Қазақстан Республикасының ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитеті

Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

ХХ ғ. Қазақстан тарихы бөлімі туралы


Бөлімнің тарихы

Институт құрылған уақыттан бастап 1980-жылдардың соңына дейін кеңестік Қазақстан тарихы оның ғылыми-зерттеу қызметіндегі жетекші бағыттардың бірі болды. Институтты ұйымдастыру уақытынан бастап (1945 ж.) кеңестік кезең тарихының жекелеген проблемалық мәселелері көтеріліп, ішінара зерттелді. Республикадағы социалистік индустрияландыру және колхоз құрылысының тарихы, жұмысшы табының кадрларының қалыптасуы және оның мәдени-техникалық өсуі зерттелді. Зерттеулерде Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру тарихы мәселелері ерекше орын алды. Ұлттық-мемлекеттік Құрылыс және мәдени төңкеріс тарихын зерттеу бойынша жұмыстар жүргізілді.

Ғылыми жобалар

ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихы бөлімімен кеңестік мемлекеттіліктің құрылуы мен дамуының тарихы бойынша мәселелер көтеріліп, зерттелді: А.Н. Нусупбеков «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасындағы қазақ жерлерін біріктіру», В.К. Савосько «ҚазАКСР одақтық республикаға айналдыру». 1950 жылдары Қазақстан тарихының мынадай негізгі мәселелері көтерілді: Қазан төңкерісі және Қазақстандағы азаматтық соғыс, Қазақстандағы социалистік қайта құрулар, социализм дәуіріндегі қазақ колхоз ауылының мәдениеті мен тұрмысы. Археографиялық жұмыс жүргізілді. Институт Қазақстан мен Орта Азиядағы азаматтық соғыс тарихы, Қазақ КСР-дағы социалистік құрылыс, 1916 жылғы көтеріліс тарихы және т.б. туралы деректі жинақтар құрастыруға және басып шығаруға қатысты.              Т. Елеуов (жетекші), Е.А. Мозгунова, А.С. Елагин, А.И. Цыба, П.И. Тугов және т.б. ғалымдар тобы «Қазақстандағы азамат соғысы (1918-1920 жж.)» атты деректі жинақ дайындады. Құрастырушылар «Тарбағатайдың тау бүркіттері» партизандық жасағы, Перовск жасағы, батырлық Черкасск қорғанысы туралы қызықты, белгісіз материалдарды анықтап, жинады. Қазақ еңбекшілерінің азаматтық соғысқа қатысуы және т.б. туралы құжаттар ерекше қызығушылық тудырады.

Қазан төңкерісі мен азамат соғысы тарихы бөлімі 1956-1961 жылдары Батыс Қазақстан, Қостанай және Оңтүстік Қазақстан облыстарында мемуарлық және деректі материалдарды жинау бойынша экспедициялар өткізді. Бұл экспедицияларға әр жылдары бөлім қызметкерлері А.С. Елагин, М.А. Байкенов, К.Нұрпейісов, П.И. Тугов, А.И. Цыба, И.Шамшатов, Е.А. Мозгунова, Г. Есенғалиев, А. Оспанов қатысқан. Аталған экспедициялардың материалдары «Қазақ КСР ҒА Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының еңбектерінде» (Т. 13, Алматы, 1962; Т. 17. Алматы, 1963 ж.).

Ғылыми жұмыстың маңызды қорытындысы «Қазақ КСР тарихы. Социализм дәуірі» атты еңбегі 1963 жылы жарық көрді. 1967 жылы «Қазақ КСР тарихы ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін» атты жалпылама екі томдық еңбек құрылды (екінші том кеңестік Қазақстан тарихына арналған, екі басылымнан тұрды). 60-70 жылдардағы тарихнама еңбектерінде кеңес дәуіріндегі мәдениет пен мәдени құрылыстың тарихын зерттеуге көп көңіл бөлінді. 1977 жылы «Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысының соңғы шайқастарында» тақырыбы аяқталды (жетекшісі: т.ғ.д. Т.Б. Балақаев).

