2021 ж. 24 ақпанда Институтта «Қазақстан тарихы ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін» атты 7 томдық іргелі ғылыми еңбекті әзірлеу мәселелері бойынша республикалық методологиялық семинар-кеңес өткізілді. Бұл жұмыс Мемлекет басшысы Қ.К.Тоқаев «Жаңа ғылыми тәсілдерді ескере отырып, отандық тарихты жазу керек. Бұл іргелі жұмыс барлық оқулықтардың негізін құрауы керек. Бұл стратегиялық маңызды мәселе. Сондықтан Қазақстан тарихы бойынша жаңа академиялық басылымды дайындауға дереу кірісу қажет. Біздің тарихи санамыздың жандануы осыған байланысты. Бұл жұмысқа беделді тарихшыларды тарту керек» – деп Қазақстан тарихы бойынша жаңа академиялық басылымды жазуға шын мәнінде дәуірлік бастама жасады. Қазақстанның тарихи қоғамдастығы бұл бастаманы толық түсінушілікпен және мақұлдаумен қарсы алды.
2. Академиялық басылымдарды дайындау тарихы және жаңа көп томдық жұмысты өзектендіру
Осы уақытқа дейін Қазақстанда осындай 5 академиялық басылым дайындалды және оның соңғысы 1996-2010 жылдары 5 томда жарық көрді. Соңғы басылымда кеңестік дискурсты қайта қарауға, Қазақстан тарихын баяндауда еуроцентрлік тәсілдемелерден ауытқуға әрекет жасалды, жаңа тұжырымдамалық тәсілдер қолданылды, Пәнаралық әдістерді қолдануға талпыныстар жүзеге асырылды, сол кездегі кейбір қолжетімді мұрағаттық материалдар айналымға енгізілді.
Сонымен қатар, соңғы басылымның авторларына тиісті құрмет көрсете отырып, жаңа академиялық еңбекті дайындау қажеттілігі туындады деп санаймыз. Осыған байланысты мынаны ескеру қажет:
1) Соңғы басылымда ұлттық тарихтың кейбір буындары толық қамтылмаған немесе мүлдем қозғалмаған (мемлекеттілік дәстүрінің практикалық үздіксіз тізбегі; қазақ халқының ежелгі заманнан бері автохтондылығы; қалалық мәдениеттің егіншілікпен, жартылай көшпелі және көшпелі мал шаруашылығымен нақты өзара байланысының болуы; Қазақстан аумағындағы мемлекеттердің Азия және Еуропа мемлекеттерімен өзара қарым-қатынасы; Ұлық ұлыс пен Қазақ хандығының сабақтастығы проблемасы; көршілермен шекараны өзгерту мәселелері; Қазақ мемлекеттілігінің патша үкіметінің кезең-кезеңімен жою процесі; XVIII-XX ғасырларда тағдыр тәлкегімен өлкеде қалған өзге этнос өкілдерімен қазақтардың бейбіт қатар өмір сүруі; жаппай ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін тізбегі; тұтас халықтардың жер аударылуы; қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына басқа этнос өкілдерінің қатысуы; Отан тарихындағы аса көрнекті тұлғалардың рөлі және т.б.
2) Тәуелсіздік жылдары пәнаралық деңгейде және заманауи әдістемелік тәсілдердің қатысуымен жүздеген диссертациялар қорғалды. Диссертациялық зерттеулерді дайындауда 2005 жылдан бастап жетекші шетелдік ғылыми консультанттарды (АҚШ, Ресей, ГФР, Ұлыбритания, Нидерланды, Франция, Қытай, Италия және т.б.) тарту да оң рөл атқарды. Өкінішке орай, бұл жұмыстар әлі де кең ғылыми айналымға енген жоқ.
3) Қазақстанда егеменді дамыған 30 жыл ішінде әртүрлі бағдарламалар бойынша бұрынғы академиялық басылымда көрсетілмеген ондаған, тіпті жүздеген мұрағаттық және жазбаша құжаттар жинақтары жарияланды. Тек 2017-2020 жылдары атындағы Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты. (бұдан әрі-ТЭИ) Омбы облысының тарихи мұрағатындағы және ҚР ОМА әріптестерімен бірге, осындай 8 жинақ және Жамбыл облысының мысалында ашаршылық куәгерлерінің 1 естеліктер кітабын көп таралыммен шығарды. Жақын арада тұңғыш ұлттық хатшы Ж. Шаяхметовтың өмірі мен қызметі жөніндегі жаңа мұрағаттық құжаттар жинағын (ҚР Президенті мұрағатындағы әріптестерімен бірге) басып шығару жоспарланып отыр.
4) Біздің өткенімізге сапалы және бірақ жаңаша қарайтын, пәнаралық деңгейде өзінің бірегей әзірлемелері мен тәсілдерін ұсынатын зерттеушілердің жас буыны пайда болды. Олар-С.Жақсылықов, Қ. Ақанов, М. Жабағин, Ж. Исмурзин, А. Бейсембаева және басқалары.
3. Жаңа академиялық басылымды жазудағы қиындықтар.
Сонымен қатар, жаңа көп томдық серияны жазуда бірқатар объективті және субъективті қиындықтар бар:
1) Соғыстан кейінгі онжылдықтарда тіркелген кәсіби тарихшылардың білікті аға буыны қайтыс болған кезде ұрпақтар өзгерді. Менің үш жылдық басшылығымның кезінде біз 5 құрметті және танымал тарихшылардан айырылдық. Жақында ғана ҚазССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, халқымыздың әйелдер арасынан тарих ғылымдарының бірінші кандидаты Бағдат Нұрланқызы Әбішева қайтыс болды. Атақты шығыстанушы Клавдия Антоновна Пищулина да өмірден өтті.
2) Қазіргі уақытта, бір жағынан бізде – 40 жасқа дейінгі жаңадан қорғалған немесе қорғалмаған жастар, екінші жағынан – 60 жастан асқан адамдар, ал 40-тан 60 жасқа дейінгі аралықта бізде толық сәтсіздік болған кезде өте қиын жағдай қалыптасты (бұл жастағы мамандар өте аз).
Шамасы, ел үкіметі елдің негізгі гуманитарлық институтына (яғни ТЭИ) мұқият назар аударуы керек және, мүмкін, ерекшелік ретінде, оның мәртебесін ұлттық деңгейге өзгерте отырып, оны негізгі қаржыландыруға толығымен ауыстыруы керек.
3) Жаңа жеті томдық академиялық басылымды дайындауға жеткілікті уақыт бөлінбейді – 3 жылдан аз (бұл ББҚ мен ГҚ –ға өтінімдерді дайындау жөніндегі ережелеріне сай), ал бұрынғы бес томдық басылымға 15 жылға жуық уақыт бөлінді!
4) Басылым 5 томда емес, 7 томда болады, бұл біздің міндетімізді біршама қиындатады.
5) Жаңа академиялық басылым 3 тілде (бұрынғы-2 тілде) дайындалады.
6) Білікті орындаушылардың едәуір бөлігінің өз жобалары бар немесе жоғары оқу орындарында жұмыс істейді, бұл осы жобаны іске асыруды қиындатады және т. б.
7) Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтауға байланысты жобаға ондаған ғылым кандидаттары мен докторлары тартылған.
4. Жаңа басылымды сапалы дайындауға ұсынылатын шаралар
Сонымен бірге, егер біз жүйелі және кешенді шаралар қолданатын болсақ, онда біз 7 томдық академиялық басылымды уақтылы және сапалы дайындап, басып шығара аламыз, ол үшін мұқият ойластырылған іс-қимылдардың келесі алгоритмін ұсынамыз:
1.Жақын арада біз ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институтынан еліміздің жетекші Тарихи орталықтарымен келісілген “Тарих ғылымын дамыту тұжырымдамасы” жобасын аламыз. Біз өз ұсыныстарымызды жібердік (дәлірек – Тұжырымдаманың нұсқасы). Ол бізге осы жұмысты тез әрі сапалы жүзеге асыруға көмектеседі.
2. Біз барлық ЖОО-ларға, ҒЗИ-ларға, ҚР мұражайлары мен мұрағаттарына қандай да бір тарихи зерттеулермен айналысатын мамандар туралы мәліметтерді (олар қорғаған диссертацияларды, олар шығарған монографияларды және т.б.) ұсынуды сұраймыз.
3. ҚР БҒМ ҒК қолдауымен білікті орындаушыларды табу үшін қорғалған диссертациялар мен іске асырылған немесе іске асырылатын жобалар бойынша ҰМҒТСО-ға сұрау саламыз.
