Қазақстан Республикасының ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитеті

Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

МҰҚАН ҚАҒАН


Мұқан каған (туған жылы белгісіз– 572) – түркі елінің негізін қалаушы Бумын қағанның екінші ұлы. Түрік қағанатының 553–572 жылдардағы аса көрнекті билеушілірінің бірі әрі мемлекетті ұлы империяға айналдырған қаған әрі даңқты қолбасшы.

Өмірбаяны

Қытай жылнамаларында Мұқан қаған туралы: «Ол қатаң, қатал, ержүрек және ақылы асқан билеуші, көбіне соғыспен айналысқан. Корей шығанағының шығысынан бастап батыс теңізіне дейін 10000 ли, оңтүстікте Құмды даладан солтүстікке қарай Солтүстік теңізіне дейін 5000-нан 6000 лиге дейінгі барлық жер кеңістігі оның қол астында болды. Ол Орталық хандықтың бәселекесіне айналды»,- деп сипаттайды 

Көрнекті билеуші кезеңінде Түркі елі өзінің дамуының ең биік шыңына жетті. Кемеңгер ел билеуші, көреген саясаткер және әскери қолбасшы Мұқан қаған мемлекеттің көтерілуіне көп күш жұмсады. Дәл Мұқан-қағанның бастауымен жүргізілген реформалар кейін басқа мемлекеттер үшін классикалық үлгі болды.

552 ж. Ұлы Түркі қағанаты құрылады. Осыдан кейін көп ұзамай Бумын қаған қайтыс болады. Бумын қағанның мұрагері, яғни оның ұлы Қара Ыссық қағанға қағанатты бар жоғы бір жыл ғана басқарып, Лийшань тауында болған Жужандарға қарсы шайқастан кейін қайтыс болады. Мұқан қаған Бумын қағанның екінші ұлы болатын. Ыссық қағанның Нйету атты ұлы болған. Алайда, Ашин дәстүрі бойынша тақ ағасынан інісіне өтеді, билеуші болып таққа Мұқан отырады. Ол қызыл шырайлы, жанары жарқыраған адам еді. Мінезі өте тік, ақылды кісі болған.

Таққа отырған Мұқан қаған жужандарды жою саясаты аясында соғысты жалғастырды және оның талқандауына ұшыраған Дэн Шуцзы қағаны қытай хандықтарының бірі Вэйге қашып кетеді. Жеңіліске қарамастан, Жужан қағанаты бірнеше рет түркілерге қарсы шабуылдар ұйымдастырады. Алайда оның барлығы нәтижесіз аяқталады. Түркі қағаны кезінде 553 ж. күзінде жужандар ойсырата жеңіледі, одан кейін Жужан қағанаты әлсіреп, құлдырауға ұшырайды. Қытаймен қарым-қатынаста Мұқан Батыс Вэй хандығымен бірге Бэй Циге қарсы одақтасу саясатын ұстанды. Қаған Вэйден қалған жужандарды беруді талап етті. Вэйліктер келіседі, сосын түркілер жужандардың 3000 ер адамын астана қақпасының алдында дарға асады. Дегенмен, әйелдер мен балаларға кешірім жасаған. Осыдан бастап түркілер Ұлы даланың шығыс бөлігінің жеке әміршісіне айналады. Бұдан кейін солтүстікте олар Саян тауларына дейін созылған көшпенді тайпалардың жерін, шығыста тіпті Хуанхэ өзеніне дейін жетіп, кай (татаб), қидан, оғыз-татарларды және т.б. бағындырады [1].

Кекшілдіктің кесірінен Ци және Чжоу мемлекеттері болып екіге бөлінген Солтүстік Қытай билеушілері Мұқан қағанның рақымы мен ықыласына бөлену үшін оған алым-салық төлеп отырған. Сақталып қалған мәліметтер бойынша Қытайдың бір ғана Чжоу бөлігі жыл сайын түркі қағанына 100 тең жібек матасын тапсыратын болған. Ци «сыйлықтары» да көлемі жағынан одан қалыспаған.

556 ж. түркілер (Вэйдің келсімімен) Тогонға соғыс ашады да, оны талқандайды. 558-561 жж. қаған Бэй Чжоумен төрт рет сый сыйапаттармен алмасады. Солтүстік Қытайдағы күштердің орналасуы Юйвэй (Бэй Чжоу) мен Гао (Бэй Ци) арсындағы соғысқа алып келеді, Циді жеңу үшін чжоуларға түркілердің көмегі керек болады. Мұқан қызын (дереккөздерде Ашина патшайымы) Юйвэнь Юнга береді, алайда циліктер де құдандалы болуға ниет білдіре бастаған және жақсы сыйлар ұсынған. Мұқанның тартыншақтағанын көрген Уди Ян Цянды (Лянчжоу губернаторын) және Юйвэнь Цинді келіссөздер жүргізуге жібереді. Мұқан қызын Удиге береді де, онымен бірге Циге шабуыл жасауға дайындалады. Ян Цзянь (Суй негізін қалаушы) 10000 әскерімен Хинли тауынан өтіп, Мұқанның 100000 әскерімен қосылады. Қытайлықтар Цзинянды шегіндіреді. Соғыс ұзақ уақытқа созылып кетеді және қаған ци жерлерінде тонаушылық жорықтар жасап, елге оралады. Бұл жағдай кытай әскери қолбасшыларының ашуын тудырды. Алайда Уди ұрыспау керек деп шешті.