1976-1980 жж. аралығында Институт «Советтік Қазақстан шаруаларының тарихы (1917-1975 жж.)» (екі томдық: 1 том – 1917-1945 жж. қазан, 2 том – 1946-1975 жж.) жетекшісі: ҚазКСР ҒА корреспондент – мүшесі Г.Ф. Дахшлейгер. Зерттеуге қатысқандар: т.ғ.д. Балақаев т.б., т.ғ.д. К.Н. Нұрпейісов, т.ғ.д. Х. А. Арғынбаев, т.ғ.д. Ф.К. Михайлов, т.ғ.к. В.К. Савосько. 1983 ж. «Қазақстан Ұлы Отан соғысында» (1941-1945 жж.) тақырыбы аяқталды жетекшісі: Т.Б.Балақаев. Орындаушы – т.ғ.к. П.С. Белан.

1980-1984 жылдары «Қазақ Кеңес зиялыларының қалыптасу және даму тарихы» (1917-1940 жж.) тақырыбы орындалды. Жетекшісі: ҚазКСР ҒА корреспондент – мүшесі Р.Б. Сүлейменов. Тақырыпқа қатысқандар: Қазақ КСР ҒА корр. мүшесі Р.Б. Сүлейменов, т.ғ.д. М.Х. Асылбеков, т.ғ.к. Х.И. Бисенов, Х.М. Абжанов, К.Г. Асанов, Ж. Аханов, Ш.К. Беткембаева,                     Б. Бисембаев, З.А. Тәжібаева.

«Қазақстан қалаларының тарихы» атты тақырыбы зерттеуді жалғастырды (жетекшісі – т.ғ.д. А.С. Елагин). Жұмыс мақсаты: төңкеріске дейінгі және кеңестік дәуірдегі Қазақстан қалаларының, әсіресе өнеркәсіптік қалалардың тарихын кешенді зерттеу, олардың негізгі демографиялық көрсеткіштерінің серпілісін, қалалардың экономикалық және мәдени орталықтар ретіндегі рөлін зерделеу. 1980 ж. «Петропавл қаласының тарихы» монографиясы дайындалды, онда бекіністің құрылу тарихы және оның Солтүстік-Шығыс Қазақстанның ірі сауда, экономикалық және мәдени орталығына айналуы ашылды. Транссібір темір жолының салынуына байланысты Петропавл дамып келе жатқан өнеркәсіптің орталығы ретінде атап өтілді. Монографияның бес тарауы кеңестік кезеңдегі қала тарихын баяндайды.

1986-1988 жылдары мәдениет бөлімі «Қазіргі Қазақстанның ауылы мен ауылының рухани өмірі» тақырыбымен жұмыс істеді. Жетекшісі: Қазақ КСР ҒА корр. мүшесі Р.Б. Сүлейменов.

1985-1988 жылдары Кеңес кезеңіндегі Қазақстан тарихы бөлімімен «Ұлы Қазан және азамат соғысы (1917-1920 жж.) жылдарындағы Қазақстандағы ұлттық-мемлекеттік құрылыс» тақырыбы дайындалды. Ғылыми жетекшісі: т.ғ.д. К.Н. Нұрпейісов.

Тәуелсіздік жағдайында Қазақстан тарихшылары күштеп ұжымдастыру, 20-30 жылдардағы ашаршылық және оның салдары, ұлттық интеллигенцияға қарсы қуғын-сүргін, халықтардың Қазақстанға жер аударылуы сияқты түйінді проблемаларды жаңа қырынан қарастырды. «Казармалық социализмнің» қалыптасу процестері жан-жақты және дәлелді түрде ашылды.

Соңғы жылдары арнайы зерттеу тақырыбы саяси және рухани салалардағы тоталитарлық режимге қарсы тұру мәселесі болды. Бұл бағытта ҰҒА академигі К. Нұрпейіс басшылық ететін ғалымдар тобы жұмыс істеді.

Алғаш рет қазақстандық тарихнамада институтта күштеп ұжымдастыру, кулактарды тәркілеу, саяси қуғын-сүргін, 1932-1933 жж. жаппай ашаршылық, көшпелі шаруашылық және барлық дәстүрлі құрылымды бұзумен байланысты қайғылы оқиғаларды зерделеу бойынша кешенді зерттеулер басталды.

