Қазақстан Республикасының ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитеті

Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

Ежелгі және ортағасырдағы Қазақстан мен іргелес елдер тарихы бөлімі туралы


Бөлім тарихынан

1952-1973 жылдар аралығында Бөлім «Қазақстанның революцияға дейінгі тарихы Бөлімі» деп аталды.

1950 жылдары Қазақ КСР тарихының жаңа екі томдық басылымын дайындау бойынша негізгі жұмыс жүргізіліп, оның бірінші томы 1957 жылы жарық көрді. Онда Қазақстанның көне және ортағасырлық тарихы бойынша жүргізілген зерттеулердің негізгі нәтижелері қорытындыланып, Қазақстан тарихын кезеңге бөлу мәселелері жаңаша сипатта дамыды. Атап айтқанда, Қазақстан аумағындағы феодалдық формацияның қалыптасу уақыты VI-VII ғасырларға, ал мемлекеттілік элементтерінің жаңа дәуір тоғысында үйсіндер мен қаңлылар заманына қарай пайда болуын жатқызады. Бұл тақырып бойынша қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық қатынастары, мәдениеті мәселелеріне алғаш рет тоқталып, көптеген түркі тайпаларының субстратының қалыптасуындағы қазақ этносының маңыздылығын, қазақ халқының ғасырлар бойына жалғасқан даму процесінің ұзақтығын көрсетеді. 15 ғасырдың ортасы – 15 ғасырдың басындағы халықтың этногенезі атап өтілді. XVI ғасырлардағы «қазақ» атауының шығу тегі түсіндірілді. Қазақ хандықтарының құрылуының әлеуметтік-экономикалық және саяси себептері ашылып, олардың тарихы зерттелді. Қазақ қоғамы патриархалдық белгілері бар таптық, феодалдық қоғам ретінде көрсетіледі. Кейінгі ортағасырлық Қазақстан тарихының негізгі мәселелері бойынша авторлар ұжымының ішінде көрнекті ғалымдар: Н.Г. Аполлова, М.О. Әуезов, Г.Ф. Дахшлейгер, Ә.Х. Марғұлан, В.Ф. Шахматов және т.б. болды.

Бөлімнің алдында жазба дерек көздерінің базасын кеңейту және шығыстанушы – жазба деректердің тілдерін білетін зерттеушілерді даярлау мәселесі тұрды. Осыған орай Қазақ КСР ҒА-да «Революцияға дейінгі Қазақстан Бөлімі» аясында Шығыстану секторы құрылып, кейін ол  КСР ҒА Тарих, археология және этнография институтына қарасты «шет елдік Шығыстың тарихы Бөлімі» болып қайта құрылды. Кейін институттың шығыстанушы ғалымдардың бір тобы «Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық тарихы Бөлімінде» шоғырланды (1973 жылдан). 

Қазақтың алғашқы шығыстанушы ғалымдарының бірі С.Қ. Ибрагимов шығыс дереккөздерін анықтап, аудара бастады. Ол кейінгі ортағасырлық Қазақстан тарихының негізгі дереккөздері – парсы және түркі тілдеріндегі шығармаларын анықтауға, басып шығаруға және зерттеуге үлкен үлес қосты. Ленинград қорларында жұмыс істей отырып, С.К. Ибрагимов қордағы түркі және парсы қолжазбаларын қарап шықты. Ол XV–XVI ғасырлардағы Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық және этникалық тарихына қатысты нақты қатысты  шығыс, негізінен Орта Азия авторларының (Масуд бен Усман Кухистани, Фазалла Ибн Рузбихан Исфахани, Камал ад-дин Бинай, т.б.) шығармаларынан үзінділерді анықтап, дереккөздік шолулары мен мақалаларында жариялады.

1956 жылға қарай Бөлім Қазақ КСР Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасынан қытай деректерінің қомақты жинағына ие болды. Бұл жұмысты институттың құрамын толықтырған, арасында Юрий Алексеевич Зуев бар жас синологтар жүргізді. Бөлімнің тапсырысы бойынша Қазақ КСР ҒА кітапханасы арқылы Қытайдан 3 мыңнан астам томдық ағаш кескіндеме және баспа басылымдары (Юань, Цзинь патшалығының шежіресі, Батыс өлке туралы жазбалар) алынды. Цзю-Тунның алып энциклопедиясы, т.б.) Мәскеу мен Ленинградтың ғылыми мекемелерінде сақталған қытай ағаш кескіндемелерінің фотокөшірмелерінің 4 мың томға жуық беттері көшірілді.

1960 жылдардың басында КСРО ҒА Шығыстану институтының Ленинград бөлімшесінің көмегімен Қазақ КСР ҒА Тарих, археология және этнография институты 15-18 ғасырлардағы Қазақ Хандықтарының тарихы бойынша шығыс деректерінің материалдар жинағын жасау жұмыстарын бастады. Басылым жоспарын Масуд бин Усман Кухистани еңбегінен аудармалар мен Бинайдың қолжазбасынан мәтіннің бір бөлігін дайындаған С.К. Ибрагимов жасады. Кейін, бұл жұмысты В.П.Юдиннің жетекшілігімен және ленинградтық шығыстанушылар  О.Ф. Акимушкин мен М.А. Салахетдинованың қатысуымен құрастырушылар тобы (Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин) жалғастырды. Бұл үлкен жұмыс 1960 жылдардың аяғында аяқталды (ХV-ХVIII ғасырлардағы Қазақ хандықтарының тарихы бойынша материалдар (парсы және түркі жазбаларынан үзінді).

Бөлім дамуының жаңа кезеңі 1973 жылы оның «Қазақстанның ежелгі және ортағасырлар тарихы Бөлімі» болып қайта құрылуымен байланысты болды. Бөлім құрамында арнайы шығыстану білімі бар қызметкерлер жұмыс істеді. Арабтанушы Болат Ешмұхамедұлы Көмеков Бөлім меңгерушісі болды. Бөлімнің негізгі тірегі  А.Сабырханов, Н.Н. Мингулов, Т.И. Сұлтанов, Қ.А. Пищулина, Ю.А. Зуев, А.Г. Малявкин, К.Ш. Хафизова және т.б. сияқты ғалымдар болды.

Жаңа бөлімнің ұйымдастырылуы институттың 5 томдық іргелі  «Қазақ КСР тарихы (ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін)» жобасын жасауға бағытталған дайындық жұмыстарымен тұспа-тұс келді. Қазақстанның ежелгі және ортағасырлар тарихы Бөлімі осы жобаның І және ІІ томдарын дайындау және шығару жұмыстарымен айналысты. І томы 1977 жылы жарық көрді және ол көне дәуірден Х ғасырға дейінгі аралықты қамтыса, II томы 1979 жылы жарыққа шығып, Х ғасырдан XIX ғасырдың ортасына дейінгі аралықты қамтыды. «Қазақ КСР тарихының» I және II томдарының шығуы ғылымға қосылған үлкен үлес болды. Редакциялық алқа мүшелері Б.Е. Көмеков, Қ.А. Пищулина, жетекші авторлары – Б.Е. Көмеков, Т.И. Сұлтанов, А.С. Сабырханов, Н.Н. Мингулов, Қ.А. Ақышев, М.Қ. Қадырбаев, Қ.М. Байпақов, Ю.А. Зуев, Қ.А. Пищулина, В.К. Шуховцов, В.Н. Настич және басқа да көптеген жетекші тарихшылар, археологтар және шығыстанушылар болды.