Мұқан Удиге соғысты жалғастыра беруге кеңес берді. 563 ж. қаған Ян Цзянмен бірігуді ұйғарды, алайда ван Ху жеңіліс тапты және Қытайдың сол кездегі астанасы Лоянның біріккен шабуылы жүзеге аспады. 563-572 жж. Мұқан-қаған Чжоумен бірнеше рет елшіліктермен алмасқан, мысалы, ол Шунь чэнгунды, қаржы министрі Юйвэнь Гуді, гун Доу И, сонымен қатар Ян Цзянді қабылдаған [1].

Ол басқарған жылдары Түркі қағанаты Орталық Азияда саяси үстемдікке қол жеткізген. Маньчжурияда қидандарды, Енисейде қырғыздарды бағындырды. Солтүстік қытай мемлекеті алым төлеуші болды. Шығыста көрші тайпаларды басып алғаннан кейін түркілер батысқа басып алу шабуылдарын жүргізе бастады.

Бумын қағанның кіші інісі Иштеми (Истеми) жабғы Ұлы даланың батысына 10 түркі түмендерінен тұратын әскери жорықты басқарады. Осы күшпен ол соғдыларды, сосын Алтайдың солтүстік етегінде тұратын тайпаларды бағындырды. Арал жақтан солтүстікке қарай түркілер хиониттермен (бұлар ирантілдес сарматтардың ұрпақтары болуы мүмкін) және огорлармен (оларды угрлармен анықтайды) байланысқа түседі. 558 ж. қарай олардың бәрін бағындырады да, түркілер Орал даласына иелік етеді. Бұл жерде олар Каспий теңізінен Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейін созылып жатқан жерге иелік еткен эфталиттермен кездеседі. Орта Азияға түркілер үстемдікті эфталиттермен соғыста қол жеткізді, оларды 561−687 жж. талқандаған. Сонда да түркі державасына алым берушілер Солтүстік Кореялық Цинь және Чжоу мемлекеттері болды. Оның құрамына Тохарисан, Чач, Фергана, Хорезм бай алқаптары кірді. Қаған билеушілерінің өкілдері Хазарии, Қырым, Қара және Каспий теңіздері жағалауындағы қалаларда алым жинады. Алайда Эфталит мемлекетінен келетін қауіп жалғаса берді. Сондықтан да Истеми өзінің Орта Азияға жорығының бағытын өзгертуге мәжбүр болды. Ол өзінің шешімін былай түсіндірді: «эфталиттерді талқандаған соң, аварларға шабуылдаймын, олар тіпті менің күшігімнен де қашып құтыла алмайды». Истеми өзінің қызын ирандық шах Хосрова I Ану-ширвануге береді және онымен эфталиттерге қарсы одақ құрады. Бұл мемлекеттер арасында үзілмес дипломатиялық байланыс орнатылады. Фирдоуси мәліметі бойынша Иранға бара жатқан жолда түркі елшілері эфталиттердің қолына тұтқынға түседі және Гатифар эфталит патшасының бұйрығымен өлімге тартылады. Осы оқиғадан кейін Истеми күшін бір жұдырыққа жинап, Ташкент алқабын, Чирчик аумағын жаулап алып, Маймург арқылы Зерафшан аңғарына жақындайды. Бұл уақытта Гатифар патша өзінің негізгі күшін Бұхара жанында ұстайды. Бұл екі күш арасында соғыс басталады, ол сегіз күнге созылады, нәтижесінде эфалиттер жеңіліп қалады. 561−563 жж. түркілер Иранмен эфталиттерге қарсы одаққа қол қояды. 564 ж. Иран шахы Хосров Ануширван (531−579 жж.) эфталиттерден стратегиялық маңызы бар Тоқарыстан облысын алып қояды. 587 ж. эфталиттердің негізгі күшін Бұхара жанында түркілер талқандайды. Иран мен Батыс Түрік қағанатының саяси ықпалының салалары Әмудария болды. Орта Азияны жаулап алғаннан кейін түркілер Жерорта теңізі елдеріне баратын сауда Жібек жолының иесі болады [1]. Осылайша, 555 жылға қарай өзіне қарсы қандай да бір күшті қарсыласты кездестірмей түркілер Арал теңізіне дейінгі жерді жаулап алады. Аз уақыт ішінде олар Қытайдан Әмударияға дейінгі үлкен аумақты, бүкіл Сырдария аумағын жаулап алады. Орта Азияда эфталиттер (Каспий теңізінен Солтүстік Индостан мен Шығыс Түркістанға дейінгі жерлерде тұратын Орта Азияның отырықшы тайпалары) түркілерге табанды қарсылық жасайды, осы себептен түркілер өз күштерін қалпына келтіру үшін әрі қарай жорықтан бас тартады. Түркілер оларды тек он жылдан кейін, 563–567 жж. ғана түгелдей бағындырады.

