Қазақстан Республикасының ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитеті

Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

Ширек єасырдан астам Ќазаќ КСР Єылым Академиясыныѕ Тарих, археология жјне этнография институтын (ќазіргі ЎЄА-ныѕ Ш.Ујлиханов атындаєы Тарих жјне этнология институты), тоєыз жылєа жуыќ Єылым Академиясыныѕ вице-президенті ќызметін ќоса атќарєан Аќай Нїсіпбекўлы Нїсіпбековтыѕ дїниеден озєанына 22 жыл болса да, оныѕ жарќын бейнесі жадымыздан шыєа ќойєан жоќ. Ол ќалдырєан єылыми мўра мен тўжырымдаєан ќаєидалар єылыми кґпшіліктіѕ игілігіне айналды. Ахаѕ ґсіріп, тјрбиелеген шјкірттерді єылым мен рухани ґмірде оныѕ істерін аброймен жалєастыруда.

Ахаєа арналєан осы шаєын естелікте ўлы Абайдыѕ: “ґлді деуге бола ма, ойлаѕдаршы, ґлмейтўєын артына сґз ќалдырєан?ѕ – деген жолдары еріксіз ойєа оралады.

Расында да, Ахаѕ ол дїниелік болєанымен, оны ґлді деуге болмайды, ґйткені ол халыќќа адал еѕбек еткен ґнегелі ґмірі арќылы артына келешек ўрпаќтыѕ кјдесіне жарайтын еѕбектер ќалдырды, ґз ісін сеніммен жалєастыратын жјне ґзі шыќќан деѕгейден де биікке самєаєан жјне саналы шјкірттер тјрбиеледі.

Аќаѕ ата-баба таєдырын, туєан ел тарихын ґзі ґмір сїріп, еѕбек еткен уаќыт талабына сай сґйлетті, ґз шјкірттерін ізгілік пен жаќсылыќќа їйретті. Аќаѕ јрі ўстаз, јрі басшы ретінде јрдайым јділ де тґзімді, кішіпейіл де адал болды.

Аќаѕ тоєыз жылєа жуќ республикалыќ Єылым академиясы жетекшілерініѕ бірі болєан кезде де, ширек єасырдан астам Ш.Ујлиханов атындаєы Тарих, археология жјне этнография институтын басќарєан жылдарда да ґз тґѕірегіне кґкірегінде кґзі бар, басќаєа айтар сґзі бар талантты шјкірттер жинады; олардыѕ ќанаттарыныѕ ќатаюына, їлкен єылымнан ґз еѕбектеріне сай орын алуларына кґмектесті. Ол шјкірт таѕдауда, єылым кадрларын тјрбиелеуде кейбіреулер басшылыќќа алатын “географияѕ мен “биографияѕ, ўлты мен ўлысы дейтін кґрсеткіштерге мјн бермеді. Бўл кїндері академик А.Н.Нїсіпбековтіѕ мектебінен ґткен єалымдар Алматыныѕ жјне республикамыздыѕ басќа кґптеген єылыми мекемелері мен жоєары оќу орындарында жемісті еѕбек етуде. Олар бўл кїндері ўстаздан алєан жаќсы ќасиеттерді ґз шјкірттерініѕ ой-санасына дарытуда.

Олардыѕ ќатарында Ќазаќ ССР Єылым академиясыныѕ мїше-корреспонденті марќўм Г.Ф.Дахшлейгер, Ќазаќ СР Єылым академиясыныѕ академиктері Р.Б.Сїлейменов, М.Ќ.Ќозыбаев, М.Х.Асылбеков, К.Н.Нўрпейіс, тарих єылымыныѕ докторы, М.В.Ломоносов атындаєы Москва Мемлекеттік университетініѕ профессоры Л.А.Пинегина, белгілі єалымдар Н.Г.Пан, П.С.Белан, т.б. бўл кїндері саќа єалым деѕгейіне жеткен белгілі адамдар бар.

Аќаѕныѕ ґнегелі ґмірі, осылай тамаша жалєас табуда. Бўл жаќсыныѕ ґзі ґлсе де, сґзі мен ісі ґлмейтўндыєыныѕ таєы да бір айєаєы жјне екініѕ бірініѕ пешенесіне бўйыра бермейтін баянды баќыт.

Аќай Нїсіпбекўлыныѕ жеке басыныѕ адамгершілік ќасиеттері де єибрат аларлыќ мектеп іспетті болатын. Ол біреуді кґлгірсіп бетіне маќтауды, немесе біреуді сыртынан даттауды білмейтін їлкен парасат иесі еді. Кґп адамєа аса ќарапайым, момын жан ретінде кґрінетін А.Н.Нїсіпбеков адам таєдырын, шындыќты ќорєаєанда барынша батыл болатын. Бўєан архив ќойнауынан алынєан бір мысал келтірсек жґн сияќты.