Бұл академиялық іргелі жұмыстың алдыңғысынан ең басты жақсы айырмашылығы оның негізгі деректанулық базасының болуында еді. Қолданылған жазба ескерткіштердің шеңбері айтарлықтай кеңейіп, қытай, араб, парсы және түркі тілдеріндегі мәліметтерді қамтыды. Басылымның бірінші томы мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Бұл қазақ тарихи мектебінің жетістіктерін отандық ғылыми қауымның мойындауы еді.

1970–1980 жж Бөлім «Ежелгі және ортағасырлық Қазақстандағы мемлекеттік-саяси құрылымдардың, әлеуметтік-экономикалық қатынастардың, этникалық және мәдени дамуының тарихы» атты іргелі бағдарлама әзірледі. Оның аясында қарастырылған тақырыптар:

1. «ХІ ғасыр – ХІІІ ғасыр басындағы қыпшақтар: араб және парсы деректері бойынша» (жауапты орындаушы – Б.Е. Көмеков).

2. «XV-XVI ғасырлардағы Оңтүстік Қазақстан және Жетісу. (Этносаяси және экономикалық қатынастар мәселелері)» (жауапты орындаушы – К.А. Пищулина).

3. «Қазақ халқының этникалық территориясының қалыптасуы (XV – XVI ғғ.)» (жауапты орындаушы – А. Сабырханов).

4. Н.Н. Мингулов Ноғай Ордасының тарихын, Қазақ хандығының Хорезм және Сібір хандығымен байланысын зерттеп, Қадырғали Жалаиридің «Джами ат-таварих» еңбегін талдады.

5. Т.И. Сұлтанов мұсылман авторларының мәліметтеріне сүйене отырып, Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси және этникалық тарихы бойынша зерттеулер жүргізді, Қазақ хандығының пайда болу уақыты, қазақ жүздерінің шығу тегі туралы мәселелерді зерттеді.

Сондай-ақ, Бөлім қызметкерлері, оның ішінде Клара Шайсұлтанқызы Хафизова 18 ғасырдың екінші жартысындағы Цин империясының қазақ хандықтарымен қарым-қатынасының мәселелерін зерттеді. Бұл сол кездегі ең қызықты және зерттелмеген мәселелердің бірі болып табылатын. Орталық Азиядағы халықаралық қатынастар тарихы. Арабтанушы Н.Өсеров қазақ шежірелерін жинақтап, қазақ халқының дәстүрлі ауызша тарихын, ата-баба тарихынан сыр шертетін тарихи жадыны зерттеуде жаңа ғылыми бағыттың негізін қалады.

1970 жылдың аяғы мен 1980 жылдарда болашағынан зор үміт күттіретін В.К. Шуховцов, В.Н. Настич, М.Х. Әбусейітова, А.Ш. Қадырбаев және т.б.шығыстанушы мамандар қалыптасты. 

Қазақстанның көне және ортағасырлар тарихы Бөлімінің тарихындағы бетбұрыс кезеңі ХХ ғасырдың соңы болды. Бөлім қызметкерлерінің ғылыми ізденістерінде де, олардың тағдырларында да көрініс тапқан елеулі тарихи жолдан өтті.

Егеменді мемлекет – Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен Бөлімнің алдында ғылыми кадрларды сақтап қалуға және ғылыми қызметкерлердің жаңа құрамымен толықтыруға бағытталған стратегиялық жаңа мақсаттар мен міндеттер тұрды. Қазақстанның тәуелсіздік алуымен қазақ халқының тарихында жаңа дәуір басталды. Қазақстанның Орталық Азиядағы, Еуразиядағы және жалпы дүниежүзілік-тарихи үдерістегі орны мен рөлін анықтау, көшпелілер өркениетінің әлемдік мәдениет қазынасына қосқан үлесін ашу мәселесі өзекті болды.
       1990 жылдардың басында парсы, араб, қытай және түркі жазба ескерткіштері мен ортағасырлық мұсылман карталарының материалдары негізінде «Қазақ халқының этникалық территориясының қалыптасуы (б.з.б. IV ғасыр – б.з. XVII ғ.)» атты жоба әзірленді. Жобаны әзірлеу барысында көшпелі халықтың өздері мекендейтін кеңістікті игеру принциптерін нақтылауға, көшпелілердің шөлейтті аймақтың кең аумақтарын игеру механизміндегі ең жалпы заңдылықтарды анықтауға назар аударылды.  Бұл экономикалық жүйе нақты экологиялық және басқа да тиімді жағдайлар туғызған еді.

Бұл зерттеу жұмысы барысында қимақтар, қыпшақтар, құмандар, оғыздар, қарлұқтар, наймандар, керейіттер, қаңлылар, т.б. құрамындағы түркі тілдес тайпалардың этникалық қауымдастықтардың құрылуы мен қоныстану географиясы мәселелері қарастырылып, анықталды.Қазақ мемлекеттілігінің келесі бір дәуірі – Қазақ хандығының құрылуы мен дамуы заманындағы қазақ халқының бірігуінің соңғы кезеңі зерттелді. Зерттеуден көрініп тұрғандай, қазақтардың этникалық территориясының қалыптасуы халықтың өз заңдылықтарымен қалыптасуымен және қоныс аударуымен тікелей байланысты ұзақ та күрделі процесс болған.

1993 жылы тарих және этнология институтының тұңғыш жалпылаушы еңбегі «Қазақстан тарихы: ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін» атты тарихи очеркі жарық көрді. Бұл Ұлттық Ғылым Академиясының Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты мен Ә. Х. Марғұлан атындағы Археология институты дайындаған Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғаш ғылыми еңбек еді. Авторлар ұжымы республика тарихының белгілі және бұрын беймәлім болып келген деректерді жаңаша зерделеп жарыққа шығаруға талпыныс жасап, қазақ халқының өткенін зерттеуге идеологиялық көзқарастан ада, объективті ғылыми тұрғыдан келуге тырысты. Бөлімнің редакциялық алқасының құрамына осы еңбектің бірнеше тарауларының авторлары Б.Е.Көмеков пен Қ.А. Пищулина да болды.

1995–1997 ж.ж Бөлім қызметкерлері 5 томдық «Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінгі күнге дейін» еңбегінің I және II томдарын дайындауға және басып шығаруға қатысты.