565 ж. Несефтегі жойқын ұрыста түркілер Истемидің басшылығымен жеңіске жетеді, сөйтіп Соғды жері қағанатқа қосылады.

Солтүстік қытайлықтардан түркілер жыл сайын 200 мың теңге жуық жібек алып тұрған, бұл олардың қажеттіліктерін айрықша өсірді. Бұл жібекті сатудың ең тиімді нарығы Византия болды, оны сату саудасы тек Иран арқылы жүргізілді. Алайда Иран өзі де ірі жібек шығарушы болып табылғандықтан түркілердің бұл ұсыныстарын дұшпандықпен қабылдады. Себебі, оның билігіндегі түркілер мен соғды тайпалары Византиямен тікелей сауда байланысын жүргізуге мүдделі еді, 568 ж. Истеми қаған соғды саудагері Маниахтың басшылығымен түркі елшілігін Византия астанасы Константинопольге жіберді. Ол өзара сауда келісімен жасауды және парсылар мен аварларға қарсы әскери одақ құруды ұсынды.

Византиялық император Юстин II бұл кездейсоқ одаққа қуанышын білдірді, себебі оның өзі де Иранмен де, Авар қағанатымен де соғысқа дайындалып жатқан болатын. Ойланбастан ол қолбасшы Земархтың басшылығымен елшілігін жібереді және Истемиге өзінің үлкен құрметін білдірді. Әрі қарай Византия мен Түркі қағанаты елшілермен алмасу арқылы өздерінің ортақ жауларына қарсы әрекеттерін келісіп отырды.

568 ж. басталған соғыс кезінде түркі әскері Әмударияға өтеді, бірнеше қалаларды алады. Алайда кейін артқа шегінеді. Себебі, эфталиттерден қорғану үшін құрылған парсылардың шекаралық қорғаныстарына төтеп бере алмады. 571 ж. түркілер мен парсылар бейбіт келісім жасайды және аймақтарын демаркациялау туралы келіседі. Иран түркілерге жыл сайын 40 мың алтын динар көлемінде алым төлеп тұруға және саудаға кедергі жасамауға міндетті болады [1].

Авар шебінде біршама жетістіктер болды. 571 жылға қарай түркі әскерлері Солтүстік Кавказ аумағын иеленеді, 576 ж. Босфорды басып алады. Византиямен сауда жүргізу үшін солтүстік жол ашық болады. Осылайша, Түркі қағанатының VI ғасырдың екінші жартысында Орталық Азия мен Еуразияға үстемдігі континенттің үлкен аумағына тарайды.

Түркі қағанаты өзінің саяси жағдайына байланысты қуатты державаға айналады. Батыста жаңа қаған Иду (Эфталиттер) билеушілерін жойды, шығыста қидандарды, солтүстікте Цигу тайпасын жуасытты. Түркі қағанаты шығыстан батысқа қарай 5000 шақырым, ал оңтүстіктен солтүстікке қарай 2500-3000 шақырымға созылды. Қағанат билігінің шарықтау дәуірінде (Мұқан-қаған билігі кезінде, 553−572 жж.) Доннан бастап Әмударияға дейін және Енисейден бастап Тибет тауларына дейінгі үлкен аумақты алды. Яғни, қазіргі заманғы Қырғызстан, Қазақстан, Өзбекстан аумақтары. Қара теңіз жанындағы далаларда Мұқан-қаған, Истеми қағанның баласы және византиялық ханшайымдар Византиямен бірге бір одақта Иранға қарсы соғысты және Қашқария мен Уйғыр аудандарында Қытайға қарсы жеңісті жорықтар жасады.

Түркілер мен Иран арасында келісім жасалды, осыған сәйкес Әмударияның солтүстігіне жайланған халықтар Истемиге салық төлейтін болған. Алайда көп уақыт өтпей екі одақтастар арасында бітімсіз қайшылықтар басталды. Бұл тартыстың себебі ирандық шах Хосровтың Византияға өзінің аумағы арқылы жібек сататын саудагерлерді өткізуге рұқсат бермеуі болды. Парсы саудагерлері «Ұлы жібек жолы» есебінен ауқымды кіріс алуын жалғастырды. Сонымен қатар, түркі қағанаты да Орта Азия арқылы өтетін сауда жолы есебінен баюды көздеді. Сондықтан да Истемидің қолдауымен соғды елшілері Маниахтың басшылығымен Иранға келеді. Алайда шах Хосров олардың өтінішін орындамақ түгілі, олардың көзінше оған әкелінген жібек маталарды өртеп жіберуді бұйырды.