20-30 жылдары қазақ қоғамын күштеп жаңғыртуға ұлттық элита мен халықтың қарсылық көрсетуінің тарихи фактілері анықталып, ғылыми негізделген. Бұл деректер ТМД елдерінің «Қайтарылған есімдер» бірыңғай электрондық деректер банкіне енгізілді (Мәскеу қ.). Институтта Қазақстанға жер аударылған халықтардың тарихы белсенді түрде зерделенді.

1991-1993 жылдары бөлім қызметкерлерінің бір тобы Қ.С. Алдажұмановтың жетекшілігімен қазақ тілінде «қазақ шаруаларының тарихи тағдыры (1900-1993 жж.)» атты тақырып дайындады. Зерттеушілер тобының құрамына – ҚР ҰҒА корр мүшесі. К.Н. Нұрпейісов, т.ғ.д. Ж. Абылхожин, т.ғ.д. Т. Балақаев, т.ғ.к. Ж. Қуанышев кірді.

Сонымен қатар, Қ.С. Алдажұмановтың жетекшілігімен қазақ тілінде «Аграрлық мәселе және Қазақстандағы шаруаларға қарсы қуғын-сүргін (1920-1940 жж.)» тақырыбы зерттелді.

1992-1994 ж.ж. бөлім «ХХ ғ. басындағы Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі Алаш партиясының рөлі мен орны» (қазақ тілінде) тақырыбын зерттеді.) Ғылыми жетекшісі – ҚР ҰҒА корр. мүшесі К.Н. Нұрпейісов. Орындаушылар: т.ғ.д. В.К. Григорьев, т.ғ.к. А.В. Панфилов, С.Б., Бейсембаев, Г.Ж. Ускембаева, А.И. Нарманбетова, Е.В. Габдуллина, А. Саурыкова. 

1994 жылы академик М.Қ. Қозыбаев және т.ғ.д. П.С. Беланның ғылыми жетекшілігімен «Отан қорғаудың тарихи тәжірибесі» тақырыбы аяқталды.

1995-1996 жылдары академик Қ.Нұрпейістің жетекшілігімен бөлім «Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін тарихы» (1900-1941 жж.) атты тақырыпты зерттеді. Бұл жұмыстың орындалуы тарихи жадыны қалпына келтіруге, тарихтағы ақтаңдақтарды жоюға және «жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» 1993 жылғы 14 сәуірдегі ҚР Заңын іске асыруға бағытталған. Бөлім дайындаған тақырып: «Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін тарихы. (1941-1990 жж.)» тақырыбы 1996 жылы аяқталған және 1917-1940 жж. кезеңін қамтитын оның бірінші бөлігінің жалғасы болды, орындалған тақырып 1941-1990 жж. Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін тарихы мәселелерінің үш блогын қамтиды.

1994-1995 жылдары бөлім «Қазақ халқының тоталитаризмі мен мәдениеті» тақырыбында жұмыс істеді. Тақырыпты дайындауға бөлім қызметкерлері: А.Т. Капаева, Р.М. Мустафина, С.А. Асанова, Н. Мустафаев, З.Х. Наурызбаева қатысты, Л.Я. Гуревич бөліммен ынтымақтастық жүргізді.

Іргелі зерттеулер бағдарламасына қатысудан басқа Кеңес кезеңіндегі Қазақстан тарихы бөлімі жоспардан тыс көп жұмыстар жүргізді. Сонымен қатар, профессор К.Нұрпейіс Қазақстанда жарияланған онға жуық деректі жинақтың құрастырушысы, редакторы, алғы сөздері мен түсіндірмелерінің авторы болды.

2006-2008 ж.ж. бөлім «ХХ ғасырдағы Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалпына келтіру және Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасын қалыптастыру» тақырыбымен жұмыс жасады.

Бөлім қызметкерлері 2007 жылы «Қазақстанның мәдениетіндегі ұлттық идея» атты қолданбалы зерттеудің «Қазақстанның тарихи ретроспективасы мен перспективасындағы ұлттық идея» бөлімін орындауға кірісті. Бөлім басшысы – бөлім меңгерушісі, т.ғ.д. А.Т. Қапаева. Жобаға 10 ғылыми қызметкер қатысты.

2009-2011 ж.ж. бөлім «ХХ – ХХІ ғ. басы: тарих, дін, мәдениет» атты көпэтникалық мемлекет жағдайындағы Қазақстан халқының толеранттылығы тақырыбын зерттеді. Жобаның ғылыми жетекшісі – бөлім меңгерушісі, т.ғ.д. А.Т. Қапаева.  