Осы академиялық басылымның I томы ежелгі және ерте ортағасырлық тарих мәселелеріне арналды. 1977 және 1979 жылдардағы шыққан  «Қазақ КСР тарихы» еңбегінен соң жарияланған бұл бес томдықтың бірінші және екінші томдарының зерттеушілері еліміздің тарихи дамуының ерте және ортағасырлық кезеңдері бойынша тың материалдар жинақтады. Нәтижесінде, бұрынғы бірқатар тұжырымдар нақтыланып, шынайы дәйектемелер келтіріліп, кейбірі отандық және әлемдік тарихи ғылымда орын алған өзгерістерге байланысты қайта қаралды. Томның негізгі мазмұны Қазақстанның Еуразия құрлығының құрамдас бөлігі ретінде өзінің көп ғасырлық тарихында Шығыс пен Батыс өркениеттері арасындағы этносаралық байланыстардың белсенді аймағы болғанын айқын көрсетеді. Бөлім қызметкерлері арасында І томның редколлегия құрамына Б.Е. Көмеков, Ю.А. Зуев, А.Ш. Қадырбаев кірді.

Әр жылдары Бөлімді Б.Е. Көмеков, Қ.А. Пищулина, З.Қинаятұлы, Н.А. Атығаев, А.Қ. Шашаев, Қ.Өскенбай, Қ.У. Торланбаева басқарды.

Ғылыми жобалар

Қазақстан тарихының ежелгі және ортағасырлық кезеңдеріндегі мемлекеттілік

Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін Бөлімнің ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі бағыты орта ғасырлардағы қазақ мемлекеттілігі тарихының тарихи сабақтастығы мәселелерін зерттеулерге арналды. 1999 жылдан бастап «Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан аумағындағы мемлекеттіліктің дамуындағы тарихи сабақтастық» тақырыбын жүзеге асыру басталды. Қытай, моңғол, манчжур, араб, парсы, түркі тілдеріндегі жазба дереккөздерді талдау негізінде Қазақстан аумағындағы түркі-моңғол және қазақ мемлекеттілігі және ежелгі Орталық Азияның түркі және көне моңғол өлкелерінің іргелес аумақтары туралы тарихи деректер ғылыми айналымға салынды.

Жан-жақты зерттеу нәтижесінде Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік бірлестіктер ретінде үйсін, қаңлы мемлекеттері, ал алғашқы қазақ мемлекеттілігінің бастауы Ақ-Орда мемлекеті екені дәлелденді.

Мемлекеттілік тарихы тақырыбының қисынды жалғасы Бөлім қызметкерлерінің 2003-2005 жылдар аралығында іске асырған «XIII – XVII ғасырлардағы Қазақстан мемлекеттілігінің дамуының этносаяси және әлеуметтік-мәдени аспектілері» тақырыбындағы зерттеуі болды.

XIII–XVII ғасырлардағы Қазақстан мемлекеттілігінің даму мәселесі этникалық, саяси және әлеуметтік-мәдени аспектілерді деректанулық қамтамасыз ету деңгейінде, тарихнамалық өңдеу дәрежесіне сүйене отырып зерттелді.

Зерттеудің негізгі мақсаттары төмендегідей болды:

1) Еуразия аймағындағы және оның құрамдас бөлігі – Қазақстан аумағындағы мемлекеттіліктің дамуын деректану және тарихнамалық талдау;

2) проблемалық-хронологиялық контексте қазақ мемлекеттілігі мен оның тарихи ізашарларының этносаяси және әлеуметтік-мәдени аспектілерін тереңдетіп зерттеу;

3) қазақтардың орта ғасырларындағы этникалық, әскери-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени тарихының мәселелері бойынша деректану базасын кеңейту, XIII-XVII ғасырлардағы Қазақстан аумағындағы мемлекеттіліктің дамуының әр түрлі аспектілерін ашатын жаңа дереккөздерді ғылыми айналымға енгізу.

2005 жылы жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Бөлім қызметкерлері (Б.Е.Көмеков, А.Исин) қазақ және орыс тілдерінде «Қазақ мемлекеттігінің тарихы» (26 б.б.) монографиясын дайындады. Монографияға қосымша ретінде географиялық карта дайындалды.

Бөлім жүргізген зерттеу Қазақстан аумағындағы ежелгі және орта ғасырлардағы мемлекеттіліктің дамуындағы тарихи сабақтастық мәселелерін ашып, Қазақ хандығының мемлекеттік-саяси институттарының бұрынғы саяси бірлестіктермен байланысын көрсетеді. Ежелгі және орта ғасырлардағы сақтар, үйсіндер және қаңлылар, батыс түріктер мен түргештер, қарлұқтар мен оғыздар, қимақтар мен қыпшақтар, наймандар мен мемлекеттердің әскери-саяси тарихының, мемлекеттік құрылымының, әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен мәдениетінің кейбір мәселелері қарастырылды. Керейіттер, Қарахан мемлекеттері қамтылып, ХІІІ ғасырдағы моңғол билігі кезіндегі Қазақстан тарихының мәселелері қарастырылады. Тарих ғылымының соңғы жетістіктерін ескере отырып, кейінге орта ғасырлардағы Ақ Орда, Моғолстан және Ноғай Ордасы мемлекеттері құрамындағы қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу мәселелері көрсетілген. Қазақ хандығының саяси тарихының жаңаша түсіндірмесі ұсынылып, кейінгі орта ғасырлардағы мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық және әкімшілік-территориялық құрылымының мәселелері зерттелді.

Мәдени мұра

2004 жылдан бастап Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы іске қосылып, ұлттық гуманитарлық ғылымдар тарихындағы елеулі кезең болды.

Бағдарлама халықтың мәдени мұрасы – оның тарихының байлығы ретінде қазақстандықтардың ұлттық бірегейлігін дамытуға және нығайтуға, ұлттық рухани қазынасының байлығын әлемге ашуға; ұлттық мәдени мұраны тарих, философия, этнография, тіл, әдебиет, кескіндеме, музыка және т.б. тұрғысынан зерттеу жүйесін құруға бағытталды.

2004-2011 жылдар аралығында «Мәдени мұра» бағдарламасын кезең-кезеңімен жүзеге асыру халқымыздың тарихи санасының жаңғыруына қуатты серпін берді.

Бөлім қызметкерлері аталмыш Бағдарламаны жүзеге асыруға белсене атсалысты.  Бұл «Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы» – «Мировая историческая мысль» (14 томдық) , 20 томдық «Шетел дереккөздеріндегі Қазақстан тарихы», «Ресей деректеріндегі Қазақстан тарихының материалдары» (10 томдық), «Қазақстан тарихы ежелгі дереккөздерде» (2 томдық) атты кітаптар топтамасын шығаруда көрініс тапты. 

Осы бағдарлама аясында отандық тарих ғылымы қарқынды дамып, көптеген зерттеулер жүргізілді. Бұрын белгісіз болған тарихи дереккөздер мен археологиялық артефактілердің айтарлықтай ауқымы ғылыми айналымға енгізілді.