Осындай өтінішпен Иранға жіберілген Истеми елшілері де жауапсыз оралды. Бұдан кейін 568 ж. Истеми Маниахтың басшылығымен өзінің елшілерін Византияға (Урум) жібереді. Олар Константинопольге Каспий теңізінің солтүстік жағымен, Кавказ арқылы келеді. Византиялық император Юстин II түркілерді жылы және сенімді жағдайда қарсы алады, олардың ұсыныстарын қабыл алып, сауда байланысына және олардың иранға қарсы ниеттеріне түсінікпен қарайды. Ол түркі елшілерімен бірге өз елшілерін Земархтың басшылығымен жібереді. Истеми 569 ж. Актаг тауында (Шығыс Тенир-Тоо) салтанатты түрде Земархты қарсы алып, Византиямен келісімге қол қояды. Сосын өзінің елшілерін Тагматар-ханның басшылығымен Константинопольге жібереді. Осыдан кейін біраз уақыттан кейін Истеми қаған өзінің әскерімен Иранға қарсы жорыққа шығады. Талас алқабында Истеми шах Хосровтың елшілерін қабылдайды. Истеми оларды византиялық елші Земархтың көзінше оларды жазғырып және ресми түрде Иранды алым төлеуден бас тартқаны үшін кінәлайды. Яғни, ирандықтар бұрын сол алымды эфталиттерге төлеген, кейін Түркі қағанатына төлеуге міндет алған. Түркі әскері өз жорығын әрі қарай жалғастырады, жеңіс шеруімен жол бойы Жужандағы бірнеше иран қалаларын және теңіз порттарын басып алады. 571 ж. Истеми қаған ирандық шахпен бейбіт келісімге отырады, осыған сәйкес демаркациялық сызба − екі мемлекет арасындағы шекара Әмудария өзені болып қалады. Бұдан басқа шах Хосров түркілерге жылсайын 40 мың алтын тиындар көлемінде алым төлеуге міндет алады. Иран-түркі соғысының осылай аяқталуы Константинопльды мазаламай тұра алмады. Аз уақыт ішінде Византиядан алты елші түркілерге келіп кетті. Валентиннің басшылығымен келген византиялық елшілер түркілерден 568 жылғы византиялықтармен қол қойған бұрынғы келісімнің талаптарына сәйкес Иранмен соғысты жалғастыруын талап етті. Алайда Түркі қағанатының билеушісі Тюрксанф византиялық елшілерді өте өрескел қарсы алды. Византияның талаптарына жауап ретінде түркі әскері 576 ж. утургурлардың қолдауымен Босфорды жаулап алады. Ол Қырымға дейін және Батыс Кавказдағы Византия иелігіне дейін жетеді. Осымен батысқа түркі жорықтары аяқталады. Бұл қағанаттың өз ішіндегі наразылықтың басталуы еді. Осы жаулап алуышылықтың нәтижесінде қағанат Ұлы Жібек жолының барлық маңызды учаскелерін бақылауға алады, бұл түркілерді керуен саудасынан түсетін үлкен кіріспен қамтамасыз етті.

Еңбегі

Өзінің әскери-саяси іс-әрекетінен басқа, Мұқан-қаған мемлекеттің тұтастығын сақтау жолында бірқатар саяси реформаларды жүргізді. Олардың қағидалары ерте ортағасырлық мемлекеттермен бірге кейінгі барлық қағанаттардың болашақ даму жолын айқындап берді. Реформаның негізгі салалары келесілер болып табылды:

  1. Мемлекет құрылым
  2. Әскери іс
  3. Шаруашылық түрі
  4. Мәдениет
  5. Құлдық және басқа әлеуметтік ұйымдар. 

Егер кезекпен қарастыратын болсақ, онда ежелгі түркілер өркениет ошағын өзінше құрғандығын атап өткен жөн. Онда сапалы жаңа тұрмыс түрлері, жаңа коммуникативті құралдардың пайда болуы – халықтың бір бөлігі отырықшы және қалалануға айналуы, қалалардың салынуы [2].

Осының бәрі қоғамның әлеуметтік және саяси ұйымдасуына әсер етпей қоймады. Идентификацияланудың негізгі нышаны мен Еуразияның түркі көшпенділерінің саяси бірігуінің қайнар көзі династиялық және Түркі империясының құрылымдық мұрасы мен дәстүрі болды. Ежелгі түркі жазбаларында кағанаттағы билік парадигмасы былай баяндалған: Бодун – Ел – Терю («халық – мемлекет – заң») (3].