2011 жылдан бастап бөлім қызметкерлері «Қазақстанның көрнекті ғалымдары: тағдырлар және тарихи мұра» гранттық тақырыбымен жұмыс істеді, оның аясында Қазақстан тарихын зерттеуге елеулі үлес қосқан Қазақстан тарихшы ғалымдарының еңбектері зерттелді: Б.С. Сүлейменова,  Р.Б. Сүлейменов, П.Г. Галузо, М.К. Қозыбаев, К.Н. Нурпейіс, Б.А. Төлепбаев және т.б.

Орындаушылар қазақстандық тарихшылардың еңбектерін қайта басып шығаруға дайындап, олардың ғылыми мұраларына жаңа әдіснамалық тұрғыдан талдау жасады. Жұмыстың маңызды аспектісі шығармашылық жолға, зерттеу жұмыстарына, сондай-ақ Қазақстанның көрнекті тарихшыларының жеке өміріне қатысты бұрын жарияланбаған материалдарды ғылыми айналымға енгізілді.

Бөлім қызметкерлері Институттың жобаларына қатысуы

2018-2020 жж. бөлім қызметкерлері келесі гранттық жобаларға қатысты: «Соғыс майданындағы Қазақстанның Ұлттық әскери құрылымдары (1941-1945 жж.)» (жоба жетекшісі институттың бас ғылыми қызметкері, т.ғ. к. Қ.С. Алдажұманов.); «Қазақстанның тарихи энциклопедиясы»  (жетекшісі – т.ғ.к., доц. С.К. Рүстемов); «Қазақстан халқы интерактивті ғылыми тарихи картасын талдамалық зерттеу, өзектендіру және ақпараттық қолдау» (жетекшісі т.ғ.д., профессор З.Е. Кабульдинов); «мұрағаттар – 2025» жобасына қатысты.

2021 жылдан бастап бөлім қызметкерлері гранттық қаржыландыру және ПЦФ ғылыми-зерттеу жобаларының орындаушылары болып табылады: «1921-1922 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық және оның зардаптары (жаңа архивтік және жазбаша деректер негізінде)»; 7 томдық «Қазақстан тарихы» академиялық басылымын әзірлеу»; «Кеңестік Қазақстан: Әлеуметтік және этникалық қақтығыстардың тарихи сабақтары (1920-1991)»; «Көрнекті мемлекет қайраткері Жұмабай Шаяхметовтың өмірі мен қызметінің белгісіз беттері»; «1921-1922 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық және оның зардаптары (жаңа мұрағаттық және жазбаша деректер негізінде)»; «Шетелдік аудитория үшін Қазақстанның қысқаша тарихын әзірлеу» (2021-2022 жж.); «Соғыстан кейінгі онжылдықтағы Қазақстанның шаруалары: әлеуметтік трансформация және күнделікті өмір»; «ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстанның қоғамдық ұйымдарының ағартушылық қызметі»; «ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы Қазақстандағы жаппай саяси қуғын-сүргін және оңалту процестері: бірыңғай деректер базасын құру».

Баспа қызметі

1991-1993 жылдары бөлім қызметкерлерінің бір тобы                                  Қ.С. Алдажұмановтың жетекшілігімен «Қазақ шаруаларының тарихи тағдыры (1900-1993 жж.)» атты ұжымдық монография шығарды. Жұмыс ҚР ОММ арнайы қорларында, МҚК (ҰҚК), ҚР ІІМ және облыстық арихивтерде сақталған жаңа, белгісіз және зерттеушілердің қолы жетпейтін құжаттар мен материалдар, сондай-ақ Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан мұрағаттарында сақталған материалдар негізінде жазылған. Жаңа көзқарастар мен тарихи оқиғаларды қайта қарастыру тұрғысынан мерзімді баспасөз материалдары мен тақырып бойынша әдебиеттер де қолданылды.