Осы кезеңде көптеген іргелі еңбектеріне қатысқан жетекші зерттеуші, деректанушы, парсы жазба дереккөздерінің тамаша білгірі Клавдия Антоновна Пищулинаның бірге ғылыми мектептен өткен жас зерттеушілер Н.А. Атығаев пен Қ.З. Өскенбайдың Бөлім жұмысына қосылуы тиімді болды. Олардың әрқайсысы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері бойынша кандидаттық диссертация қорғады.

ХІІІХVIII ғасырлардағы қазақтардың этносаяси тұтастығының тарихы

2009-2011 жылдар аралығында Бөлім «ХІІІ – ХVIII ғасырлардағы қазақтардың этносаяси тұтастығының тарихы: Мемлекет және саясат» атты жоба дайындады. Жоба жетекшісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Зардыхан Қинаятұлы болды.

Осы кезде Бөлім қызметкерлері 10 томдық «Қазақстан тарихының» «Қазақстан моңғол ұлыстары дәуірінде» және «Қазақ хандығы» атты екі томдығын дайындаумен айналысты. 

Осы мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру аясында Зардыхан Қинаятұлы белсенді ғылыми-баспа жұмысын жүргізді. Тағы бір айта кетерлік жағдай, қазақ тiлiндегi ғылыми зерттеулердiң кеңейiп келе жатқаны айтулы факт болды. Қазақстан тарихындағы моңғол кезеңін, мемлекеттілігін, басқару жүйесін, моңғол заманының саясаткерлері мен қолбасшыларын зерттеу орындаушылардың жіті назарында болды.

Бөлім гранттық жобалар бойынша екі тақырып әзірленді: «Қазақ мемлекеттілігінің дамуы: Моңғол ұлыс жүйесі дәуірі (ХІІІ ғасырдың басы – XV ғасырдың соңы)» және «Дерек көздерінде кейінгі орта ғасырлардағы қазақтар және қазақ мемлекеттілігі сефевилер деректерінде». Бұл жобалардың ғылыми жетекшілері З.Қинаятұлы және т.ғ.к. Н. Атығаев болды.

Бұл кезеңде қазіргі шетелдік (ағылшын-американ, орыс және моңғол) тарих ғылымының жетістіктерін, көне моңғол тіліндегі дереккөздерді зерттеуге, шығыс тілдеріндегі жаңа және аз танымал дереккөздерді анықтауға ерекше көңіл бөлінді. Зерттеу нәтижелері сефевилер кезеңіндегі парсы тіліндегі дереккөздері негізінде қазақтардың саяси тарихына қатысты мәліметтер бар екенін, оларда этникалық, әлеуметтік-экономикалық тарих мәселелері өте әлсіз көрініс тапқанын көрсетеді. Сефевилік Иран тарихшылары үшін аймақтағы саяси оқиғалардағы рөліне байланысты қазақтар мен олардың мемлекеті сөзсіз қызығушылық тудырды. Деректер сефевилер мемлекеті тарапынан да, Қазақ хандығы жағынан да өзара қарым-қатынас орнатуға мүдделі екенін көрсетеді.

Ибн Наджиб Бекранның «Жаһан-наме» географиялық трактаты (XIII ғ.) Қазақстан және Орталық Азия тарихының дереккөзі ретінде

2012-2014 жж. Бөлім біршама деректанулық жұмыстарын жүргізді. Бұл зерттеу жұмыстарына Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигі Б.Е. Көмеков және басқа да Бөлім қызметкерлері қатысты.

Ислам мәдениеті негізінде жасалған араб және парсы тарихи-географиялық шығармалары 9-15 ғасырлардағы Қазақстан тарихы мен мәдениеті туралы ең мазмұнды шет тіліндегі жазба деректер болып табылады. Құнды дерек көздерінің бірі Мұхаммед ибн Наджиб Бекранның 1206 жылы Хорезмшах Мұхаммедке арнап құрастырған «Джахан-наме» («Әлем суреті») атты парсы географиялық трактаты болып табылады. «Әлем суреті» Қазақстан мен Орталық Азияның тарихы мен тарихи географиясына қатысты маңызды мәліметтерді қамтиды.

«Жаһан-наме» тұтастай алғанда бұрынғы араб және парсы шығармалары негізінде құрастырылған жинақтық жұмысы, сондықтан оның ақпараты көбінесе жазылған уақытпен сәйкестене бермейді. Сондықтан да, «Жаһан-наме» материалдары қазіргі зерттеушіден тарихи деректің сенімділігін анықтау үшін тыңғылықты, терең деректанулық жұмыс жүргізуді талап етеді.

«Ибн Наджиб Бекранның географиялық трактаты «Жаһан-наме» (XIII ғ.) Қазақстан мен Орталық Азия тарихының дереккөзі ретінде» іргелі жобасын әзірлеудің негізгі нәтижесі трактат мәтінінің үш жыл ішінде қазақ және орыс тілдеріне толық аударылуы болды. Наджиб Ибн Бекранның «Жаһан-наменің» маңыздылығы оның Қазақстан мен Орталық Азия тарихы бойынша құнды дереккөз ғана емес, жалпы алғанда, оның жалпы тарихындағы маңызды ескерткіш болып табылатындығында. Бұл еңбек орта ғасырдағы мұсылман тарихнамасының жоғары мұсылмандық картографиялық және сипаттамалық мәдениетін айғақтайтын кейбір біз үшін жоғалған жазбалардан мәліметтерді сақтап қалған географиялық әдебиет.

Тарих толқынындағы халық

«Халық тарих толқынында» бағдарламасы аясында (2014-2016 ж.ж.) институттың «Ежелгі және ортағасырлар тарихы және іргелес елдер» Бөлімі «Қазақстандағы халық пен мемлекет» атты мемлекеттік тапсырыс бойынша “Кейінгі ортағасырлардағы Қазақстан тарихы: Алтын Орда, Ақ-Орда, Қазақ хандығы. Деректану және тарихнамалық зерттеу» атты (ғылыми жетекшісі – тарих ғылымдарының кандидаты Өскенбай Қ.З.) ғылыми-зерттеу жобасын жүзеге асырды.

Бөлім қызметкерлері Шығыс Дешті Қыпшақтың 13-15 ғасырдың бірінші ширегіндегі әскери-саяси тарихы бойынша зерттеу жүргізді. Бұл тақырып бірнеше кезеңді қамтыды: Орда аппартының негізінде дербес ұлыстың құрылуы; Батудың Сарай мұрагерлерінен тәуелсіз түрде Орда ұлысының Иранның Хулагуид илхандарымен одақтастық қатынастарында көрініс тапқан сыртқы саясаты; ХІV ғасырдың бірінші онжылдығында Орда ұлысындағы азаматтық қақтығыстар мен саяси биліктің әлсіреуі және Орда ұрпақтарының Сарай хандарына бағынуы; XIV ғасырдың екінші жартысында Ақ-Орданың нығаюы және оның хандарының батыстағы сыртқы саяси қызметінің күшеюі; Шығыс Дешті Қыпшақ халқының Әмір Темірдің басқыншылығымен күресі; Ақ-Орданың әлсіреуі және 15 ғасырдың бірінші үштен бірінің аяғында оның ыдырауы.