Өздерінің державасын ежелге түркілер Эль (қаз. Ел) деп атады. Руни ескерткіштерінде салтанатты түрлері белгіленген: «Мәңгілік ел» (Вечный Эль), Құдайшыл Эль. Өздерін ежелгі түркілер көк-түрік – аспан түркілері деп атаған. Мәңгілік елдің негізгі белгісі көкбөрінің алтын басы болды. Осылайша көкбөрі құрметпен ұлықталды және түркілердің әскери артықшылығы атап көрсетілді. Руни жазбаларында түркілер көкбөрімен салыстырылған, ал олардың қарсыластары қоймен салыстырылған. Таңдаулы атты әскерлері де бөрі, қасқырлар деп аталған [3].

Бұдан бұрын, Истеми хан Солтүстік Кавказға сапар шегіп, бұлғарлар мен хазарларды бағындырды. Түркі қағанатының батыс шекарасы Азов теңізіне дейін жетіп, Византиямен жабылған Босфорда болды. Түркілердің күші оның ең жоғарғы шегіне жетті. (Мұқан-қағанның тұсында Хинганнан Кубанға дейінгі созылған қағанаттың аумағы төрт бөлікке бөлінді, ал оның мұрагері Тобо-хан сегізге бөлінді. Әр мұраның басында қағанның Ашина руынан шыққан жақын туысы болды. Қағанның бас басқармасы Алтайға жақын жерде, ата-баба түркі жерлерінде болған) Түркі мемлекеттерінде мұрагерлік артықшылықтарға ие болатын тап (билеуші әулетті қоспағанда) болған жоқ. 

Тархандық. Алайда ежелгі түркі мемлекеттерінде өмірлік бірқатар жеңілдіктер берілген адамдар болған. Олар «тархандар» деп аталды. Тархандардың құқықтары мен артықшылықтарының табиғаты мен шекаралары туралы ғылымда нақты ақпарат жоқ. Сонымен бірге тарихи дереккөздерде үкіметтің құрылымы түріктерден алынған моңғол мемлекетіндегі тархандардың артықшылықтары туралы мәліметтер бар. Бұл жеңілдіктер: 1) Тархан салықтардың кез-келген түрінен және мәжбүрлі жұмыстан босатылады (барщины); 2) әскери және аңшылық олжадан белгілі бір үлесті алуға құқығы бар; 3) Тархан әрдайым арнайы рұқсатсыз, Ханға ресми қабылдануға құқылы; 4) аса ауыр қылмыстарды қоспағанда, Тарханның заңсыз әрекеті тоғыз рет кешірілді; 5) салтанаттар мен мерекелер кезінде Тархан құрметті орынға ие болады және оған шарап ұсынылады [4].

Батыстағы белсенділіктің арқасында түріктер этногенезінің жаңа кезеңі Ұлы дала аумағына өтіп, Түркістанның жазиралы даласын қамтиды. Бұл кезең этникалық байланыстардың жаңа деңгейіне, Шығыс Иран әлемімен экономикалық өзара бірлесуге алып келді. Біртұтас билік аясында әдеби тіл мен жазу пайда болады, содан кейін мәдениеттегі жалпы империялық стандарттар пайда болады, әсіресе материалдық мәдениетте (үйлер, киім, үзеңгі, ер-тоқым, зергерлік бұйымдар). Бұл үдерістер жаңа этникалық жүйенің басталуын көрсетті. Мұның бәрі жалпы түркі этникалық бірегейлігі мен пан түркі идеологиясының қалыптасуымен аяқталды. Түркі қағанатының құрамына қырғыздар, қыпшақтар, оғыздар, авар тайпалары, кай, хитан және басқалар кірді. Мемлекеттің билеушісі – қаған – жоғарғы егемен, әскери басшы, барлық жерлердің иесі болды. Қағанаттың астанасы Суяб қаласы болды (5).

Әскери іс. Араб шежіресіндегі: «Араб садағына 1 жебе салғанша, түркі 10 жебе атып үлгереді» деген сөздері ежелгі түркілердің шеберлігі туралы айғақтайды [6]. 

Ежелгі түріктер арасында әскери істердің дамуын көрсететін мәліметтер сақталған. Әскери міндеткерлік («қан салығы») Түркі империясының ең маңызды және жалпы міндеттерінің бірі болды. Әскери дәстүрлер көшпенділер өмірінде үлкен маңызға ие болды. Егер сақ қоғамында қару алып жүру әр адамның парызы екенін, ал үйсін қоғамында бұл белгілі бір таптың артықшылығы болғанын ескеретін болсақ, түріктер арасында да сол дәстүр сақталған. Ал. Ерлердің басты міндеті – соғыс жүргізу кезінде отбасын, меншікті қорғау. Үш жастан бастап түріктер балаларына садақ атуды үйретті. Көптеген түркі әйелдері мықты атқыштар мен шабандоздар болған.

