2023 жылғы 17 наурыз күні «ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы Қазақстандағы жаппай саяси қуғын-сүргін және оңалту процестері: бірыңғай деректер базасын құру» МҚБ шеңберінде ҚР ҒЖБМ Ғылым комитетінің Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты «Солтүстік Қазақстан облысындағы поляк арнайы қоныстанушылары (1936-1955 жж.)» (Алматы: «Литера-М» ЖШС, 2022. – 384 б.) атты мұрағаттық құжаттар мен материалдар жинағының тұсаукесерін өткізді.
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Ғылыми кеңесі басылымға ұсынған мұрағаттық құжаттар мен материалдар жинағы 1936-1955 жылдар аралығындағы хронологиялық шеңберді қамтиды. Жинақта КСРО және Қазақ КСР жоғары басшылығының, сондай-ақ жергілікті билік органдарының, арнайы қоныс аударушылардың құқықтары мен міндеттерінің, КСРО азаматтығынан Польша азаматтарының шығу ережелерінің қаулылары, бұйрықтары, жергілікті билік органдарының Петропавл қ. және Солтүстік Қазақстан облысындағы поляк елшілігінің өкілдіктерімен қарым-қатынасы туралы нұсқаулар жарияланған. Оған Солтүстік Қазақстан облысының күрт континенттік климатының қатал жағдайларында бейімделу және өмір сүру процестерін, ауыр тұрмыстық жағдайларын, Қазақстанға әкімшілік жолмен жіберілген поляктарды түсіну және оларды кейіннен репатриациялау тұрғысынан құндылығы бар құжаттар кіреді. Құжаттардың едәуір бөлігі поляк отбасыларының, балалары мен қарттарының, поляк әскеріне қатысты отбасылар мүшелерінің, арнайы қоныстанған поляктардың әртүрлі тізімдері болып табылады.
Жарияланған құжаттарды оқығаннан кейін оқырмандар Кеңес өкіметінің Қазақстанға жер аударылған және эвакуацияланған поляктарға қатысты қандай саясатты жүзеге асырғанын, Қазақстан аумағындағы поляк халқын (Поляк Патриоттары Одағы) қолдаудағы халықаралық қоғамдық ұйымдардың рөлі қандай болғанын, республиканың әртүрлі өңірлеріндегі поляк үкіметі мен оның өкілдіктері тарапынан тұратын поляктарға қандай көмек көрсетілгенін, СҚО-ның әртүрлі елді мекендерінде тұрмыстық және әлеуметтік мәселелерді шешуге тырысқан әрекеттерді көз алдарына елестете алатын болады.Сонымен, құжаттар Петропавл қаласындағы поляк елшілігінің өкілі В. Э. Плоски мен оныңорынбасары В. Ф. Матусевичтің Еңбекші депутаттар Кеңесінің Солтүстік Қазақстан облыстық комитетіне көптеген өтініштерін куәландырады.
Құжаттарды талдау көрсеткендей, Қазақстанға жер аударылған поляк ұлтының көбінесе жаппай қуғын-сүргін және «зиянкестер» мен «жала жабу», «контрреволюциялық», «тыңшылық-диверсиялық» қызметтерін «жою» сияқты жағдайлармен байланысты болған. ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің арнайы мұрағатының құпиясыздандырылған құжаттары бірегей болып табылады, онда 1938 жылы Солтүстік Қазақстан облысы бойынша қуғын-сүргінге ұшыраған азаматтардың статистикасы ұсынылған, онда ұлттық аспект айқын көрінеді. Қуғын-сүргінге «поляк желісі» бойынша ұшыраған азаматтар мен поляктардың пайызы өте жоғары, бұл Кеңес өкіметі тарапынан поляк халқына ерекше сенімсіздігінбілдіреді.
Бұл жинақтың жаңалығы поляктарды Қазақстанға күштеп қоныстандыруды жүргізудің заңнамалық негіздері мен әдістері бойынша құжаттарды анықтау және ғылыми айналымға енгізу ғана емес, сонымен қатар Кеңес мемлекетінің поляк халқына, Қазақстандағы поляк елшілігінің соғысқа дейінгі және соғыс жылдарындағы өкілдігіне қатысты одан әрі репрессиялық саясаты, сондай-ақ поляктардың Кеңес әскері жағында Ұлы Отан соғысына қатысуы болып табылады.
Жинақта жарияланған Қазақстанның 5 қаласындағы (Астана, Алматы, Көкшетау, Петропавл, Қостанай) 10 түрлі мұрағаттан 200-ден астам құжат Қазақстандағы поляк арнайы қоныс аударушылары мен қуғын-сүргін тарихы оқырмандарының қызығушылығын қанағаттандыруға арналған. Жинаққа Чинишловтар отбасысы – поляк арнайы қоныстанушылар ұрпақтарының жеке мұрағаты да кіреді.
Құрастырушылар: тарих ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор, М. Қозыбаев ат. Солтүстік Қазақстан университетінің Қазақстан халқы Ассамблеясы кафедрасының меңгерушісі Л.А. Гривенная және М.Қозыбаев ат. Солтүстік Қазақстан университетінің магистранты В.В. Чинишлов.
Іс-шараны кіріспе сөзімен Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры,ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, т.ғ.д., профессор Зиябек Ермұханұлы Қабылдинов бастап, келесі сөзді Польша Республикасының Бас консулы – Юзеф Тымановскийге берді, ол қазақстандықтарихшыларға КСРО-дағы поляктардың қайғылытарихына байланысты құжаттар жинағындайындаудағы жедел жұмысы үшін алғысынбілдірді. Поляктар тарапынан, сондай-ақ Гданьск қаласындағы Екінші дүниежүзілік соғысмұражайының вице-директоры, доктор Дмитрий Панто және Варшавадағы Пилецкийинститутының профессоры, доктор Ежи Рогожинский баяндама жасады. Мұрағатшыларатқарған жұмыстарға Қазақстан РеспубликасыПрезиденті мұрағаты директорының орынбасары, тарих ғылымдарының докторы Қайрат Шәкәрімұлы Әлімғазинов баға берді.
Людмила Александровна Гривенная М. Қозыбаев ат. Солтүстік Қазақстан университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты, жинақ құрастырушысы Солтүстік Қазақстан облысының мемлекеттік мұрағатында поляк арнайы қонысаударушылары туралы мұрағаттық құжаттарды анықтау жөніндегі жұмыстың бір бөлігін атап өтті.
Тұсаукесерге 40-тан астам адам қатысты: ғалымдар, қоғам қайраткерлері, соның ішінде Алматы – Польша, Литва қалаларындағы Батыс Еуропа мемлекеттерінің консулдықтарының, поляк дипспорасының өкілдері, Литваның Бас консулдығының бірінші хатшысы Радослав Казулис және т.б. Іс-шараның барлық қатысушыларынаөткен жылдардың тарихына жақындай түсу мүмкіндігі, ал депортацияланған халықтардың трагедиясы барлық қазақстандықтардың ортақ азабының белгісі ретінде мұрағаттық құжаттардың тұсаукесер жинағы табысталды.