Сондай-ақ, Бөлім қызметкерлері жазба деректерге талдау жасай отырып, Қазақстан аумағындағы моңғолдардан кейінгі кезең – XIV-XV ғасырлардағы мемлекеттілік тарихын зерттеді. Бұл кезде Шығыс Дешті Қыпшақтың (Қазақстанның далалық бөлігі), Жетісудың және Түркістанның (деректерде Оңтүстік Қазақстан территориясы осылай аталған) көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы егіншілік тұрғындарының этникалық-саяси топтасуымен кейінгі орта ғасырлар аяқталады. Қазақ ұлтының қалыптасу процесі өз мәресіне жетіп, жергілікті этникалық негізде мемлекеттілік қалпына келтірілді. Бұл ғасырлардағы тарихи процестің дамуы аймақтың саяси бытыраңқылығын еңсерудің қиын жағдайында біртұтас ұлт пен оның мемлекеттілігінің қалыптасу жолын ұстанды.

Ұлы даланың тарихы мен мәдениеті

2015-2020 жылдар аралығында Бөлім қызметкерлері бағдарламалық-мақсаттық мақсаттағы, сондай-ақ гранттық жобалармен жұмыс істейді.

«Қазақстанның және іргелес аймақтардың ежелгі және ортағасырлық тарихындағы саяси билік институты» жобасы аясында (ғылыми жетекшісі – тарих ғылымдарының докторы Торланбаева К.Ө.) Орталық Азиядағы мал шаруашылығын және ауыл шаруашылығын басқарудың тұтастығы контекстінде Ұлы Жібек жолының билік институтының жүйесіне әсерін әлемдік жүйелік талдау сияқты тақырыптар бойынша Бөлім қызметкерлерінің авторлық зерттеулері жүргізілді. Түркі қағанаты, Ляо империясы, қарахан және селжүкілер мемлекеттері кезеңіндегі басқару жүйесіндегі титулдар мен дәрежелердің дамуы және саяси билік генезисіне, Моңғол империясы мен Шыңғыс мемлекеттерінің құрылуы мен ыдырауы дәуіріндегі Қазақстан аумағында мемлекеттілік пен саяси биліктің қалыптасуы мен дамуына, түркі халықтарының тарихындағы мемлекет пен билік туралы мәліметтерді тимуридтік тарихнаманың аудармаларына зерттеу жүргізіп, ғылыми айналымға енгізуге, Қазақ хандығындағы мемлекет пен биліктің белгілері мен белгілеріне тарихнамалық және деректанулық талдау жасауға бағытталды.

Сондай-ақ осы жылдары «Қазақстанның және іргелес елдердің ежелгі және орта ғасырлар тарихы» Бөлімі қызметкерлері «Қазақстан тарихы. Энциклопедия», «Талдамалық зерттеу, жаңарту және ақпараттық қамтамасыз ету»,  «Қазақстан халқы» интерактивті ғылыми тарихи картасы, «Ұлы дала тарихы мен мәдениеті», «Архив 2025» және т.б. жобаларды іске асырды.

Баспа

Бөлім құрылған алғашқы жылдардан бастап қызметкерлердің ғылыми зерттеулерінің нәтижелері жеке еңбектер, монографиялар мен мақалалар, сондай-ақ ғылыми талқылау материалдары, жазба деректерден үзінділер түрінде кеңінен жарияланды.

Алғашқы басылымдардың бірі сонау 1930-1950 жылдары кеңестік тарихнамада қарастырылған көшпелілер арасындағы феодалдық қатынастарды бағалау мәселесіне арналған. Талқылау қорытындысы 1954 жылы Ташкентте өткен КСРО Ғылым академиясы мен Орта Азия және Қазақстан одақтық республикалар академияларының бірлескен ғылыми сессиясында шығарылып, көшпелі тайпалар мен халықтар жалпы бағытты ұстанды және адамзаттың тарихи дамуы мен олардың эволюциясында таптық қатынастарға жетті деген қорытындыға келді.

Бұл кезде XV-XVIII ғасырлардағы қазақ қоғамына патриархалдық-феодалдық ретінде формациялық деңгейде баға белгіленді. Бұл баға 1957 жылғы «Қазақ КСР тарихында» көрсетілген. Сонымен қатар осы кезеңде бірқатар мақалалар мен монографиялар жарық көрді: Қазанға дейінгі кезеңдегі Орталық Азия мен Қазақстанның тарихы бойынша бірлескен ғылыми сессияның материалдары. – Ташкент, 1955 ж.; Көшпелі халықтар арасындағы патриархалдық-феодалдық қатынастар туралы (талқылау қорытындысы бойынша) // Вопросы истории, 1956,  №1;  Зиманов С.З. 18 – 19 ғ-дың бірінші жартысындағы қазақтардың қоғамдық жүйесі. А., 1959; Еренов А.Е. Қазақтар арасындағы феодалдық жер қатынастары тарихының очерктері. – А., 1961; Шахматов В.Ф. Қазақтың жайылым-көшпелі қауымы. – А., 1964 ж.

Шығыс көздері мен олардың аудармаларын анықтау барысында бірқатар еңбектер жарық көрді: Ибрагимов С.Қ. XV-XVI ғасырлардағы Қазақстан тарихының кейбір деректері. // Қазақ КСР ҒА Хабаршысы, 1956, № 8;  Масуд бин Усман Кухистанидің «Тарих-и Әбілқайыр-хани» шығармасы // ҚазКСР ҒА жаңалықтары, 1956, шығарылым. №3; Бинайдің «Шейбани-наме» XVI ғасырдағы Қазақстан тарихының дереккөзі ретінде// Қазақ КСР ҒА Шығыстану секторының еңбектері, 1-т., 1959;  Рузбиханның «Михман-наме-и Бұхара» XV-XVI ғасырлардағы Қазақстан тарихының дереккөзі ретінде. //ҚазССР  АН еңбектері, 8 т., 1960 ж.

Ю.А. Зуев. (Зуев Ю.А. Үйсіндердің этникалық тарихы туралы // ТИИАЕ, т. 8, – 1960;  Суяб туралы Қытай жаңалықтары // Изв. А.Н. КазССР, СИАЭ, – 1960, – 3 выпуск; Вассалдық княздіктерден шыққан таңба жылқылары // ТИАЕ АН КазССР, – т.8.

