2022 жылғы 30 қыркүйекте Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында ҚР ҒЖБМ гранты бойынша «Көрнекті мемлекет қайраткері Жұмабай Шаяхметовтің өмірі мен қызметінің белгісіз беттері» жобасын жүзеге асыру аясында «Жұмабай Шаяхметов және Қазақстанның 1940-1960 жылдардағы қоғамдық-саяси өмірі» Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы өткізілді.
Конференцияға көрнекті ғалымдар мен қоғам қайраткерлері, докторанттар мен магистранттар (барлығы 40-тан астам адам) қатысты. Отырыста Қазақстанның 1940-1950 жылдардағы қоғамдық-саяси және экономикалық дамуының мәселелері талқыланды. Іс-шараны жүргізу процесін институт директоры, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, тарих ғылымдарының докторы, профессор З.Е. Қабылдиновқа басқарды.
Конференция жұмысы қоғамдық-саяси қайраткер, «Тұран» университетінің ректоры, экономика ғылымдарының докторы, профессор Рахман Алшанұлы Алшановтың құттықтау сөзімен басталды. Одан әрі, кезінде ашылуына Ж.Шаяхметов және тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Қ.Қ. Жылқышыбаева қатысқан «Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті» КЕАҚ ректоры атынан құттықтаулар тізбегі жалғасып, сондай-ақ 2022 жылдың басында «Жұмабай Шаяхметов. Құжаттар мен материалдар» (Алматы, 2022, 460 б.) құжаттар жинағын шығарған. Қ.Ш. Әлімғазинов, тарих ғылымдарының докторы, Шаяхметовтың жерлесі, Ресей Федерациясы Омбы облысының тумасы, «Женпи» университетінің проректоры, тарих ғылымдарының докторы Әділхан Құдайбергенов конференция қатысушыларына құттықтау сөзін сөйлеп, жиналғандармен өз естеліктерімен бөлісті. Белгілі ғалым – философ, тарихшы, ҚР ҰҒА академигі, Тарих және этнология институтының бас ғылыми қызметкері Досмұхамед Кшібекұлы Кшібековтің жиналғандарға Ж.Шаяхметовтың мемлекеттік қызметіне деген ризашылық сөздері форум қатысушыларының көңілінен шығып, біздің кеңестік дәуірдің сан қырлы тұлғасы – тұңғыш басшы қызметін атқарған тұңғыш этникалық қазаққа жастардың қызығушылығын тудырды.
Мерейтой иесінің туған немересі-БҰҰ-ның Женевадағы бөлімшесінің лингвистикалық қызметінің экс-директоры Айдар Равильевич Шаяхметовтың «Политика памяти и общественное сознание на примере освещения в историографии Казахстана периода 1938–1954 годов» атты баяндамасы үлкен қызығушылық тудырды. Баяндамашы дипломат бола отырып, тыңдаушылардың назарын кеңестік кезеңнің тарихын жариялауда неғұрлым салмақты тәсілдердің қажеттілігіне аударды, оның бүкіл мұрасын таза түрде қаралауға, тек аштық пен қуғын-сүргіннің жағымсыз оқиғаларының шығуына жол бермеді. Баяндамашы “Реконструкция смысла: эссе о Жумабае Шаяхметове” кітабының авторы (Нұр-сұлтан, 2021. 216 Б.), ол сондай – ақ бұл кітабында күрделі – “чего же там было больше – плюсов или минусов?” сұрағына жауап беруге тырысқан.
Әрі қарай “Жұмабай Шаяхметов – жетекші және патриот” баяндамасымен “Жұмабай Шаяхметов және оның уақыты” (Нұр-сұлтан, 2021. 216 б.) зерттеуінің тағы бір авторы – әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы Ләйлә Сейсембекқызы Ахметова сөз сөйледі. Аталған кітапты В.Г. Григорьевпен бірлесіп, олар Ж. Шаяхметовтың өмірі мен қызметін 1902 жылы 30 тамызда Ақмола облысы Омбы уезінің Омбы болысының аумағындағы № 1 ауылда (Жандай) (Ресейдің Омбы облысының қазіргі Шербакул ауданы) туғаннан бастап 1966 жылы 17 қазанда Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің ауруханасында қайтыс болғанға дейін бақылай алды.
