2020 ж. 24 қарашасында институт пен ҚХА хатшылығы «Екінші дүниежүзілік соғыс және халықтарды Қазақстанға депортациялау: жаңа дереккөздер мен заманауи әдіснамалық тәсілдер» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізді.

Екінші дүние жүзілік соғыс – әлемдегі ХХ ғасырдың ұлы оқиғасы. Соғыстың қасіреті әрбір халықтың және жекелеген мемлекеттердің, адамзат дамуының тарихына әсер етуде және сол әсерінің салдары әлі сақталуда. Екінші дүние жүзілік соғыс туралы естеліктер қазіргі таңда өткір пікір таластар мен қақтығыстар алаңына айналып отыр. Қазіргі саясатта екінші дүние жүзілік соғыс аса маңызды тақырып ретінде пайдаланылуды көруге болады. Әсіресе, Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталуының 75 жылдығы кезінде бұл мәселе өзекті болып тұр.

1939-1945 жылдар ХХ ғ. қазақ халқының қасіретті және еінші жағынан қаһармандыққа толы кезеңі болып табылады, республиканың барлық материалдық және адами ресурстары майдан қажетіне жұмылдырылды. Соғыс кезінде Қызыл Әскердің жауынгерлер саны 35 млн. жетті, олардың басым бөлігі орыс ұлтынан болды. Армияның құрамы көпұлтты болды, соның ішінде 1,8 млн. қазатар, 4,4 млн. украидар, 1 млн. аса белорустар, өзбектер, қырғыздар, түркмен, тәжік  және басқа Қазаөстан мен Орта Азияны мекендеген ұлт өкілдері болды.

Соғыс уақытында Қазақстан тұрғындарының 18 бен 50 жас аралығындағы ер-азаматтарының 70 пайызы әрекет етуші әскер қатарында болды. Шын мәнінде республика тұрғындарының әрбір төртіншісі жауынгерлік сапта болды. Жау қолында қалған аумақта 88 млн. адам тұрғанын есепке алсақ, әскер мен еңбек ресурстарын қалыптастырудың ауыр салмағы негізінен шығыс аймақтарға, соның ішінде Қазақстанға түскені анық еді. 1941 ж. жазы мен күзінде Қазақстан территориясындаірі әскери құрамалар мен жекелелен бөлімдер құрыла бастады, соның ішінде атақты: 316-ші атқыштар дивизиясы (кейіннен 8-шіИ.В. Панфиловатындағы гвардиялықатқыштар дивизиясы), 38-шіАлматыдағы атқыштар див.Ақмола, Петропавл, Семей, Жамбыл және т.б. қалаларда 310-ші, 314-ші, 29-ші, 238-шіатқыштар дивизизиялары, 105, 106, 96-шіқазақ ұлттық кавалериялық дивизиялары, 100-ші және 101-шіжекелеген ұлттық атқыштар бригадалары құрылды. Соғыстың бастапқы кезінде кеңестік қаруды күштер қатарында 170 мыңнан астам Қазақстандықтар болды, олардың көпшілігі батыс шекаралардағы бөлімдерде, соның ішінде Брест гарнизонында болды.

Соғыс уақытында республиканың бүкіл экономикасы майданға қызмет етті. Бүкіл қазақстандықтар мен эвакуацияланған жұмысшылар күшімен жеғіс күні жақындатылды. Еңбек ресурстарының соғыс кезіндегі ерекше бөлігін спецпереселендер құрады. Республикада 30-шы жылдары Ресей және Украина облыстарынан  180 мың жер аударылған кулактар, 1937 ж.Қмыр Шығыстан депортацмяланған корейлер, Түркімен және Закавказ шекаралық аудандарыран күрдтер, парсылар әкелініп орналастырылды.Ал, 1940 ж. Қазақстанда 104 мың поляктар, батыс Белоруссия, Украина, Балтық жағалауы елдері, Молдавия азаматтары болды. 1941 ж. күзінде республикаға Поволжьядан  374 мың немстер депортацияланды. Бұл категориядағы адамдардың еңбекке жарамды бөлігі жабық еңбек колонияларында (лагер тәртібіндегі)  орналастырылып, қорганыс нысандары құрлысы мен өнеркәсіп орындарында еңбек етті.

Республикаға 1 200 млн. адамдардың тоғытылуы онсыз да Қызыл әскерді қамтамасыз етіп жатқан қазақ халқына қосымша ауыр жүк болып тиді. Дегенімен, қиындықтарға қарамастан, соғыс кезінде Қазақстанға депортиртацияланған барлық халықтар аман-сау қалып, өз тілдері мен салт-дәстүрлерін сақтап қалды.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы көпэтникалық мемлекет, мұнда 130 астам этностар бейбіт қатар өмір сүруде,әрқайсы өз этникалық ерекшеліктерін, мәдениеті мен тілінсақтауға, балаларын ана тілінде оқытуға, ұлттық театрларына баруға, газеттер мен кітаптар шығаруға толық мүмкіндік алып, жағдайы жасалған.

Конференции жұмысына белгілі ғалымдар, Украина, Беларусия, Ресей, Эстония, Қырғызстанжәне т.б. елдердің ғылыми-зерттеу мекемелері қызметкерлері, мемлекеттік ұйымдар, Қазақстан халқы қауымдастығы өкілдері, қоғам қайраткерлері, ЖОО профессор-оқытушылары құрамы, жас ғалымдар, БАҚ өкілдері қатысты.

Баяндама жасаған шетелдік және отандық әріптестеріміз халықтар депортациясы, екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі этностар тарихы мен жекелеген адамдардың тағдыры сияқты әр түрлі мәселелер бойынша архив деректеріне негізделген мазмұнды да қызықты мәліметтерге толы ой-тұжырымдарын ортаға салды. Сондай-ақ Ұлы Отан соғысы мәселелерін сан қырынан қарастырып, ортақ жеңіске түрлі этностардың қосқан үлесін,  депортации мен ақтау мәселесін, соғыс пен жер аударудың демографиялық және әлеуметтік салдарын талдап, баяндады.

Баяндамал тыңдалып, талданып конференция қарары қабылданды. Конференцияға қатысқан қонақтар ұйымдастырушыларға алғыс білдіріп, жоғары деңгейде өтті деген баға берді.

«Екінші дүниежүзілік соғыс және халықтарды Қазақстанға депортациялау: жаңа дереккөздер мен заманауи әдіснамалық тәсілдер» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция

 

2020 ж. 24 қарашасында институт пен ҚХА хатшылығы «Екінші дүниежүзілік соғыс және халықтарды Қазақстанға депортациялау: жаңа дереккөздер мен заманауи әдіснамалық тәсілдер» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізді.

Екінші дүние жүзілік соғыс – әлемдегі ХХ ғасырдың ұлы оқиғасы. Соғыстың қасіреті әрбір халықтың және жекелеген мемлекеттердің, адамзат дамуының тарихына әсер етуде және сол әсерінің салдары әлі сақталуда. Екінші дүние жүзілік соғыс туралы естеліктер қазіргі таңда өткір пікір таластар мен қақтығыстар алаңына айналып отыр. Қазіргі саясатта екінші дүние жүзілік соғыс аса маңызды тақырып ретінде пайдаланылуды көруге болады. Әсіресе, Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталуының 75 жылдығы кезінде бұл мәселе өзекті болып тұр.

1939-1945 жылдар ХХ ғ. қазақ халқының қасіретті және еінші жағынан қаһармандыққа толы кезеңі болып табылады, республиканың барлық материалдық және адами ресурстары майдан қажетіне жұмылдырылды. Соғыс кезінде Қызыл Әскердің жауынгерлер саны 35 млн. жетті, олардың басым бөлігі орыс ұлтынан болды. Армияның құрамы көпұлтты болды, соның ішінде 1,8 млн. қазатар, 4,4 млн. украидар, 1 млн. аса белорустар, өзбектер, қырғыздар, түркмен, тәжік  және басқа Қазаөстан мен Орта Азияны мекендеген ұлт өкілдері болды.

Соғыс уақытында Қазақстан тұрғындарының 18 бен 50 жас аралығындағы ер-азаматтарының 70 пайызы әрекет етуші әскер қатарында болды. Шын мәнінде республика тұрғындарының әрбір төртіншісі жауынгерлік сапта болды. Жау қолында қалған аумақта 88 млн. адам тұрғанын есепке алсақ, әскер мен еңбек ресурстарын қалыптастырудың ауыр салмағы негізінен шығыс аймақтарға, соның ішінде Қазақстанға түскені анық еді. 1941 ж. жазы мен күзінде Қазақстан территориясындаірі әскери құрамалар мен жекелелен бөлімдер құрыла бастады, соның ішінде атақты: 316-ші атқыштар дивизиясы (кейіннен 8-шіИ.В. Панфиловатындағы гвардиялықатқыштар дивизиясы), 38-шіАлматыдағы атқыштар див.Ақмола, Петропавл, Семей, Жамбыл және т.б. қалаларда 310-ші, 314-ші, 29-ші, 238-шіатқыштар дивизизиялары, 105, 106, 96-шіқазақ ұлттық кавалериялық дивизиялары, 100-ші және 101-шіжекелеген ұлттық атқыштар бригадалары құрылды. Соғыстың бастапқы кезінде кеңестік қаруды күштер қатарында 170 мыңнан астам Қазақстандықтар болды, олардың көпшілігі батыс шекаралардағы бөлімдерде, соның ішінде Брест гарнизонында болды.

Соғыс уақытында республиканың бүкіл экономикасы майданға қызмет етті. Бүкіл қазақстандықтар мен эвакуацияланған жұмысшылар күшімен жеғіс күні жақындатылды. Еңбек ресурстарының соғыс кезіндегі ерекше бөлігін спецпереселендер құрады. Республикада 30-шы жылдары Ресей және Украина облыстарынан  180 мың жер аударылған кулактар, 1937 ж.Қмыр Шығыстан депортацмяланған корейлер, Түркімен және Закавказ шекаралық аудандарыран күрдтер, парсылар әкелініп орналастырылды.Ал, 1940 ж. Қазақстанда 104 мың поляктар, батыс Белоруссия, Украина, Балтық жағалауы елдері, Молдавия азаматтары болды. 1941 ж. күзінде республикаға Поволжьядан  374 мың немстер депортацияланды. Бұл категориядағы адамдардың еңбекке жарамды бөлігі жабық еңбек колонияларында (лагер тәртібіндегі)  орналастырылып, қорганыс нысандары құрлысы мен өнеркәсіп орындарында еңбек етті.

Республикаға 1 200 млн. адамдардың тоғытылуы онсыз да Қызыл әскерді қамтамасыз етіп жатқан қазақ халқына қосымша ауыр жүк болып тиді. Дегенімен, қиындықтарға қарамастан, соғыс кезінде Қазақстанға депортиртацияланған барлық халықтар аман-сау қалып, өз тілдері мен салт-дәстүрлерін сақтап қалды.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы көпэтникалық мемлекет, мұнда 130 астам этностар бейбіт қатар өмір сүруде,әрқайсы өз этникалық ерекшеліктерін, мәдениеті мен тілінсақтауға, балаларын ана тілінде оқытуға, ұлттық театрларына баруға, газеттер мен кітаптар шығаруға толық мүмкіндік алып, жағдайы жасалған.

Конференции жұмысына белгілі ғалымдар, Украина, Беларусия, Ресей, Эстония, Қырғызстанжәне т.б. елдердің ғылыми-зерттеу мекемелері қызметкерлері, мемлекеттік ұйымдар, Қазақстан халқы қауымдастығы өкілдері, қоғам қайраткерлері, ЖОО профессор-оқытушылары құрамы, жас ғалымдар, БАҚ өкілдері қатысты.

Баяндама жасаған шетелдік және отандық әріптестеріміз халықтар депортациясы, екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі этностар тарихы мен жекелеген адамдардың тағдыры сияқты әр түрлі мәселелер бойынша архив деректеріне негізделген мазмұнды да қызықты мәліметтерге толы ой-тұжырымдарын ортаға салды. Сондай-ақ Ұлы Отан соғысы мәселелерін сан қырынан қарастырып, ортақ жеңіске түрлі этностардың қосқан үлесін,  депортации мен ақтау мәселесін, соғыс пен жер аударудың демографиялық және әлеуметтік салдарын талдап, баяндады. 

Баяндамал тыңдалып, талданып конференция қарары қабылданды. Конференцияға қатысқан қонақтар ұйымдастырушыларға алғыс білдіріп, жоғары деңгейде өтті деген баға берді.