Махмұд аль-Қашқари (1029/1038–1101) – көрнекті ғалым, XI ғасырдың ойшылы, алғашқы энциклопедиялық  «Диуани Лұғат ат-Түрк» түркі диалектілерінің сөздігі басылымның авторы. Негізінен қазіргі Қазақстанның Ертістен Сырдарияға дейінгі аумағы болған Түркістан аймағын мекендеген түркітілдес тайпалар арасында қолданылатын сөздерді, тілдерді салыстырмалы талдау негізінде дайындаған еңбегі.

Өмірбаяны

Махмұд аль-Қашқари Қашғар қаласында туылған, бірақ оның әкесі мен байланысты болған Барсхан қаласында да болды. Қараханидтер мемлекетін Махмұд Қашқаридің әкесі Мұхаммед Чагри тегін басқарған. Қашғар Шығыс қағанаттың орталықтарының бірі болған. Барсхан – қарлұқтар мен ұйғырлар өмір сүрген Қашқарға жақын Ыстықкөлдің жағасындағы қала. Барсханды да әкесі Хусейн б. Мухаммад Чагри тегин басқарды. Қараханидтер билеушісі әулетінің ұрпағы болған Мұхаммед Чагри тегін (992–1212) Боғра Хандар / Илек хандардың  ізбасары. X ғасырдағы әл-Масудидің еңбегінде Барсхан қаласы Чигиль халқының территориясы болғандығы айтылады. М. Қашқари алғашқы білімін анасы Буби Рабиадан, Хожа Сейф ад-Диннің білімді қызынан алған. Кейіннен ол Бұхара, Самарқанд, Бағдад және Мерв, Нишапур, араб әлемінің зияткерлік орталықтарында жалғастырды.

Еңбегі

Махмұд Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-түрк» (1072–1974) туындысы түркі жазудың баға жетпес ескерткіші болып табылады. Жұмыс Түркістан аймағын мекендейтін түркітілдес халықтар арасында пайдаланылған материалдардың салыстырмалы талдауы негізінде жасалды, олардың көпшілігі қазіргі Шығыс Түркістан, Ертістен Сырдарияға дейінгі Қазақстан және Ыстықкөл ауданын қоса алғанда қазіргі Қазақстан аумағы болды. X-XI ғасырларда Қараханидтер мен Селжұқтар мемлекетінің құрылуымен және олардың әсерімен байланысты Орта Азия мен Таяу Шығыс тарихында жаңа кезеңнің басталуына байланысты болды. Түріктердің араб әлемімен белсенді өзара әрекеттесуі, исламның орбитасына енуі оларды сол заманның талабына сай болу қажеттілігіне қарсы қояды. Авторлар «Әл-Қашқари түріктердің және «Ғасырдың билеушілерінің» бейнесін бейнелейтін шығарма жасайды, олар әскери ерлігі мен бай мәдениетінен басқа мұсылмандарға аз таныс. Әл-Қашқаридің пікірінше, бұл ең жақсы адами қасиеттерді бейнелейтін халық түріктер өз тілдерін құрметтейді және түрк тілінде сөйлейтіндерге ерекше көзқарас танытады» [1, 24-25 б.]. Басқа мысалдарда М. Қашқари «тілдегі ізгіліктің шыңы» мен «түрк диалектілері араб тілімен бірге секіруде екі ат сияқты жүреді» деп баса назар аударып, түрк тілдерін қазіргі ислам өркениеті әлеміне енгізеді [1, 24-26 бб.].

Автор ұсынған мәліметтерге сүйенсек, ол өз туындысын жасай отырып, түрктердің барлық далалары мен қалаларын аралап көрген, бірақ «Сөздікте …» келтірілген деректерді талдау бойынша М. Қашқаридің түркі әлемінің кеңістіктік шекаралары Қараханид мемлекетінің шекаралары, Сырдария оазисіне жақын аймақтар шегінде көрсетілгендігін көрсетеді, жоғарғы Іле өзені мен Қашғар және оның оғыз-селжұқ көршілері мекендеген жерлер. Авторлар ғалымның ана тілі Хакани-Чигил диалектісі және Карлук немесе аралас Карлук-Чигил диалектілері болуы мүмкін деп санайды. Алайда, Қашқари Іле, Ертіс, Ямар және Еділ бойындағы жерлерді мекендейтін ең дұрыс тілдер Ягма мен Тухси екенін айтады. Ал ең кербез диалект Қарахандар билеушілерінің тілі болды деген тұжырымға келіп анықтайды [2, 508 б.].

Ғалым «Диуан Лұғат ат-Түрік» энциклопедиялық еңбегін ересек жаста 1072 жылы бастайды және оны 1074 жылы Бағдадта аяқтайды [2, 504-505 б.].

Тамаша білімі бар Махмұд Қашқаридің Таяу Шығыстағы ең жақсы мәдени орталықтарда (Бұхара, Самарқанд, Мерв, Бағдад) алғанын, оның айналасындағы қазіргі әлемді түркі халықтарының қасиеттерімен, оның ішінде тілді білу негізінен білуге ​​деген ұмтылысы мемлекеттік ойлау қабілеті бар адамның іс-әрекеті ретінде түсіндіріледі.  М. Қашқаридің энциклопедиялық еңбегінің мазмұны оның тарихи өзіндік санасының деңгейін, осындай қиын кезеңде қалыптасқан өркениетке сәйкес келетін ойлармен суреттейді [3, 192-193 б.]. Түріктердің негізгі құндылықтарын жеткізуде ғалымның қолданған әдістері кең және жан-жақтылығымен ерекшеленеді, онда «бай тілдік материалдан басқа, этнографиялық ақпарат: күнтізбелік және отбасылық жоралғылармен қатар жүретін әндер туралы, лирикалық әндердің тақырыптары, ертегілер мен батырлық аңыздар (400-ден астам) жинақталған. мысалдар; күнделікті ұғымдар, медицинада және астрологияда, қолөнерде және ауыл шаруашылығында қолданылатын терминдер, табиғи құбылыстардың атаулары, кеңістік-уақыт шеңберін анықтайтын халықтық түсініктер және т.б.; этика және мораль туралы; дүниетаным және басқалары туралы [4, 46 б.; 5, 58-69-бб; 6, 269-271 бб.].

«Сөздікте …» ұсынылған топонимикалық атаулар туралы ақпарат қызығушылық тудырады, олардың арасында тек су көздерінің аттары ғана емес, сонымен қатар Баласағұн, Тараз, Испиджаб, Шаш, Қашқар және басқа да қалалар бар елді мекендердің атаулары аталады [3, 197 б.]. Барсхан, М. Қашқаридың өмірімен тікелей байланысты болған Ыстық көлдегі елді мекеннің атауы, Сөздікте … айтылған Ыстық көл көлі Қырғызстанның қазіргі жер атауларында сақталған [7, 166 б.].

Түркі халықтарын сипаттауда автор оларды солтүстік пен оңтүстікке бөліп, шығыстан батысқа қарай тізімдейді, солтүстігінде печенегтер, қыпшақтар, оғыздар, йемектер, башғұрттар, басмылдар, кай, ябаку, татарлар мен қырғыздар туралы жазады. Оңтүстік топта тайпаларды сипаттайды: чигил, тухси, ягма, иррак, чарук, джумул, ұйғыр [4, 47 б.] (М. Қашқаридың авторлық картасын қараңыз).

Махмұд Қашқаридің еңбегінде – түрік тайпалары Ягма, Чигил, Тухси сол дәуірлердегі жазба және әдеби тілді қолданғанын атайды. «Хакания» тілін түркітілдік әлеуметтік элиталар өздерінің этникалық ортасында сөйлейді. Билік элитасы, әртүрлі билік жүргізетін үйірмелері әрқашан және барлық жерде шет тілін немесе ана тілінде сөйлеуді жөн көрді, бірақ сөйлеу тілінен алыс стильді қолдана отырып. Бұл автор жиі ескеретін әдемі әдеби тілі. Хакания тілінің дәйекті гүлденуі қыпшақтар мен қарлұқ-қыпшақ тілдерінің жазбаша әдеби тілінің қалыптасуына қызмет етті [8, 32-45 б.]. Энциклопедиялық басылымның түркі тілдерінің тарихи диалектологиясының ескерткіші ретіндегі құндылығын атап өтіп, Махмұд Қашқаридің еңбектерін талдай отырып Н. Баскаков «оғыздар мен қыпшақтардың тілдері сөздердің басында й ˃дж, m ˃ b, t ˃ d және басқа позициялардағы к ˃ x диалектикалық ерекшеліктерімен сипатталады» деп жазады. Қыпшақтардың, тухсидің және ягманың тілдері … сол кездерде олардағы ч дыбысы жоқ, қазіргі қазақ, қарақалпақ және ноғай тілдеріне де тән ш дыбысы бар» деп анықтайды [4, 47 б.].

«Диуани Лұғат ат-Түрк» сөздігінің жалғыз қолжазбасы Ыстамбұлда сақталған және 1 томнан тұрады (319 б.). Бізге жеткен сөздердің тізімі – араб жазуларының алғашқы көшірмесі, ирандық Мұхаммед бен Абу Бекр-Дамашкидың еңбегі. Ол 200 жылдан кейін түпнұсқадан алынып талданды. Араб тіліндегі сөздік алғаш рет 1915-1917 жылдары Түркияда (үш томдық) басылым болып табылады. Кейіннен сөздікті Б. Аталай түрік тіліне аударып, жариялады: 1-том – 1939 ж., 2-том – 1940 ж., 3-том – 1941 ж. Онда 291 мақал-мәтелдер мен әр түрлі мазмұндағы 300-ге жуық үзінділер, сонымен қатар төрт сойлемнен туратын әндер жазылған. Сөздікті алғаш рет К. Броккельман зерттеген, ол 1928 жылы одан таңдалған түркі сөздерінің көлемін шығарған. Сөздікте XI ғасырда кездесетін 31 түркі диалектісінің Махмұд Қашқаридің сөздікке материалдарды жинаған жерлерге байланысты сөздік құрамы көрсетілген [8, 32 б.].

Барлығы 414 литтер бар, олардың 21-і бір диалекті білдіреді. Сөздікте «ұйғыр» деп белгіленген 10 сөз бар. Махмұд Қашқаридің айтуынша, ұйғырлар түркі тілінде сөйлесе де, олардың бір-бірімен сөйлесетін тілі болған және 24 таңбадан тұратын арнайы хат қолданған. Махмұд Қашқаридың айтуы бойынша ең оңай тіл – оғыз тайпаларының тілі, ал ең дұрысы – Тохси мен Ягма тілдері: тек 12 сөздерде  литтерлері кездесетін «Ягма», ал бесеуімен – «Тохси» тілі. Бұл осы тайпалардың өкілдерінің бұрыннан қалыптасқан тілі болғанын көрсетеді. Бұл аралас тіл, мүмкін, Қараханидтер мемлекетінің әдеби тілінің негізін құраған тілі болуы шығар. Бұл тілде араб және парсы элементтері аз, араб-парсы күрделі айналымдары мен тіркесімдері аз болды, бірақ ол архаизммен толықтырылған болуы мүмкін.

Олардың көпшілігі тек әдеби Оғыз тілінің қалыптасу кезеңі Қарлұқ-Қараханидтер дәуірінде болған болуы керек. Оғыз жазбаша тіліне қыпшақтардың, йемекдердің, печенегтердің және болгарлардың диалектілері толыққанды компоненттер ретінде енген. Оғыз жазба тілі де аралас болды. Махмұд Қашқаридің түркі сөздеріне енгізген хаттар автордың оғыз тайпаларында басым болған жерде өмір сүріп, жиналғандығын, олардың жанында қарлұқтар, чигилдер, аргу, қыпшақтар ықшам отырықшылар болғанын көрсетеді. Қалған қоқыстардың түсіндірмесі Махмұд Қашқари сапар шеккен аймақта Ягма, Ябаку, Йемек, Тохси, Кай сияқты рулар мен тайпалардың халықтың ықшам көпшілігін құрмайтындығын және көбінесе негізгі халықтармен араласқанын және олардың диалектілері оғыздармен біріккенін көрсетеді.  Бір қызығы, ойшыл атап кеткен тайпалар, тіпті VI-VIII ғасырлардағы Батыс Түрік қағанаты кезінде және IX-X ғасырларда Қараханид мемлекеті құрылмастан бұрын араб авторларына бұрыннан белгілі болып  аталатын [2, 508-510 б.].

Оғыз тайпаларының көп бөлігі Сырдарияның төменгі ағысынан Арал теңізіне дейінгі жерлерді, одан әрі Амударияның төменгі ағысы Хорезмді, Каспий теңізіне дейін мекендеді. Оғыздар көбінесе оғыздармен араласатын қыпшақ тайпаларының көршілері болды. Оғыз диалектілері туралы материалдар М. Қашқари оғыз тайпалары арасында негізінен Сырдарияның төменгі ағысынан Арал теңізіне дейін жиналған. Бұл кезеңде қыпшақ тайпалары шығыстағы Ертіс өзенінен Сырдарияның төменгі ағысына дейінгі аумақты мекендеді. Чигилдер Ыстық көлдің солтүстігін және Іле өзенінен  батыстан Шу өзеніне дейінгі жерлерде тұрған. Олардың оңтүстігінде көршілес қарлұқ тайпалары тұрды, олардың аумағы Тараз-Талас, солтүстігінде Шу өзеніне дейінгі жерлерде мекендеді. Мысалы, «М. Қашқари айтқан көптеген сөздер сақталмаған, бірақ сақталған: құм – құм; оң – оң; сіз – сөздері сөздікте «чигил» деп белгіленген [8, 32-45 б].

Сипатталған кезеңнің мәдени орталығы – Баласағұн Аргу, Чигил, Қарлуқ тайпаларының қоныс аудару орталығында болған. Бұл тайпалардың аралас әдеби тілін пайдаланғаны аталған жерлерді мекендегені, тек ескі ұйғырдан ғана емес, жаңа ұйғырдан да ерекшеленеді, бұл әдеби тілге Чигил және Қарлұқ тайпаларының тілдері айтарлықтай үлес қосты. М. Қашқаридің аталған рулардың арасында материалдарды жинап, өмір сүргені туралы өз қолымен толықтырып сөздерге литтерлер қойғаны куәландырады. Оның айтуынша, Испиджаб пен Баласағұн арасындағы жерде, Талас және Шу өзендерінің орта ағысында, Баласағұн, Мерке, Талас қалалары белгілі бір дәрежеде аргу тайпаларымен қоныстанды және аргу тайпалары иеленген аумақ оғыз тайпалары өмір сүрген Сырдарияның орта ағысына дейін созылды деп болжауға болады [8, 43 б.].

Оғыздар мен қыпшақтардың туыстық тақырыбына байланысты бірқатар дереккөздерде сақталған қыпшақтардың пайда болуы туралы аңыз-әңгімелер мен эпикалық шығармаларға жүгіну керек. Монғол тарихшысы, патшалар дәрігері Фазлаллах Рашид ад-Диннің «Джами ат-таварих» («Шежірелер жинағы») еңбегінде жазған нұсқасына сәйкес, қыпшақтардың шежірелік тарихы оғыздарға тікелей байланысты, ал «Қыпшақ» деп аты аңызға айналғанына Оғыз қағанының өзі болған. Екі өзеннің ағысында, түріктің «қыпшақ» деп аталатын ағаштың қуысында пайда болғаны және оның хан ретінде аталуына себеп болған аралда баланың дүниеге келуі туралы тағы бір автор Әбілғазы Хиуа ханы суреттейді. Қыпшақтардың есімі мен олардың Оғыздар мен және Оғыз ханның өмірлік оқиғаларына қатысу тарихының байланысы, сондай-ақ Қыпшақ деп атын атағаны да бұл ағаштың қуысында тұғанына байланысты екенін ұйғыр қолжазбасы «Огузнаме» де жазылып сақталған [9, 24 б.].

Қыпшақтардың этнонимі, таңбасы және ұрандары туралы құнды мәліметтер бар қыпшақтардың идеологиялық кешені туралы этнографиялық дереккөздерде айтылады. Қытай деректерінде және Онгин руналық түркі жазбасында жеті Се-яньто тайпасы жеті еренді «жеті ер басшылар» деп атайды [10, 1 б.]. Жеті жұлдызды Ұркер жұлдыздар шоғыры бұл тайпалардың қамқоршысы болып аталады. Махмұд Қашқаридің еңбегінде және Рашид ад-Диннің «Жылнамалар жинағында» оғыз тайпаларының бірдей тізімінде дәл осындай атау бар тайпа көрсетілген.

Махмұд ал-Қашқаридің әлем картасы

Осы тайпаның таңбаларын талдаған, Г.Н. Потанинның айтуынша «оның сызбасы – үш қиғаш сызық, оның жоғарғы жағында жұлдыздардың бейнесі салынған. Сол жағында садақтың бейнесі орналасқан. Бұл сурет жартаста бейнеленген бірқатар суреттерімен сәйкес келеді». Тайпаның атауы М. Қашқаридың «булан» деген сөздің үркер атауына жақын мағынаны білдіретін сөз. «Байтерек» – қыпшақтардың уранының аты, ол қыпшақтардың ата-бабасы дүниеге келген ағаштың нышаны болып табылады [10, 18 б.].

Ойшыл М. Қашқаридің энциклопедиялық еңбегінің мазмұны сөздікте аталған барлық түрк тайпаларының ұжымдық белгіленуі мен түркі сөзінің идеялық, дәстүрлі дүниетанымдық кешенімен байланыстыру тақырыбын қарастыруға мүмкіндік береді. М. Қашқари түрктердің қалалары мен далаларын атап, олардың тайпалық аттарын атады, олардың бір-бірін түсінетіндерін және өзара тілде сөйлейтіндерін және сіз кімсіз деген сұраққа жауап бергенде – мен түрікпін дегендерін айтады [2, 506 б.]. Түрік терминінің этимологиясы туралы көптеген беделді пікірлердің арасында ол «мағынасы үлкен кеңістікте түсінікті және көптеген нәсілдік және этникалық тайпаларды біріктірген ұжымдық атау ретінде түсіндіріледі» [11, 129-130 бб.]. Профессор А.Н. Баскаковтың  пікіріне сілтеме жасай отырып, сонымен бірге, автор түрк сөзінің негізі «меншіктің туыстық қатынастары, мысалы, «Туркун, түрік »деп аталуы мүмкін, үйленген әйелдің ата-анасы мен туыстары тұрғысынан пайда болуы мүмкін» деген пікірлерін де атап өтеді [11, 130-131 бб].

Түрік қоғамындағы әйелдер туралы мәліметтер бар есімдер сөздікте: «Қайын – әйел жақтағы туыстар»; «Катун – барлық қыздардың және Афрасияб ұрпағының жалғасы», «Туркун – рудың жиналатын орны, ата-анасы» [1, 71 б.; 386 б.; 413 б.] белгілі бір семантикалық жүктемені қамтиды. Сипатталған терминдерді басқа дереккөздердің деректерімен салыстыру біздің олардың түрктердің идеологиялық кешенімен байланысы бар екені туралы ойымызға әсер етеді. Мысалы, қыпшақтардың таңбасының екі тік жолақ түрінде болуы іс жүзінде екі ағаштың белгілері болып табылады: Қайын және Қарағай. Ежелгі түрк тілінде жазылған және қазір якут тілінде сақталған “қатын” деп  “қайын” ағашы аталады.  Қазақ тілінде қайын деген сөз «қожайын» деген мағынаны білдіретін Катын сияқты естіледі. Қазақтың сөздік қорында қайын жұрт деген сөз әлі күнге дейін әйелдің туыстарына сілтеме жасау үшін қолданылады.

Таңғажайып қыпшақтарды белгілеу кезеңінен сақталған Катын/Қайын терминінің тарихи болжамдары тұтас түркі халықтарының тарихы туралы көптеген іргелі тұжырымдарды береді. Түрік топонимдері тарихи қайта құрудың маңызды көзі болып табылады және белгілі бір жерлерді мекен еткен халықтардың тілінің, материалдық, рухани мәдениетінің даму ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді. Түркі тілдеріндегі қатун сөзі өрескел, катын сөздері «әйел» дегенді білдіреді; Алтайда «қатын» сөзінің мағынасы «әйел, қожайын». Бірақ моңғол тілінде семантикалық өзгеріс байқалады: «ханшайым, ханым, ханша, ханым» деген мағынада пайдаланған. Эвенктер тілінде Катун – «ертегі кейіпкері, батырдың әйелі, ханым» деген мағынада. Әдетте бұл әдіспен (ханым) Алтай өзенінің Катунь атауы түсіндіріледі.

Азияның топонимикасында көптеген ұқсас географиялық атаулар Моңғолиядағы Хатан-Бұлақ, Хатунхе – өзенінің сол жақ салаларында кездеседі. Солтүстік-Шығыс Қытайдағы Туминьцзян, Катанза – өзенінің сол жақ саласы, Батыс Саян тауларындағы Қазыра. Хантылар Шығыс Қазақстан облысындағы Алтайдағы Ертіс өзенін Қатанас және Катон-Қарағай деп атаған [12, с. 190-191]. “Катын” ескі түрік сөзінің екінші мағынасы – Хатан қазіргі күндерде жоғалған «өзен» деген сөздің мағынасын білдіреді. Бұл мағынада ол Енисей руникалық жартастағы жазба ескерткішлерінде қолданылған [13, 179 б.].

Дереккөздерді жан-жақты талдауда топонимдердің шын мағынасын анықтауға көмектеседі. Катун/Қатын түріктердің рухани мәдениетін дамыту тұрғысынан келген термин. Түрік қағанатының құрылу оқиғаларын сипаттауда қытай дереккөздері алғашқы түрік қағаны Бумын Іле өлкесінің қағаны ретінде таққа отырып Иле қағаны атауын қабылдағанын, яғни оның иеліктері Іле өзенінің бойында орналасқанын, ал оның әйелі Катун/Қатын деп аталғанын айтады [14, 228 б.].

VII – VIII ғасырларда, Ташкент оазисіндегі монеталарда екі билеушінің, қаған мен катунның бейнесі салынған, алдынғы жағында соғды және түркі тілдеріндегі жазулары бар монеталар таратылған [15, 119 б.]. Монеталардың сырт жағында билеушілердің таңбасы бейнеленген. Суреттелген билеушілердің бейнелерінің иконографиялық стилі Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы ортағасырлық қалаларда, тас мүсіндер мен фрескалардағы түріктердің портреттеріне ұқсас (Өзбекстандағы Пянжикент, Оңтүстік Қазақстандағы Құйрық тобе). Меркі және Жайсан қорықтарының ескерткіштеріндегі түрк жұптасқан ерлер мен әйелдер мүсіндеріне жасалған талдау жоғарыда аталған дереккөздердің деректерімен бірге ежелгі түрік қоғамының дүниетанымын қалпына келтіруге мүмкіндік береді [16, 54-67 б.]. Мүмкін, Катун өзенінің атауында сақталған түрк топонимдерінің дамуы Бия өзенінің атауымен бірге түріктердің идеялық кешенінің негізін көрсетеді, оның маңызды элементі түрк пантеоны Тәңірі мен Жер-Су құдайларының бірлігі туралы дүниетаным болып, олардың нышандарының бірі су, өзен деп аталып, ежелгі кезде Қатын сөзімен жазылған.

Шығыс Қазақстан облысында Алтайдағы Катон Қарағай топонимі бұрмаламай, оларды қоныстандырудың бастапқы ауданын көрсете отырып, қыпшақтардың таңбаларына сәйкес келетін Қатын-Қарағай деп жазуы дұрыс болады. Сонымен қатар, қыпшақтардың таңғажайып екі түрлі ағаш түрлерінің бірлігі түрінде бүкіл түркі халықтары үшін ұлы түркі әлемінің шығыс және батыс аймақтарының өкілдерінің дәстүрлі дүниетанымдық ұстанымдарының шынайы, терең тарихи, оқиғалық маңызды үйлесімі жасырылған. Екінші жағынан, кейінірек қыпшақтар – половецтердің негізгі рухани бағыттарын қалыптастырған ортағасырлық түріктердің идеологиялық кешенінің негізгі белгілері барлық көздерде, шежірелерде, қолжазбаларда, монументалды өнерде және тағы басқаларында көрініс тапты. Ақпараттық материалдардың алуан түрлілігі жалпы түркі халықтарының тарихын идеологиялық құндылықтарға негізделген рухани мәдениетті қалыптастыруға баса назар аударуды ескере отырып, жалпы даму тарихында қарастыруды талап етеді. Демек, түрік терминінің этимологиясы дәстүрлі түрде өздерінің қоныстанған кеңістігінің қасиеттілігіне сенетін және Жер мен Су ғибадат ететін және аналық туыстарының тұлғасында өздерінің туыстық тамырларын құрметтейтін түрік әлемі құдайларының жоғары пантеоны идеясына негізделуі мүмкін.

Ұлықталуы

Түркі диалектілері сөздігінің мазмұны бүгінгі күні де өзекті болып табылады және гуманитарлық білімнің барлық саласында сұранысқа ие. Энциклопедия түркі және еуропалық халықтардың көптеген тілдерінде қайта басылып шығарылды және түркі халықтарының тілі мен әдебиетінің даму тарихында баға жетпес дереккөз ретінде сұранысқа ие. ХІХ ғасырдағы Махмұд Қашқари шығармашылығында көрініс тапқан көптеген мәліметтер оларды түркі халықтарының рухани мәдениетінің тарихи дамуында, тілінде, әдебиетінде, этнографиясында және географиялық кеңістігінде пайдалануға мүмкіндік береді. Ғалымның «Сөздікте …» жиналған мәліметтерінде ономастиконның қалыптасуы, оның этимологиясы туралы куәландыратын ақпараттық әлеумет бар, ол өмірге, дамудың жағдайларына және адамдардың жетістіктеріне байланысты ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі идеялардың бүкіл спектрін бейнелеген. Автордың энциклопедиялық басылымында ұсынылған географиялық топонимдер мен антропонимдер атауларының лексикологиялық және этимологиялық зерттеулері түркі халықтарының, қазақтардың тілінің ғана емес, сонымен бірге олардың бай тарихи өткенінің маңызды дәлелі болып табылады. Теориялық және әдіснамалық талдауға сүйене отырып, Еуразия түрк халықтарының этникалық мәдениетін қалыптастыру үрдісімен өзара байланысты жазба ескерткіштердің даму ерекшеліктерін анықтауға болады [12, 122 б.]. Махмұд Қашқаридың түркологияның, түркі тілдер тобының филологиясының, шығыстық дінтану мен лексикографияның қалыптасуына қосқан үлесі зор. Түркі диалектілері сөздігінің авторы бірнеше ғасырлар бойы еуропалық тіл ғылымынан озып кетті.

Пайдалынған әдебиеттер тізімі және деректер:

1. Махмўд ал-Кãшгарũ Дũвãн  Лугãт ат-Турк //Перевод, предисловие и комментарии З.-А. М. Ауэзовой. Индексы составлены Р. Эрмерсом. – Алматы: Дайк-Пресс. – 2005. – 1288 с. + 2 с. вкл.
2. Peter B. Golden. The Turkic world in Maḥmûd al-Kâshgharî // Complexity of interaction along the Eurasian steppe zone in the millenium CE. Edited by Jan Bemman, Michael Schmauder. Vor und Fruhgeschichtliche Archaologie Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universitat  Bonn. – 2015– 708 pages. – P. 503 -556.
3. Егеубаев А. Түркі өркениетінің заңдылықтары мен ерекшеліктері (Жүсіп Баласағұнның “Құтадгу білік”, Махмут Қашқаридың “Диуани-лұғат-ит-түрк” және тағы басқа ежелгі түркі ескерткіштерінде байқалатын белгілері) //Байырғы түркі өркениеті: Жазба ескерткіштер. Қазақстан республикасы 10 жылдығына арналған “Байырғы түркі өркениеті: Жазба ескерткіштер” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. Алматы: “Ғылым” – 2001. – 190-199 б.
4. Баскаков Н.А. Тюркские языки. Москва. – 1960. – 247 с. – С. 45-61.
5. Махмут Қашқаридің “Диуани луғат-ат-түрік сөздігіндегі” өлендер, мақал-мәтелдер //Ертедегі қазақ әдебиеті хрестоматиясы. Құрастырушылар: Б. Кенжебаев, Х. Сүінішәлиев, М. Жолдасбеков. Астана. – “Күлтегін”. – 2012. –  240б. – 58-69 б.
6. Маемерова А.Р. “Диуани Луғат Ит-Түрк” ескерткішіндегі экономика саласы сөздерінің қазақ және түрік тілдеріндегі көрінісі. //Түрк әлемі: тарих және қазіргі заман. Халықаралық Түрктану симпозиумы мақалалар жинағы. 2011 жылғы  28-29 сәүір. – Астана. – 2011 – 485 б.
7. Табалдиев К. Ш. Древние памятники Тянь-Шаня. Махмұд Қашқари (Барсхани). Филолог, географ, философ XI века. Раздел 11. – Б.: V.R.S. Company. – 2011. – 320 c. – c. 160-169.
8. Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских языков XI-XIV вв. – Москва: «Наука» – 1989. – 283 с. – С. 32-45.
9. Короглы Х. Огузский героический эпос. Москва: «Наука» – 1976. – 239 с.
10. Зуев Ю.А. Каганат Се-яньто и кимеки (к тюркской этногеографии Центральной Азии в середине VII века. //Shygys. Ж. Института Востоковедения. Казахстан: Алматы. – 2004. – С. 11-21.
11. Айтмуратов Д. Тюркские этнонимы: каракалпак, черные клобуки, черкес, башкурт, кыргыз, уйгур, тюрк, печенег, сак, массагет, скиф. Нукус: «Каракалпакстан». – 1986 г. – 236 с.
12. Мурзаев Э. М. Очерки топонимии. Москва: «Мысль». – 1974. – 382 с.
13. Батманов И. А. Язык енисейских памятников древнетюркской письменности. Фрунзе: Изд-во. АН Киргизской ССР. – 1959. – 218 с.
14. Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 1. Москва-Ленинград. – 1950. – 381 с.
15. Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса (VI-VIII вв.).                                      Ташкент: Изд-во национальной библиотеки им. Алишера Навои. – 2007. – 119 с.
16. Досымбаева А. История тюркских народов. Традиционное мировоззрение тюрков. Алматы: «Service Press. – 2013. – 250 c.
17. Досымбаева А. Тюркология. Историко-археологический аспект. Астана – Алматы: «Service Press». – 2014. – 224 c.