Нәтижесінде монографияда Қазақстан тарихын жариялаудың жаңа тұжырымдамасы негізінде ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басындағы аграрлық қатынастар, Ресей империясының Столыпин аграрлық реформасы және қоныс аудару саясаты, қазақ шаруаларының ұлт-азаттық қозғалысына қатысуы, Алаш Орда қызметі, төңкерістер мен азамат соғысы кезеңіндегі қазақ шаруалары сияқты проблемалар зерттелді. 20-жылдардың басындағы аграрлық реформалардың тарихы мен ауыл шаруашылығындағы жаңа экономикалық саясат, 20-жылдардың ортасындағы қазақ ауылындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастар жаңаша баяндалды.

Жұмыста алғаш рет күштеп ұжымдастыру, көшпелі халықты отырықшылыққа күштеп көшіру тарихына, 1929-931 жылдардағы шаруа көтерілістеріне, сондай-ақ 1931-1933 жылдардағы ашаршылық трагедиясына ерекше көңіл бөлінді. 30-40 жылдардағы саяси қуғын-сүргіннің басталуы мен ауқымы ашылады. 20-30 жылдардағы оқиғалар тоталитарлық режимнің қалыптасуы мен оның Қазақстандағы ерекшеліктері контексінде баяндалған.

Жұмыста жаңа ұстанымдардан соғыс жылдарындағы Қазақстан шаруаларының тарихы баяндалды. Бұл ретте шаруаларды еңбек армиясына жұмылдыру, депортацияланған немістерді, шешендерді, ингуштарды, қарашайларды, балқарларды, қалмақтарды, түріктерді, Қырым татарларын және т.б. республикада орналастыру сияқты бұрын зерттелмеген мәселелерге ерекше назар аударылды, Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңі де жаңа көрініс алды, 70-90-шы жылдары ауыл шаруашылығының дамуы көрініс тапты.

Қ.С. Алдажұмановтың жетекшілігімен қазақ тілінде «Аграрлық мәселе және Қазақстандағы шаруаларға қарсы қуғын-сүргін (1920-1940 жж.)» тақырыбы зерттелді.

Онда 20-шы жылдардағы аграрлық реформалар, байлар мен кулактардың мүлкі мен малын тәркілеу, 1929-1932 жылдардағы шаруа көтерілістерін басу және 20-шы жылдардың аяғы мен 40-шы жылдардың басындағы жаппай қуғын-сүргін мәселелері зерттелген. Нақты мысалдарда қазақ шаруаларының ұжымдастырудың күштеп әдістеріне қарсы қозғалысы, мемлекеттің халыққа қарсы кең ауқымды қуғын-сүргін шаралары көрсетілген.

БКП(Б) ОК, Крайком және КП(б) ОК ерекше папкасынан, сондай-ақ ОМА, ҚР Президентінің, ҰҚК мен республика ІІМ архивінде сақталған басқа ведомстволардан бұрын құпия құжаттарда 20-30 жылдардағы және 1937-1938 жылдардағы жаппай саяси қуғын-сүргіннің себептері байқалады. БКП(б) ОК Қазақстанның облыстары мен аудандарында партиялық-кеңестік басшы қызметкерлер мен ауыл шаруашылығы мамандарын ашық сот процестерінен өткізді. Жұмыста 1937-1938 жылдары қуғын-сүргінге ұшыраған «халық жаулары» деп аталатын жауап алу хаттамалары негізінде. Сталиндік режимнің жаппай саяси қуғын-сүргін тетігі алғаш рет ашылып отыр. Бұл материалдар Қазақстандағы мемлекеттік саясатын жаңа қырынан көрсетуге, қуғын-сүргіннің себебі мен механизмін ашуға мүмкіндік береді.

«Отанды қорғаудың тарихи тәжірибесі» жұмысында ХХ ғасырдағы Отанды қорғаудың тарихи тәжірибесі нақты мысалдармен көрсетілген. Бұл ретте 20-30 жылдардағы Қазақстандағы әскери құрылыстың тарихына, қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысы майдандарындағы ұрыстарға қатысуына, әскери бөлімдер мен құрамалардың, оның ішінде 1920-1944 жылдары Қазақстан аумағында құрылған Ұлттық бригадалар мен дивизиялардың жауынгерлік жолына ерекше көңіл бөлінді.

1995 жылғы Жеңістің 50 жылдығына байланысты М.Қ. Қозыбаев пен Н.Е. Едігеновтің «Қазақстанның жұмысшы табы – майданға» атты монографиялары, сондай-ақ П.С. Беланның «Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысы майдандарында» атты монографиялары дайындалды.