1948 жылєы 14,15,16,17 жјне 19 июльде, бес кїн бойы, Ќазаќ ССР Єылым академиясыныѕ Тарих, археология жјне этнография институтында Е.Бекмахановтыѕ “ХІХ єасырдыѕ 20-40 жылдарындаєы Ќазаќстанѕ атты кітабы жґнінде пікірталас ґтті. Оєан 23 адам ќатынасты. Сґйлеушілердіѕ басым кґпшілігі кітап авторына буржуазияшыл-ўлтшылдыќ иделогияны дјріптеуші деп саяси айып таєып, ал оныѕ еѕбегін Кенесары Ќасымўлы бастаєан ќозєалыстыѕ тарихын осы тўрєыдан (буржуазияшыл-ўлтшылдыќ) кґрсеткен кітап деп баєалады.

Осы айтыста А.Нїсіпбеков пен таєы да тґрт-бес кісі єана Е.Бекмахановтыѕ кітабына єылыми талдау жасап, оныѕ авторына саяси айып таєушыларєа їзілді-кесілді ќарсы шыќты. Бўл туралы мјлімет біздіѕ ќолымыздаєы осы айтыстыѕ кґлемі 16 баспа табаќтай стенограммасында айєа таѕба басќандай тїскен …

Жалпы алєанда, 40-шы жылдардыѕ екінші жартысымен 50-ші жылдардыѕ бас кезінде сталиншілдіктіѕ совет интеллигенциясына (оныѕ ішінде ќазаќ интеллигенциясына да) жасаєан кезекті (20-шы, 30-шы жылдардан кейінгі) їшінші саяси зорлыќ-зомбылыєы кезінде, јртїрлі дїрмекшілер мен кїдікшілердіѕ ќазаќ зиялылары арасынан “буржуазияшыл ўлтшылдардыѕ “іздеп-тауыпѕ, оларды “јшкерелеуѕ ісіне белсене араласып жатќан ќиын шаќты. А.Нїсіпбеков арын таза саќтады. Ќазаќстанныѕ Россияєа ќосылу процесі барысында орын алєан ўлттыќ ќозєалыстарды баєалауда ол сыѕаржаќты айќайшыларєа ќосылмай, керісінше осы ќозєалыстарды наќтылы-тарихи тўрєыдан зерттеу ќажеттігін жаќтады. Бўл позиция А.Нїсіпбековтіѕ кейін “Ќазаќ ССР тарихынаѕ енген Сырым батыр басшылыєымен болєан кґтеріліс туралы жјне Е.Пугачев басќарєан шаруалар соєысына ќазаќтардыѕ ќатынасуы жґніндегі зерттеулерінде айќын кґрінді.

А.Нїсіпбеков байсалды да салиќалы єалым ретінде јртїрлі объективті себептерден туындаєан республиканыѕ ґткір мјселелеріне дер кезінде кґпшілік назарын аударып отырды. Мјселен, ол 1966 жылы жарыќ кґрген “Ќазаќстанда жўмысшы табыныѕ ќалыптасуы жјне дамуыѕ деген монографиясында соєыстан кейінгі жылдарда республикада жўмысшы табыныѕ ўлттыќ кадрларыныѕ їлес салмаєаныѕ кїрт кеміп кеткендігін ашыќ жазды. Бўл ќўбылыстыѕ пайда болуыныѕ тїп-тґркіні орталыќ (одаќтыќ) министрліктердіѕ біржаќты шешіміне сјйкес Ќазаќстанда ондаєан ірі ќўрылыстардыѕ, ґнеркјсіп орындардыѕ республика мїддесімен санаспай салынуына, тыѕ жјне тыѕайєан жерлерді игеруге байланысты жїз мыѕдаєан адамдардыѕ басќа аудандардан кґшіріліп јкелуінде жатќандыєын А.Нїсіпбеков наќтылы деректер негізінде кґрсетті. Бўл мјселе туралы дер кезінде айтылєан єалым пікіріне сол кезде жјне одан кейінгі “тоќырауѕ атты жылдарда ќўлаќ асып, тиісті шаралар ќолданушылар болмады.

А.Нїсіпбеков кґптеген белгілі совет єалымдарымен тыєыз шыєармашылыќ жјне достыќ байланыста болды. Олардыѕ ќатарында академиктер И.И.Минц, М.П.Ким, А.М.Панкратова, одаќтас республикалар єылым академиясыныѕ академиктері Ј.С.Сумбатзаде (Јзербайжан), Х.Т.Тўрсынов (Ґзбекстан), Ќ.Ќ.Ќаракеев (Ќырєызстан), Г.Б.Гарибжанян (Армения), т.б.зиялылар болды.

Аќаѕ їлкенге ізет кґрсетуден, кішіге ќамќорлыќ жасаудан жалыќпайтын.

Аќай Нїсіпбеков Ќаныш Имантайўлы Сјтбаевты, Сјбит Мўќанўлы Мўќановты, Јлкей Ќаханўлы Марєўланды, Єабит Махмўтўлы Мїсіреповты туєан аєаларындай силап ґтті. Аќаѕныѕ жиі араласып, сырласып жїретін замандас, їзенгілес достарыныѕ арасында С.Б.Бјйішев, С.Б.Бейсембаев, Б.Момышўлы, Д.Ф.Снегин, Г.Ф.Дахшлейгер сияќты жаќсылар мен жайсаѕдар болды.

Жалпы алєанда Аќаѕ ґмірі жас ўрпаќ їлгі алар єибратты ґмір болды.