Түркілер территориялық тайпалық қағидат бойынша құрылған азиялық әскерлерді бөлу жүйесін қолданды. Қағанның бағыты бойынша әр тайпаға адасуы керек болатын белгілі бір жер кеңістігі берілді. Осындай әр тайпада киіз үйлер ондаған, жүздеген және көптеген тайпаларда және мыңдаған адамдарда арнайы әскери-аумақтық бастықтардың бақылауында болды. Әскерлерді ондық, жүздік, мыңдық, түмендікке бөлу қысқа мерзімде түрік қағандарына әскер жинап, командалық бөлімдер құруға мүмкіндік берді. Жұмысқа қабылданған әскерлер қажетті азық-түлікпен, жабдықтармен және құрал-саймандармен қамтамасыз етілді. Әскерлер үйлеріне таратылғаннан кейін, әскердің бір бөлігі келесі соғысқа дейін таратылмай, дайын тұрды.

Әскери ақсүйектер түріктердің өмірінде үлкен рөл атқарды. Әскерлердің мақұлдауына ие болмаған мұрагер қағандық таққа отыра алмады. Бірақ сонымен бірге жоғарғы басшының (қағанның) даусыз билігі түркі әскерлерінде тәртіптің негізін құрады. Қағанның туы көтерілгенше түріктерге ұрыс даласынан шығуға рұқсат етілмеді. Шабылған ту көсемнің өлімін немесе жеңілуді білдірді.

Жоғарғы командалық тағайындауды қағанның өзі жасаған. Бұл дәуірде тек жеке қасиеттер ерекше бағаланды – батылдық, шыдамдылық, дене күші жауынгердің жетекші рөліне жарамдылығын анықтады.

Түркі әскерінің барлық әскери даңқы оның атты әскерінің құрамында болды. Ол жеңіл кавалерия және ауыр артиллериядан тұрды немесе садақшылар мен қылышшылар деп аталады. Алғашқыларының басты қарулары – садақ пен жебелер болды. Садақшылар әдетте бірінші болып ұрысқа қатысты.

Садақшылардың басты қару-жарақтары қисық қылыш пен семсер болды, сонымен қатар олардың әрқайсысы әскери шоқпар мен айбалта ұстады.

Атты әскер – тұтқиылдан соққы беретін негізгі әскер болып табылды. Сондай-ақ, қол күресінде, жекпе-жек шайқасында қолданылды. Олар ауыр, орта, жеңіл болып бөлінген. Ауыр атты әскер шоғыры жауға соққы беру үшін ыңғайлы жерде бірнеше қатарға тізіліп тұрды. Яғни, түркілердің бетпе-бет ұрыс шабуылдарын жүргізу тәжірибесі жинақталған.

Түркілер бірінші кезекте қатаң түрде ер-тоқым және үзеңгі қолданды. Бұл атқыштардың жауынгерлік қасиеттерін арттырды.

Түркілердің әскери өнерінде жасырын барлауға маңызды орын берілді. Құпия барлау үш түрге бөлінді:

• стратегиялық;

• тактикалық;

• әскери.

Стратегиялық барлау жаудың және оның одақтастарының әскери-экономикалық әлеуеті туралы ақпарат беруі керек еді. Бұл соғысты дайындаудың және жүргізудің өзіндік стратегиясын жасауға мүмкіндік берді. Сондай-ақ стратегиялық барлаудың міндеті – жау әскерін бейтараптандыру үшін жау тарапына барлаушыларды енгізу. Барлаушылар наразылық білдірушілерді біріктірді, опасыздыққа бейімділерді сатып алды. Кейбір жағдайларда олар рухани азғыру мен күштеу әдістерін қолданды, одақтастар арасында өзара сенімсіздік тудырды.

Тактикалық барлау жергілікті жер, қару-жарақ, ұйым, дұшпан әскерлерінің соғыс тәсілдері мен техникасы туралы мәліметтерді жинақтаумен айналысты.

Әскери барлау жау әскерлерінің қозғалысы туралы жедел ақпарат жинады [6].

Мәдениет. Тархандықтардан басқа, түркі мемлекеттерінде дінбасыларға да (діни қызметкерлер) белгілі бір артықшылықтар мен өмір бойы пайдалану құқығын берді. Қағаннан жоғарғы билеушісі атануға тек Ашина әулеті өкілінің құқығы болды. Қаған Тәңірінің еркімен құрылған қасиетті рудың өкілі болып саналды. Қаған мемлекет басқарды: ол көсем ретінде қызмет атқарды, жоғарғы судья, жоғарғы діни қызметкер болды, әскери жетекші қызметін атқарды, басқа тайпалар мен елдерді бағындырып, оларды алым-салық төлеуге мәжбүр етті.