Бөлім қызметкерлері Е.Б. Бекмахановтың «XIX ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан» кітабы бойынша пікірсайыс стенограммасын (көлемі – 22 б.т.) баспаға дайындады, онда кіріспе ғылыми мақала (авторы К. Нұрпейіс) және Е.Б. Бекмахановтың 14, 15, 16, 17 және 19 жылдары болған аталған монографиясы бойынша пікірсайыс стенограммасының толық мәтіні 1948 жылдың маусым айында берілген. Кітап оқырманы Е. Бекмахановқа жіргізілген қуғын-сүргін процесін бақылай алады, Е. Бекмахановтың, саяси және жазалау органдарының 40-50 жылдары қолданған әдістері мен тәсілдері көмегімен адал ғалым «кеңеске қарсы» және «халықтың жауы» болды.

1991 жылғы қарашада 30-жылдардағы жаппай ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін жағдайларын зерттеу үшін Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің арнайы комиссиясы құрылды, оның жұмысын сол кезде халық депутаты, көрнекті ғалым, академик М.Қ. Қозыбаев басқарды. Комиссия құрамында тарихшылар мен құқықтанушылар К.Н. Нұрпейіс, Г.С. Сапарғалиев, М.Қ. Қойгелдиев, Т. Омарбеков, К.С. Алдажұманов, Ж.Б. Абылхожин, Ю.И. Романов, М.М. Хасанаев, М.Б. Тәтімов және басқалар жұмыс істеді. Бұл комиссияның хатшысы сол кезде ҚР Жоғарғы Кеңесі аппаратының жауапты қызметкері, заң ғылымдарының кандидаты                     С.А. Қасымов болды. Бұрын жабық мұрағаттардың, оның ішінде ОГПУ-НКВД-ның құжаттары, «БКП(б) ОК-нің және Қазақстан КП(б) ОК-нің «ерекше папкасы» материалдары көтерілді. Айта кету керек, комиссия               жан-жақты жұмыс істеді және жыл бойы анықталған материалдар негізінде алғаш рет 30-жылдардағы ашаршылық пен саяси қуғын-сүргіннің қайғылы көрінісі қайта қарастырылды, 20-30-жылдары кең ауқымды саяси                       қуғын-сүргін мен халықты қудалауды жүргізуге негіз болған партиялық және мемлекеттік органдардың құқықтық емес актілері мен қаулыларына баға берілді. Қазір бұл жұмыстың нәтижелері белгілі. Комиссия жұмысының қорытындысын Жоғарғы Кеңес мақұлдады, комиссия қорытындысы 1992 жылғы 21 және 22 желтоқсанда республикалық баспасөзде жарияланды.

Кейіннен комиссия жұмысының материалдары негізінде «1931-1933 жылдардағы Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру және ашаршылық» (Алматы, 1998) деректі жинағы жарық көрді. Қазақ тілінде                                     К.Н. Нұрпейісовтің «Алаш және Алаш-Орда», М.Қойгелдиевтің «Алаш қозғалысы» (Алматы, 1995), Т. Омарбековтің «20-30-жылдардағы Қазақстан трагедиясы» (Алматы, 1999), орыс тілінде Ж. Абылхожиннің «Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихының очерктері» (Алматы, 1995), монографиялары (Алматы, 1999) жарық көрді және басқа да көптеген басылымдар бар.

1999-2000 жылдары «О. Жандосов. Құжаттар және публицистика (1918-1937 жж.) 2 томдық; Е.Б. Бекмахановтың «ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан» кітабы бойынша пікірталастың стенограммасы; «Академик А. Нүсіпбеков: естеліктер мен зерттеулер»; «Академик Қ.И. Сәтбаев». 2003 жылы Р.К. Нұрмағамбетованың «Алаш қозғалысы және Алаш-Орда» атты монографиясы жарық көрді (ХХ ғ. 1920-1990 жылдардағы мәселенің тарихнамасы). 2004 жылы А.Т. Капаеваның «Мәдениет және саясат» (Қазақстандағы мәдениет саласындағы мемлекеттік саясат (1946-1991 жж.) монографиясы жарық көрді. С.О. Смагулова «Алаш қозғалысы» кітабының, «Көлбай Тоғысов» кітабының құрастырушысы және авторларының бірі болды.

Соңғы уақытта бөлім қызметкерлерінің қатысуымен келесі материалдар жарияланды: Жетісудағы мүлікті тәркілеу тарихынан: Қастек ауданы, 1928 жыл: Құжаттар  жинағы / Из истории конфискации имущества в Жетысу: Кастекский район, 1928 год: Сборник документов / Құрастырушылар: Тілеубаев Ш.Б., Оразов Р.Е., Жунусова А.С., Қалдыбекова Р.М. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2021.- 375 бет.; «Совершенно секретно»: рассекреченные нормативные правовые акты и документы. Сб. док. Т. 1. / Под общ. ред. К.Е. Кушербаева. – Нур-Султан, 2021. – 622 с.: Асанова С.А. Малоизученные аспекты истории голода 1921-1922 гг. в Казахстане // edu.e-history.kz. 2021. № 3 (27)); Алдажұманов Қ.С., Стамшалов Е.И. Қазақстандағы мемлекеттік астық пен ет дайындау саясаты және шаруалар көтерілістері (1928–1932 жж.) // Вестник Карагандинского университета. – Қарағанды, 2021 – №3 (103)2021 – 7-18 б.; Капаева А.Т. Продовольственная политика Советской власти в Казахстане в условиях «Военного коммунизма» // edu.e-history.kz. 2021. № 3(27); Шaшaeв Ә.Қ., Мaқсұтoвa A.Ә., Тілеубаев Ш.Б., Мaмрaимoв С.Д. М.Х. Дулaтидің «Тaрих-и-Рaшиди» шығaрмaсы  – Мoғoлстaн тaрихының дeрeккөзі (XIV ғ. eкінші жaртысы –XVI ғ. бірінші жaртысы) // Отан тарихы. 2021. № 3. 32-41 бб.; Қабылдинов З.Е., Тілеубаев Ш.Б., Тылахметова А.С., Әбсадық А.А. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы қазақ сұлтандарының қоғамдағы қызметі (Ресейлік жаңа мұрағат деректері негізінде) // Отан тарихы. 2021. № 3. 50-58 бб.; Тілеубаев Ш.Б., Белоус С.Г. Дүр Саурамбаев: Алаш қозғалысына атсалысқан қырғыз зиялысы // Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршы, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы,  2021. № 4 (71). 173-179 бб.

Ғылыми-ұйымдастыру және әдістемелік жұмыс

ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихы бөлімі 2019 және 2020 жылдардың басында бірқатар конференциялар дайындады және өткізді: көрнекті қазақ ғалымы Қ.И. Сәтпаевтың туғанына 120 жыл толуына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция; «Екінші дүниежүзілік соғыстағы қазақтар» республикалық конференциясы; ҚР ҰҒА академигі                              А.Н. Нүсіпбековтың туғанына 110 жыл толуына арналған республикалық ғылыми-практикалық конференция; Г.Ф. Дахшлейгрдің 100 жылдығына арналған конференция. 2020 ж. 12 наурызда көптеген жылдар бойы кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихы бөлімінің меңгерушісі, ХХ ғ. тарихын зерттеуге үлкен үлес қосқан тамаша ғалым, академик Кеңес Нұрпейіс аудиториясының ашылуы болды.

ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихы бөлімі 2021 жылдың 14 қазанында Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты Қазақстан Республикасы Президентінің архивімен «Архив және қоғам: Тәуелсіз Қазақстан тұлғаларда. ҚР Президенті архивінің қор құрушылары: Байдабек Ахметұлы Төлепбаев (1921 ж.10 қазан – 2011 ж. 17 маусым)» тақырыбында бірлесіп іс-шаралар өткізді. 

ІХ Нүсіпбеков оқулары шеңберінде 2021 жылғы 9 желтоқсанда ҚР Тәуелсіздігінің 30 жылдығына арналған «Қазақстандағы кеңестік жаңғырту: қорытындылары мен проблемалары (1920-1991 жж.)» тақырыбында республикалық ғылыми-практикалық конференция ұйымдастырылып өткізілді.

ХХ ғ. Қазақстан тарихы бөлімі