4. ТЭИ тарапынан жалпы үйлестіру мен бақылауды сақтай отырып, 7 томды әртүрлі жоғары оқу орындары мен тарихи ҒЗИ-ға беру ұсынылады. Өкінішке орай, кейбір бейінді ҒЗИ-лар бұл жұмысқа дайын емес екені анықталды: мұндай жағдайда заңды тұлға мәртебесі жоқ зерттеушілердің жекелеген топтарымен тікелей шарттар жасасу мүмкіндігі де жоққа шығарылмайды (ҚР БҒМ және ҒК келісімі бойынша)
5. Мемлекеттік салықтарды, редакторлық және аударма қызметтерін және т. б. шегеріп тастағандағы қаржы ресурстары да әділ пропорцияда бөлінетін болады.
6. Әрбір том бойынша білікті арнайы редактор мен корректорлар (үш тілде) тағайындалады.
7. Авторлар қазақ немесе орыс тілдерінде жазады.
8. Жекелеген параграфтар бойынша басқа гуманитарлық институттардан, жоғары оқу орындарынан, мұрағаттар мен мұражайлардан (этнологтар, филологтар, дінтанушылар, саясаттанушылар, тілтанушылар, философтар және т.б.) мамандар тартылатын болады.
9. Материалдардың едәуір бөлігін отандық мамандар жазатындығына қарамастан, бірқатар тақырыптар бойынша Ресей, Польша, Украина, ГФР, Қырғызстан, Өзбекстан және т. б. мамандар тартылатын болады.
10. Тәжірибелі магистранттар мен докторанттарды, сондай-ақ докторантурада оқитындарды немесе оқуды аяқтағандарды және т. б. тарту әбден анық.
11. ТЭИ тарапынан ай сайын жұмыс барысына мониторинг жүргізіледі.
12. Біз басқа елдердің тәжірибесін міндетті түрде зерттейміз.
13. Қазіргі уақытта 7 томдық еңбек бойынша жеке сайт ашуды жоспарлап отырмыз, ол диалог алаңына айналады және барлық ұсыныстар мен ұсынымдарды жинақтайды.
14. Әрбір том бойынша жеке мерзімді онлайн-кеңестер және т. б. ұйымдастырылады.
5. Тәсілдер мен әдістер
Жаңа академиялық басылымды жазу барысында дәстүрлі зерттеулерден бөлек, келесі тәсілдер мен әдістер қолданылады:
1) еуроцентрлік тәсілдерден бас тарту.
2) бұрынғы коммунистік клишелер мен догмалардан бас тарту.
3) бұрын ғылыми айналымға енгізілмеген жаңа мұрағат құжаттарын (әлемнің әртүрлі мұрағат қоймаларынан), жазбаша дереккөздерді, фольклорлық шығармаларды пайдалану.
4) заманауи пәнаралық тәсілдерді, үздік шетелдік мектептердің жетістіктерін және т. б. пайдалану.
6. Қазақстан тарихы бойынша жаңа академиялық басылымды шығарудан күтілетін нәтижелер:
- мұрағаттық, жазбаша және фольклорлық деректер негізінде Қазақстан аумағындағы мемлекеттіліктің екі мың жылдан астам дәстүрінің тарихи сабақтастығын ашамыз;
- Қазақ халқының ежелгі заманнан бері Қазақстан аумағындағы автохтондылығы ерекше көрсетілетін болады.
- Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастығы мен мемлекеттік шекараларының ғылыми негіздемесі әзірленіп, еліміздің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге септігін тигізеді;
- сонымен қатар, отандық тарихтың көптеген “ақтаңдақтарын” зерттеп, Қазақстандағы әлеуметтік-саяси және этномәдени үдерістердің оқиғалары мен құбылыстары туралы жаңа тұжырымдар жасаймыз;
- еліміздің тарихи кадрларының одан әрі өсуіне ықпал ете отырып, тарих ғылымының түрлі салаларындағы зерттеулерге серпін береміз;
- жаһандану процесі жағдайында Қазақстанның әлемдегі ерекше орны мен рөлін ұғынуға негізделген халықтың тарихи санасы мен патриотизмін дамытуға ықпал етеміз;
- Қазақстандық қоғамды топтастыруға және этносаралық келісімді, сондай-ақ әлем елдерімен тең құқықты және әріптестік қатынастарды нығайтуға ықпал ететін боламыз.
Біз бәріміз бірге, сапалы әрі уақытында біздің президенттің тапсырмасын лайықты түрде орындай отырып, жаңа академиялық жұмыс дайындап, басып шығара алатынымызға сенімдіміз.