Түркі мемлекеттерінде бүкіл халық мойындауға міндетті «мемлекеттік дін» болған жоқ. Оларға діни сенім бостандығы принципі тән болды. Түріктер діни төзімділіктің басқа халықтар алдындағы маңызын түсінді. Оңтүстік ұйғыр хандықтарының халқы буддизм, зороастризм, несториандық және манихейлік дінді ұстанды. Бұл діндер мен діни ағымдардың барлық жақтаушылары салт-жоралғыларды орындауда толық еркіндікке ие болды [5].

Көне түркі және ежелгі ұйғыр дәуірлерінен сақталған құжаттар арасында христиан түркі қауымдастығына Білге Тәңірі Елік ханның беруі мүмкін деген жорамал негізіндегі фирман да бар. Бұл құжат қоғамды жер мен жүзімдікке салынатын салықтан және оның жеке мүшелерін де барлық салықтық төлемдерден босатады. Ол ұйғыр хандықтарында жеке табынушылар ғана емес, діни қауымдастықтардың да (қоғамдар) салық төлеуден босатылғандығы туралы куәландырады. Алайда, осы артықшылықтарды қоспағанда, түркі мемлекеттерінің тұрғындарының көпшілігінде тең құқықтар болды.

Халық көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Қыстау Іле, Шу, Талас, Ертіс, Сырдария өзендерінің аңғарларында болды. Негізгі қатынау құралы жылқы болатын. Түріктердің шаруашылығында арқан, коген, желе (қарақұйрық түрлері), буида (түйелерді айдауға арналған арқан), шылбыр (жылқыларды байлап қоюға арналған ұзын тізбектер), кұрық (жылқыларды ұстауға арналған ілмектері бар ұзын полюстер) кеңінен қолданылды.

Археологиялық қазбалар көрсеткендей, түркілер өртеліп, күлдері көмілген. Бұл салт отқа табынушылыққа байланысты.

Ежелгі түркі қағанаттарында көптеген экономикалық мәселелердің шешімі саудаға байланысты болды. Көтерілістер де, соғыс та, олжалар да, тұрақты айырбас сауда да көшпелілердің әл-ауқатының қайнар көзі болды. Империя кезінде түріктер Ұлы Жібек жолының көп бөлігінің шеберлеріне айналды. Қытай өндірісінің көптеген жібек маталарын шоғырландырған соғды саудагерлері бұл мәселеде түркі хандарының өкілетті өкілдері болды. Соғды көпестері арқылы көшпенділер өздерінің мал өнімдерін, әскери олжаларын сатты. Иран арқылы саудагерлер оларды Византияға жеткізді. Жібек жолының тағдыры үш ұлы мемлекеттің қарым-қатынасына байланысты болды. Бұл серіктестік түріктер мен Византия империясының Иранға қарсы әскери одақ құруына әкелді (567 ж.). Иранның қарым-қатынастарды қалпына келтіруден бас тартуы түріктерді жібек экспорты үшін жаңа аумақтар іздеуге мәжбүр етті. Осылайша, Еділ бойымен жол төселді. Сібір мен Еділ өңірін Орта Азиямен байланыстыратын басқа бағыттар Қазақстан даласы арқылы өтті. Түркістан мен Сібірдің арасындағы, Қазақстан даласы арқылы өтетін меридиан жолы ең көне қатынас жолдарының бірі болды. Бұл жол басқаларға қарағанда әлдеқайда ескі (мысалы, Ұлы Жібек жолы) болуы мүмкін. Өйткені Ұлы даланың оңтүстігі мен солтүстігі бір экономикалық және мәдени жүйеде болған. Ежелгі уақытта да көшпенділердің бір бөлігі оңтүстікке қарай қыстақтарға барған, сонымен қатар негізгі қалалық орталықтар сол жерде орналасқан. Қола дәуірінде мыс және басқа металдар Ұлы Меридиан жолымен тасымалданды.

Түркі қағанатының қалалық мәдениеті соғдылардың қатысуымен құрылды. V-VІIIвв, түріктердің қолдауымен соғдылар Жетісуда, Жоңғарияда, Шығыс Түркістанда, Оңтүстік Сібірде көптеген сауда қоныстарын құрды. Халықтың едәуір бөлігі өңдеумен, сауда және қолөнермен айналысқан [7].

Жалпы, біздің дәуіріміздің І-ші мыңжылдығының екінші жартысындағы бүкіл аумақ бойынша кең тараған материалдық мәдениетті, идеологиялық көзқарастар мен рухани ойларды қамтитын түрік кешені туралы айтуға болады. Көшпелі тайпалар мен отырықшы аймақтардың мәдениеті өзара үйлесімді тұтастықта әрекет етеді, біртұтас мәдени жүйені құрайды. Түркілер арасында қасиетті таулардың, өзендердің, үңгірлердің, жыландар мен арғы бабалар-көкбөрінің әртүрлі культтары кең таралған. Қимақ-Қыпшақ тайпалары өзен-көлге, сондай-ақ күнге мен жұлдыздарға табынған. Олар Ертіс туралы – «өзен – адамның құдайы» / Гардиси / жайында әңгімелесті. Ежелгі түріктердің байрағы көкбөрінің басымен безендірілген. Көшпелі түріктерді өздерінің нанымдарымен қатар басқа діни жүйелер – буддизм, манихейлік, христиандық, иудаизмдер де еліктірді. Көне түркі кезеңіндегі мәдениеттің ең маңыздысы – руникалық және бай жазба әдебиеттің пайда болуы. Білге қағанның, Күлтегіннің және түркі дәуірінің басқа да көрнекті қайраткерлерінің құрметіне арналған руникалық мәтіндер бір мезгілде көрнекті әдеби шығармалармен қатар, дәуірдің тарихи дәлелі болып табылады.

Қол жеткізілген жетістіктердің бірі – тас стеладан қағазға жазылған қолжазбаларға дейінгі өзіндік жазба тілі болған. Қимақтардың ежелгі түркі алфавитіне негізделген өзіндік жазба тілі болды. Мұны араб тарихшылары мен археологиялық олжалар – IX-X ғасырлардағы қола айналар дәлелдейді. Ертіс пен Тарбағатайдан табылған көне түркі жазулары бар.

Көне түркі дәуірінде Ұлы дала халқы біртіндеп руникадан араб алфавитіне көшті. Бұл диаграммадағы ең үлкен ескерткіштер: М.Қашқаридің «Диуани-луғат-ат-түрік» / «Түркі тілінің сөздігі»/ атты еңбегі, Ж.Баласағұнның «Құдадғу-біліг» / «Құтты білік» / поэмасы және т.б. Сонымен қатар, араб қарпінде арғы тегі қимақтардан тараған ғалым әрі жазушы Жанах ибн Қаған әл-Қимақи қимақтар туралы кітабын жазған. Бір қызығы, бұл кітаптың авторы Қимақ билеушісінің мұрагері болған. Бұл кітапты кейіннен Ұлы Далаға сапар шеккен араб-парсы саяхатшылары, көпестер мен ғалымдар қолданды.

Түркілердегі құлдық.Сонымен бірге түркілер, ежелгі және ортағасырлық кезеңдегі барлық халықтар сияқты, құлдық институтын құрды. Түркілердің құлдарға қатысты ережелері (заңдары) Римдік құлдық туралы заңдарға қарағанда әлдеқайда жұмсақ, адамгершілікке негізделгенін атап өткен жөн. Ежелгі түркілердің құлдары әртүрлі аталды. Ер құлдар «құл» сөзімен белгіленді, ал әйел құлдарға қатысты «кюнг» және «қарабаш» терминдері қолданылды. Атап айтқанда, Орхон жазуларында тек «кюнг» сөзі кездеседі, ал ескі ұйғыр құжаттарында екі термин де қолданылады [7].

Ұлықталуы 

Мұқан-қағанның өмірі туралы ақпарат өте аз сақталған және бұл тұлғаның қызмет ауқымы туралы ұзақ уақыт бойы кеңінен жария етілмеді. Сондықтан халықтың есінде, ұлттық санада есімі кеңінен сақталмады. Алайда, тәуелсіздік алғаннан кейін тарихты түгендеуге бетбұрыс жасалу нәтижесі Мұқан қағанның қызметін республикалық деңгейде ұлықталуына әкелгендігі сөзсіз.

Әдебиеттер және деректер тізімі:

1. https://e-history.kz/ru/chronology/event/44

2. Кызласов И.Л. Разновидности древнетюркской рунической орфографии // Acta Orientalia. Т.L. Budapest, 1997.

3. Торланбаева К. У. Институт каганской власти во Втором восточнотюркском каганате (682–744 гг.) \ Дис. на соиск. уч. ст. к.и.н. — Алматы, 2003. — 78 с.

4. Жумаганбетов Т. С. Проблемы формирования и развития древнетюркской системы государственности и права 6–12 вв. — Алматы, 2003. — 348 с.

5. Тукешева Н. М. Эволюция представлений о верховной власти в обществах тюркского периода (VI — XII вв.) //Автореферат дис. на соик. уч. степени к.и.н. -Алматы, 2007. — 32 с.

6. Кушкумбаев А.К. «Ключевые принципы монгольской военной стратегии XIII-XIV вв.» // Военное дело Улуса Джучи и его наследников: Сборник научных статей / Отв. ред. А.К. Кушкумбаев. Астана: Фолиант, 2012. С. 38-71. (376 с.)

7. СадриМаксуди Арсал. Тюркская история и право. Казань, 2002

Авторы: Ужкенов Е.М., т.ғ.к.