1960 жылдардың аяғында «XV-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандықтарының тарихы туралы материалдар» жинағы жарық көрді. (Парсы және түркі жазбаларынан үзінділер)» (Алма-Ата, 1969). Бұл іргелі еңбектің құрастырушылары: С.Қ. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, Қ.А. Пищулина, В.П. Юдин. Жинаққа қазақ хандықтарының тарихына қатысты негізгі бастапқы дереккөздер – 15-18 ғасырлардағы парсы және түркі жазбаларынан орыс тіліне аударылған үзінділер енгізілген: «Таварих-и гузида-йи Нусрат-наме», «Фатх-наме», « Шайбани-наме», «Тарих-и Әбілқайыр-хани», «Тарих-и Рашиди», «Тарих-и Қыпшақтар», «Бахр ал-асрар фи манакиб әл-ахяр» және т.б. оқиғалар мен сарай жазушысының естеліктері, жинаққа Сығнақтан төрт вакф құжаты енгізілді.

Бұл еңбек XV-XVIII ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары туралы құжаттардың бірінші томымен бірге және В.Тизенгаузеннің «Алтын Орда тарихына қатысты материалдар жинағының» екі томдық басылымы «Қазақ КСР тарихы ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін» атты бес томдықтың екінші томының Бөлімдерін, XV-XVIII ғасырлардағы Қазақ-Ресей қатынастары. Құжаттар мен материалдар жинағы Құраст.: В. Я. Басин, Б. С. Сүлейменов, Т. Ж. Шойынбаев, Алма-Ата, 1961; Қазақ КСР тарихы ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін, бес томдық, Алматы, 1977 –1979, Қазақстан тарихы ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін. Алматы, 1997. атты жинақтарды дайындауға жақсы негіз болды. 

1960 жылдардан бастап 16-17 ғасырлар тоғысындағы Қазақстанның сыртқы саяси тарихына және қазақтар арасында ислам дінінің таралуына қатысты парсы және түркі авторларының жазбаларынан үзінділер жариялады. В.П. Юдиннің мақалалары аз зерттелген және бұрын Қазақстан тарихын зерттеуге пайдаланылмаған «Тарих-и Шайбани», Мұхаммед Аваздың «Зия әл-құлуб» және т.б. сияқты қолжазбаларды талдауға арналған.,

В.П. Юдин сондай-ақ қоғамдық-саяси тенденцияларды, тарихты, мәдениетті, идеологияны және т.б. ескере отырып, шығыс деректерінің классификациясын ұсынды. Оның зерттеулері келесідей басылымдарда көрсетілген: Юдин В.П. «Зия әл-Кулуб» жаңалықтары Мұхамед Аваз XVI ғасырдағы қазақтар туралы. // ҚазКСР ҒА Хабаршысы. – Алматы, 1966. № 5; Юдин В.П. «Тарих-и Шайбани» XVI-XVII ғасырлардағы қазақ және қарақалпақ халықтарының тарихы туралы дереккөз ретінде. // КОКП XXIV съезіне арналған факультеттің ғылыми конференциясының тезистері. А., 1971. Сондай-ақ, В.П. Юдин Өтеміш қажының «Шыңғыс-наме» шығармасының аудармасын басып шығарды (Өтеміш-хаджи. Шыңғыс-наме. В.П. Юдиннің түркі тілінен аудармасы. – Алматы, 1996. (В.П. Юдиннің мақалалары: «Орталық Азия XIV ғасырдағы»). – XVI ғасыр шығыстанушы көзімен», А., Дайк-пресс, 2001).

Қазақстанның кейінгі орта ғасырлардағы тарихына байланысты аз ғана құнды дүниелер, ғылыми айналымға енгізілген акт құжаттары, жер-су қатынастары туралы материалдардан тұратын мақтау қағаздары, қала тұрғындарының әлеуметтік саралануы, салық жүйесі, суару жер бедері туралы деректер. арналар және басқа ақпараттар қамтылған бұл материалдар басқа жазба деректердегі материалдармен қатар К.А. Пищулинаның «Сырдария маңындағы қалалар және олардың XV–XVI ғасырлардағы қазақ хандықтарының тарихындағы маңызы.//Қазақстан XV–XVIII ғасырларда (Әлеуметтік-экономикалық тарих мәселелері)» (Алматы, 1969 ж.) атты еңбегінде көрініс тапты

«Ежелгі және ортағасырлық Қазақстандағы мемлекеттік-саяси құрылымдардың, әлеуметтік-экономикалық қатынастардың, этникалық және мәдени дамуының тарихы» мәселелері бойынша зерттеу жұмыстары барысында 1972 жылы Б.Е. Көмеков «Қимақ мемлекеті 9–11 ғғ. араб дереккөздері бойынша» (А., Наука, 8,2 б.б.) атты еңбегі отандық және шетелдік ғылыми әдебиеттерде оң баға алды. 1977 жылы К.А.Пищулинаның «XIV ғасырдың ортасы – XVI ғасырдың басындағы Оңтүстік-Шығыс Қазақстан. (Саяси және әлеуметтік-экономикалық тарих сұрақтары)» (Алма-Ата, 1977 – 15,2 б.б.) атты монографиясы жарық көрді.

1981 жылы «Ғылым» баспасынан «Қазақстан феодализм дәуірінде (этно-саяси тарих мәселелері)» атты мақалалар жинағы жарық көрді. Кітапта Қазақстанның феодализм дәуіріндегі әлеуметтік-экономикалық және этносаяси тарихы мен мәдени тарихының мәселелері көрсетілген. Кітапта сондай ақ, сұлтандар институты, Қазақстандағы хан билігінің жойылуы туралы ғылыми есептер берілген. Отырардан табылған 13 ғасырға жататын бірегей монета мен киім-кешек қазынасының материалдары және Түркістан қаласынан табылған 19 ғ. жататын акт және шаруашылық құжаттары жарияланды. Кітапты авторлар ұжымы: Көмеков Б.Е., Байпақов Қ.М., Настич В.Н., Кузнецова Е.Ф., Зуев Ю.А., Мингулов Н.Н., Пищулина К.А., Абусеитова М.Х., Сұлтанов Т.И., Сабырханов А., Шуков В.К. дайындады.

1983 жылы «Қазақстан, Орталық және Орталық Азия 16-18 ғасырларда» жинағы жарық көрді (Алма-Ата, Ғылым). Шығыс деректері мен ресейлік мұрағат құжаттарының материалдарына сүйене отырып, жинақта Қазақстан, Орталық және Орталық Азия халықтары арасындағы қарым-қатынастар тарихының жекелеген аспектілері қарастырылған. 16-18 ғасырлардағы Қазақстан және Орта Азия халықтарының тарихы бойынша жаңа дереккөздер айналымға енгізілді. Жинақты Қырғызстаннан шыққан шығыстанушылармен бірге Сүлейменов Р.Б., Пищулина К.А., Сушанло М.Я., Супруненко Г.П., Бейсембиев Т.К., Юдин В.П., М.Х. Әбусеитова, Моисеев В.А. қатысуымен институттың авторлар ұжымы дайындады.