“Проблемы историографии тем партийной номенклатуры Казахской ССР” тақырыбындағы баяндаманы Дүниежүзілік тарих бөлімінің меңгерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты және “Неизвестные страницы из жизни и деятельности видного государственного деятеля Жумабая Шаяхметова” жобасының ғылыми жетекшісі Дидар Бейсенғалиқызы Қасымова баяндады.
Конференцияда келесі баяндамалар айтылды: “Жұмабай Шаяхметовтің Қазақстанның өнеркәсіптік әлеуетін дамытуға қосқан үлесі туралы” – Мемлекет тарихы институтының бас ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты Т.М. Аминова; “Ж. Шаяхметовтің мемлекеттік аппаратты түбіртектеу жөніндегі комиссиядағы қызметі” – М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің доценті Л.А. Гривенна, тарих ғылымдарының кандидаты (Петропавл қ.), “Күрделі кезең басы” – Н.К.Дюсенова, этнология тарихы институтының жетекші ғылыми қызметкері. Ш. Ш. Уәлиханов, тарих ғылымдарының кандидаты.
Аталмыш іс-шараға қатысушылар мемлекет пен ұлт құрылысының жаңа кезеңі жағдайында саяси-әкімшілік басқарудың сынақтан өткен модельдері және елді жаңғырту жөніндегі жобаларды ілгерілетуге және республиканы олардың саяси-экономикалық дағдарысынан шығаруға мүдделі ұйымдастырушының, басқарушының және өз Отаны патриотының қасиеттерін біріктіретін мемлекеттік билеуші-ұйымдастырушының типі талап етілетінін атап өтті. Қазақстанның тарих ғылымы қатаң сыртқы қысым жағдайында сөзбен жеткізудің форматтарын, баяндаудың нарративін және Кеңес уақытындағы ел мен халық тарихындағы неғұрлым сындарлы кезеңдерді түсіндіру қағидаларын тұжырымдауға арналған.
Тарих және тарихи жад жаңа геосаяси тәртіптің қалыптасуы жағдайында мемлекеттер мен халықаралық факторлар мүдделерінің қақтығысу өрістерінің біріне айналды, олар оқиғаларды, тұлғалардың рольдерін түсіндірудің полярлық нұсқаларын ұсынып қана қоймай, оларды жүзеге асырады. Сондықтан тарихшылардың алдында мемлекеттер шеңберінде азаматтық бейбітшілікке және халықаралық аренада өзара іс-қимыл жасауға ықпал ететін верификацияланатын тарихи білімді қалыптастыру міндеттері тұр.
Тарихшылдық қағидаттарын және тарихи оқиғаларға объективті көзқарасты басшылыққа ала отырып, конференцияға қатысушылар мынадай қарар қабылдады:
1. Қазақстан тарихының кеңестік кезеңі бойынша архив құжаттары мен куәліктерді (материалдық және ауызша) және Қазақстан Республикасы мен шектес мемлекеттердің архив қорларындағы кеңестік жобаларды іске асырудағы республика басшыларының рөлін іздестіруді дәйекті жүргізу.
2. Кеңестік Қазақстан тарихы және мемлекеттік құрылыстағы Қазақ КСР басшыларының рөлі бойынша даулы тақырыптарды әзірлеу үшін теориялық-әдіснамалық тәсілдерді дайындау.
3. Қазақ КСР басшыларының, атап айтқанда Жұмабай Шаяхметовтің идеялық мұрасын насихаттау бойынша жұмыс жүргізу.
4. Мемлекеттік құрылымдар алдында Жұмабай Шаяхметовті еске алуға арналған мемориалдық іс-шаралар сериясын өткізу жөнінде өтініш жасау.
5. Жұмабай Шаяхметовтің есімін мәңгі есте қалдыру мақсатында тиісті мемлекеттік органдарға республиканың жоғары оқу орындарының біріне (Қазақ мемлекеттік қыздар университетіне немесе басқасына), сондай-ақ Астана, Алматы, Шымкент және Петропавлдағы орталық көшелердің біріне оның есімін беру туралы өтініш жасау.