Атаулы дата – Ш. Ш. Уәлихановтың туғанына 150 жыл толуына орай Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты 5 томдық зерттеушінің «Шығармалар жинағының (1984-1985)» жаңа басылымын жүзеге асырды. Ш.Ш. Уәлихановтың еңбектерін дайындауға және басып шығаруға жауапты Б.Е. Көмеков. Бөлім қызметкерлері (Б.Е. Көмеков, В.Н. Настич, В.К. Шуховцов, С.Қ. Өтениязов, Н.Н. Мингулов) 1, 4, 5 томдардың шығуын қамтамасыз етті. Мәскеуде алғаш рет «Ш.Ш. Уәлиханов» (құраст. Б.Е. Көмеков, В.Н. Настич, В.А. Моисеев. «Наука» баспасы, Шығыс әдебиеті, 1986 ж. жарық көрген болатын. 

1985 жылы М.Х. Әбусейітова «16 ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығы» (5,5 б.б.) еңбегін жазып, мұнда феодалдық қатынастарды, 16 ғасырдың екінші жартысындағы қазақ мемлекеттілігінің тарихын зерттеу мәселелері қарастырылады. 16-17 ғасырлардағы парсы тіліндегі тарихи жазбалардан алынған материалға сүйене отырып, 1598-99 жылдардағы әскери оқиғаларға, қазақ хандары мен сұлтандарының ислам дінінің қазақтар арасында таралуындағы сыртқы саясатына талдау, баға беру, және 16 ғасырдағы Қазақ хандығының әлеуметтік-экономикалық тарихының жекелеген мәселелеріне орын берілген.

А.Ш. Қадырбаев ұйғыр, жалайыр, найман, керей және т.б. түркі тайпаларының ерте ортағасырлық тарихының мәселелерін, олардың Моңғол империясы мен Юань империясының қоғамдық, әскери, саяси өміріндегі рөлі мен орнын, сондай-ақ бұл тайпалардың Қазақстан аумағына қоныс аудару мәселелерін қарастырды. Ғылыми ізденістерінің нәтижесінде «ХІІІ-ХІV ғасырлардағы Қытай мен Орталық Азиядағы түріктер мен ирандықтар» – А., 1990 ж.», «Ортағасырлық ұйғырлар, жалайырлар, наймандар, кирейлер тарихының очерктері. – А., 1993 ж.» атты еңбектері жарық көрді.

1976 жылдан 1980 жылға дейін Бөлім жалпыодақтық және республикалық баспасөз органдарында 100-ден астам ғылыми мақалалар жазып, жариялады. Қазақ Совет Энциклопедиясында жарияланған тақырыптық мақалалардың едәуір бөлігін жазды.

1990 жылдардың екінші жартысында шығыс жазба ескерткіштерін деректану мен мәтінтану негізінде әртүрлі мемлекеттік құрылымдардың қалыптасу және қызмет ету тарихы зерттеу нысаны болды. Бұл зерттеулердің нәтижелері бірқатар басылымдарда көрініс тапты, олардың ішінде: «История Казахстана с древнейших времен до наших дней», 1 том (орыс тілінде) 1996 жылы, – 1997 жылы (қазақ тілінде); көлемі. 2 том (орыс тілінде) – 1997 жылы, (қазақ тілінде) – 1998 жылы: З.Қинаятұлының «Жылаған жылдар шежіресі» монографиясы, (– А., 1995 ж.) жарыққа шықты.

1999 жылы академик М.Қ. Қозыбаев Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» (мәтіннің аудармасы А. Орынбаев, Р.П. Жалилова, Л.М. Епифанова. Ташкент, 1996) еңбегін дайындап, басып шығарды. Бұл басылымға алғысөз жазған Қ.А. Пищулина М.Қ.Қозыбаевпен бірлесіп «Мирза Мұхаммед Хайдар қазақтар және қазақ мемлекеттілігі туралы» атты еңбек жазды. Осы уақытта Бөлім қызметкерлерінің жұмыс нәтижелері ғылыми басылымдарда (3 монография, 4 сөздік, 2 жазбаша дереккөздер аудармасы), сондай-ақ ЮНЕСКО жанындағы қыпшақ сайтының ағылшын және орыс тілдеріндегі нұсқасының ашылуымен көрініс тапты.

2000 жылдардың басында Бөлім қызметкерлері Шыңғыс хан және оның мұрагерлері, Моңғол империясының құрамындағы Қазақстан тарихы тақырыптарын зерттеді. Осы кезеңде Қ.Зардыханның «Моңғол үстіртін мекен еткен сонғы түрік тайпалары; IX-XII ғ.”, – Ел Орда, 2001 (10 б.); ол да «Моңғол-иядағы қазақтар», – А., Кітап, 2001 (14 парақ); ол да «Қазақ мәмлекеті және Жошы хан», – Ел Орда, 2005 (19 бет) атты монографиялары жарық көрді.

2000 жылдары маңызды деректанулық зерттеу жұмысын түркітанушы, филология ғылымдарының докторы А.Н. Гаркавец жүргізді. Армян-қыпшақ жазба мұрасы, мәдениеті мен құқығы туралы бірқатар іргелі зерттеулер дайындап, жарыққа шығарып, бірқатар ғылыми жаңалықтар ашты: Қырым-татар-орыс-украин сөздігі. – Симферополь, Санат, 1-том, 2003 (25 б. парақ); Армян-қыпшақ жазба мұрасы. Армян жазуындағы ескерткіштердің каталогы мен мәтіндері, 1-том. А., Дешті Қыпшақ, 2003 (92 парақ); Төре биігі: Армян-қыпшақ заңдар жинағы 1519-1584 ж.ж. (Т.С. Сапарғалиевпен авторлық), А., Дешті Қыпшақ, 2003 (49,5 парақ).

Қытай деректері бойынша Еуразия халықтарының моңғол саяси кеңістігіндегі қарым-қатынасы (XIII-XV ғғ.), сондай-ақ қытай деректері бойынша Моңғол империясы ішіндегі қарым-қатынасқа тарихнамалық шолу тарих ғылымдарының докторының зерттеу нысанына айналды.  Нәбижан Мұхаметханұлы көптеген мақалалар жазып, «Қытайдағы қазақтар: Саяси тарихы (XVII-XX жж.)» (А., 1998) атты монографиясын жариялады.

«Халық тарих толқынында» бағдарламасы аясында (2014-2016 жж.) Бөлімнің жемісті баспа жұмыстары жалғасын тапты. Осы кезде Бөлім қызметкерлері келесі басылымдарды шығарды: Көмеков Б.Е., Ильясова З.С. – “Якуттын «Мужам әл-булдан» (XIII ғ.)” (Алматы: Қазақ университеті, 2011. 15.31 б.т.), Өскенбай Қ.З. – “Шығыс Дешті Қыпшақ 13 – 15 ғ басы. Ұлыс Жошының этносаяси тарихының мәселелері”. (Ред. И.М. Миргалеев. Қазан: Татарстан Республикасы Ғылым академиясының «Фен» баспасы, 2013. – 21 б.), Дәулетхан А. «Тарту» әдебиеті және ұлы зерттеулер. Есселер мен көсемсөзді мақалалар жинағы. («Мерей» баспасы. Алматы. 2013. 29 б.т.) және т.б. жарыққа шықты.

2014-2020 жылдар аралығында Бөлім қызметкерлерінің ғылыми нәтижелері монографиялық басылымдарда және жеке ғылыми басылымдарда енгізілді, мысалы: Атығаев Н.А. «Қазақ хандығы тарихы толқынында» (Алматы: «Елтаным баспасы», 2016), Дәулетхан А. «Шығыс Түркістан халықтарының ұлт-азаттық дәуірі әдебиеті (1679–1949)». (Алматы . Дәстүр), Қ. Өскенбай», «Қазақтар. Тарих және мәдениет. (Алматы: «ABDI Company» АҚ, 2015 ж.) және т.б.

Зерттеудің теориялық нәтижелері «Қазақстанның және көршілес мемлекеттердің ежелгі, ортағасырлық және жаңа тарихындағы саяси билік эволюциясы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның ғылыми мақалалары материалдары жинағы беттерінде жасалған тұжырымдар мен қорытындыларда (Алматы, 2016 ж.), шетелдік және отандық басылымдарда импакт-факторы бар журналдарда мақалалар жариялауда, сондай-ақ, «Қазақстанның ортағасырлық тарихындағы саяси билік институты» атты ұжымдық монографияда (Алматы, 2017 ж.) жүзеге асырылды.

Дәл осы кезеңде Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Қазақстанның ежелгі және ортағасырлар тарихы Бөлімінің қызметкерлері «Тарихи энциклопедия» атты үш томдықты (Алматы, 2019–2020 ж.), «Ұлы дала тарихы мен мәдениеті» атты ғылыми-техникалық бағдарламасын іске асыру шеңберінде, сондай-ақ «Талдамалық зерттеу, жаңарту және ақпараттық қамтамасыз ету», «Қазақстан халқы» интерактивті ғылыми тарихи картасын жасау бойынша біршама зерттеулер жүргізді.   

Бөлімнің жетекші ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты, доктор PhD, жетекші ғылыми қызметкер Ж. Ж. Жеңіс «Ежелгі және ортағасырлардағы Тұран мен Иран» (2016) және «Түркілік дүниетаным және мемлекеттілік: тарихи сабақтастық пен трансформация» (2022) атты монографияларын жарыққа шығарды.

Жалпы алғанда, Бөлім жұмыс істеген жылдар ішінде оның қызметкерлері мен ізденушілері 100-ден астам негізгі басылымдарды, монографиялар мен ұжымдық еңбектерді шығарды.

Ғылыми-ұйымдастыру-әдістемелік жұмыс

ҚР БҒМ ҒК Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Қазақстан мен іргелес елдердің ежелгі және ортағасырлар тарихы Бөлімі үлкен ғылыми, ұйымдастырушылық және әдістемелік жұмыстарды атқаруда.

Бөлім қызметкерлері «Халықтар арасындағы бейбітшілік пен достықты нығайту жолындағы КОКП-ның тарихи тәжірибесі» (Алма-Ата, 1977) тақырыбындағы Бүкілодақтық ғылыми-теориялық конференцияны дайындауға және өткізуге қатысты. Бартольд оқуларын ұйымдастыруға және жұмысына қатысты (М., 1978); 1 Бүкілодақтық ұйғыртану конференциясы (Алма-Ата, 1979.); Қазақстан мен Қырғызстан археологиясының ІІІ облыстық сессиясы (Фрунзе, 1979.) және оның тарихының кеңестік кезеңіндегі басқа да ғылыми оқиғаларға, Мәскеуде (1982), Звенигородта (1984) Бартольд оқуларына қатысты.

ЮНЕСКО бағдарламалары аясында Бөлім қызметкерлері «Орта ғасырлардағы Орталық Азиядағы мәдени-тарихи үдерістер» (ЮНЕСКО, Орталық Азия мәдениеттерін зерттеудің халықаралық қауымдастығы) халықаралық конференциясын ұйымдастыруға және жұмысына қатысты 1987). Осы конференцияның жауапты хатшысы Б.Е. Көмеков болды. Конференцияда 8-17 ғасырларда Орталық Азияда орын алған этномәдени үдерістерге, көшпелілер өркениеті мен отырықшы егіншілік мәдениетінің өзара байланысына, аймақтағы мемлекеттік құрылыстың сипатына басты назар аударылды. Сондай-ақ, Бөлім ғалымдары Орталық Азия және көршілес облыстардың археологиясына арналған кеңестік-француздық симпозиумға (Алма-Ата, 1987 ж.); Бүкілодақтық түркологиялық конференцияларда (Ташкент, 1980, Фрунзе, 1988) қатысты.

1990 жылдардың екінші жартысында орта ғасырлардағы қазақ мемлекеттілігі тарихының мәселелері зерттелді. Осы кезде Бөлім қызметкерлері «Әмір Темір және оның дүниежүзілік тарихтағы орны» (Ташкент, 1996), «Әмір Темір және Тимуридтер дәуіріндегі Қазақстандағы мемлекеттілік (XIV-XV ғғ.)», «Әмір Темірдің Орталық Азия халықтарының тарихындағы рөлі мен орны», т.б. атты халықаралық ғылыми конференцияларға қатысты.

ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарында Бөлім қызметкерлері төмендегідей халықаралық ғылыми іс-шараларға қатысты: «Көне түркі өркениеті – жазба ескерткіштер» халықаралық ғылыми конференциясы (Астана, мамыр 2001 ж.); Халықаралық Дулатов оқулары (Тараз, 2001 ж. мамыр); Еуразияның шағын халықтарының мәселелері бойынша халықаралық семинар. (Варшав университеті жанындағы Ежелгі дәстүрді зерттеу орталығы, Польша, 2002 ж.); «XIII-XVIII ғасырлардағы Иран мен Дешті Қыпшақ арасындағы тарихи-мәдени байланыстар» атты халықаралық дөңгелек үстел. (Алматы, 2003 ж. наурыз); «Қазақстан тарих ғылымындағы әдістемелік және теориялық-концептуалды жаңалықтар және олардың даму мәселелері» (Алматы, 2003 ж. наурыз); Академик А.Х.-ның 100 жылдығына арналған «Көшпенділердің өркениет тарихы мен рухани мәдениеті». Марғұлан (Алматы, сәуір 2004 ж.) және т.б.

Қазіргі уақытта Ш.  Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Қазақстан және іргелес елдердің ежелгі және ортағасырлар тарихы Бөлімі құрамы жағынан шағын болғанымен, республиканың тарих ғылымы саласында әлі де маңызды жетекшілік қызметтерді атқарады.Тарихшылар мен деректанушылардың біліктілігін арттыру, консультативтік қызмет көрсету бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілуде.