Бөкей хан (Бөкей Нұралыұлы) (қазан 1748/49 –21 мамыр1815) – Орал мен Еділ өзендерінің аралығында, Астрахан, Саратов губерниясы мен Орынбор өлкесінің аумағында орналасқан Бөкей (Ішкі) хандығы (1801-1845); Ресей империясының протекторатында болған алғашқы хан және оның негізін қалаушы, мемлекеттік қайраткер және мәмілегер.
Өмірбаяны
Бөкей қазақ ақсүйектеріне жатады, ең жоғарғы сапта тұратын ақсүйектер (төре), яғни «Әлемді тітіреткен» атақты ұлы билеуші Шыңғысханның тұқымынан шыққан “ақ сүйек” зиялы тобынан. Оның әкесі Кіші жүздің ханы Нұралы, ал атасы – атақты Әбілхайыр хан еді, кейіннен Шағын/Кіші орданың қазақтары (орысша дереккөздерде Кіші жүз – автор) Ресей империясына бодан болды. Әбілхайыр хан Қазақ хандығының негізін қалаушы Жәнібек сұлтан тегінен шыққан [1, 62 б.], алайда ол кіші сұлтан бұтағынан шыққан бекзада, ешқашан хан тағына отырмаған, ықпалы аз Қажы сұлтанның ұлы [2, 26 б.].
Көрнекті ұйымдастырушылық және қолбасшылық қабілеттері, қатал және батыл мінезі, батылдығы пен мұқалмастығы Әбілхайыр ханның 1718 жылы 25 жасында Кіші жүздің ханы болуына мүмкіндік берді. Оның жоғары бас қолбасшылығының арқасында қазақ әскері біріге отырып, ол жоңғарлармен күресте ойсырата жеңіп шыққан Бұланты мен Аңырақайдың даңқтыбатыры болды, алайда күтпеген жерден Болат ханның өлімінен соң, 1729 жылы жалпы қазақ ханы сайланбады.
Билік үшін еларалық күресте, осы күресте сенімді одақтастарды іздеуде, сондай-ақ Кіші жүз қазақтарының қаптаған жоңғарлармен, башқұрттар жортуылдарымен, Еділ қалмақтарымен, түркімендермен, Жайық казактарымен күресте толық қырылып, жойылып кету қаупі төніп тұрды. Осы жайттар Әбілхайырды «Солтүстік Пальмираға» өз назарын аударуға, яғни Ресей империясынан бодандық сұрауға мәжбүр етті.
Алдымен сұлтанның анасы, кейін оның саяси жауы Сұлтан Барақтың қылышынан мерт болған Әбілқайырдың қайғылы өлімінен соң 1748 жылы Нұралы хан болды (1710-1790). Нұралының анасы Бопай (туған кездегі аты – Батима, 1690-1780) Кіші жүздің атақты батыры Сүйіндіктің қызы, ол қазақ даласында өзінің сұлулығымен, даналығымен және беделімен кеңінен танымал болды [3, 442 б.]. Әбілхайырдың сүйікті әйелі болған Бопай ханым Ресей құрамына кіру туралы шешімді қолдай отырып, ханға үлкен ықпалын тигізген адам, ол Әбілхайыр хан қайтыс болғаннан кейін патшайым Елизавета Петровнадан қырғыз-қайсақтардың (орыс дереккөздерінде қазақтарды осылай атаған) ханы болып өз ұлы Нұралыныбекіту туралы жарлыққа қол жеткізді. 1736 жылы Хан Ордасына келген Орынбор экспедициясының жетекшісі И.К.Кирилов ағылшын Джон Кэстльді сурет салушы етіп жалдаған. Сол ағылшын суретшісінің қалдырған суреттері негізінде жазылған күнделік жазбалардың арқасында біз Әбілхайыр хан мен оның серігі Бопай ханымның кескін-келбеттері қандай болғанын және олардың саяси портреттерін көз алдымызға елестете аламыз.
Құрылтайда Нұралыны Хан сайлау белгісі ретінде ақ киізге көтеріп хан сайлады, сонымен қоса осы лауазымдағы патша үкіметі бекіткен алғашқы хан болды. Бұл ретте хандардың тағына “отырғызылған” хандар шеткі аймақтарды бағындыру үшін империяның бұлжытпай тыңдайтын мойынсұнғыш құралы болуы тиіс еді. II-ші Екатерина: “”әрбір ерекше ханның ордасын сақтап, олардың сайлануы бағынышты халқына емес, Оның Императорлық мәртебесінің рұқсат етуіне тәуелді ету,хандарды ақшамен бекіте отырып, ордаларды олардың бекінісі етіп, өмір сүруі үшін оларды ретке келтіруде хандарды күшейте түсуге тырысу қажет…», – деп санады [5, 32 б.].
Нұралы хан кезінде хан билігін әлсірету үдерісі күшейе түсті: Кіші жүздің қазақ руларының бір бөлігі Нұралынымойындамай, өздерінің ханы Батыр сұлтанды, яғни Нұралының әкесі Әбілхайырдың ертедегі жауын сайлады. Сөйтіп, Кіші жүз екі бөлікке бөлінді: Нұралы бастаған солтүстік-батыс бөлігі Ресейге, Батыр сұлтан бастаған оңтүстік-шығыс бөлігі Хиуаға ұмтылды. Одан басқа, 1756 жылы Нұрәлі ханның башқұрт көтерілісін басуға қатысуы, қазақтардың башқұрт көшпенділерін тонауы қазақтар мен башқұрттар арасындағы қарым-қатынасты шиеленістіріп жіберді.
Нұралы ханның билігі XVIII ғасырдың екінші жартысында, қазақтар үшін қиын уақытта құлдырады. Бастапқы кезде қазақтардың «қорғаушысы» ретінде қабылданған Ресей империясы, керісінше, Жайық (Орал) жанындағы отырықшы көшпелілерден шыққан қазақтардың «қудалаушысы» болды, мұнда бекіністер аймақты отарлаудың тірегі ретінде салынып, енгізілді. 1757 жылы өзеннің оң жағалауында мал жаюға тыйым салу туралы жарлық ханның билігін ыдырату саясатын жүргізуге әкеліп соқты.
Қазақтар мен казак бөлімдері арасындағы тұрақты әскери қақтығыстар, Нұралы ханның ымыралық саясаты, Ресей әкімшілігінің ниеттестігі 1783–1797 жылдары Сырым Датұлы бастаған қуатты ұлт-азаттық көтерілістің болуына алып келді. Соның салдарынан өз беделін жоғалтқан хан 1786 жылы Орынборға қашуға мәжбүр болды, ол жерден Уфаға жер аударылып, төрт жылдан кейін қайтыс болды. Қысқа уақыт ішінде Арал қазақтары мен Хиуаның билеушісі болған бір кездегі ықпалды саясаткер өмірінің соңы мүшкіл болды: ол қуғындалған қашқын ретінде, Кіші Ордадағы сайланбалы өкіметтің заңдылығын толықтай жоғалтқан адам ретінде танылды, оны Ресей империясы керек етпеді, сондықтан ол өзінің бұрынғы жақтаушы-қолдаушыларының тұтқыны болды.
Нұрәлі ханның сүйікті әйелдерінің бірі – қалмақ, Шыңғыс тұқымынан шыққан Рысс ханым еді, ол Бөкей сұлтанның және оның ағасы – Есім, Пірәлі, Қаратайдың анасы болды. Дереккөздерде оның туған жылы нақты жазылмаған, бірақ бұл шамамен 1748 жыл немесе 1749 жылы туған деп болжанады. Сұлтанның балалық шағы туралы деректер мүлдем жоқ десе де болады. Тек ол мұсылмандық білім алды деп болжауға болады, сол мазасыз уақыттарда әкесімен саяси және әскери қызметке ерте тартылған. Әкесінің орыстың отарлық әкімшілігіне жақындығы, орынборлық басшылықпен жиі байланысуы, бұған жас Бөкейдің қатысуы да мүмкін, кейіннен оған Ресей империясына деген адалдықты қалыптастырды, одан ол билік үшін ру аралық күресте одақтасты көрді.
Тіпті орыс тіліндегі сілтемеде әке өмірінің қайғылы аяқталуы оны отаршылдармен күресетін көтерілісшілер қатарына итермеледі. Сөйтіп, 1797 жылы ол хан атағына үміткер болды, бірақ Санкт-Петербургте Әбілқайыр ханның кіші ұлы Айшуақ сұлтанның (1797-1805) ыңғайлы кандидатурасын бекітуді жөн көрді: оның 70 жасқа келген егде жасы отаршылдыққа қарсы қозғалысқа белсенді қатысуын жоққа шығарды. Бөкей Хан кеңесінің төрағасы болып сайланды. Хан тағына тағы бір үміткер – ол Бөкейдің бірге туған ағасы Қаратай болды [6]. 1805 ж. Ресей императоры Александр I кезінде одан үміткер ретінде бас тартып, оның орнына Айшуақтың ұлы Жантөрені (1805–1809) хан сайлағаннан кейін, Ресей империясымен ашық күрес жолына шықты. Бауыры Қаратайдың көптеген жақтастары болды және 1806 жылы Қобда өзеніндегі Кіші жүз руларының съезінде хан болып сайланды.
Сұлтандар-ақсүйектер арасында жеткілікті қолдауға ие болмаған және отарлық әкімшіліктің әскери шенділерімен және шенеуініктерімен достық қарым-қатынаста болған Бөкей сұлтан Кіші жүзден тыс «Ақ патшадан» хан билігін алуға шешім қабылдады. Каспий теңізінің жағалауын күзеткен Астрахан казак полкінің командирі П.С.Поповтың кеңесі бойынша, Астраханнан бастап, жұт болған жылдары Жайықтың ішкі жағына түсуге ұмтылған көшпелілер атынан Бөкей сұлтан Астрахань губерниясының әскери губернаторы генерал-лейтенант К.Ф.Кноррингке ант бергеннен кейін жеке тәуелді хандықты құра отырып, Жайық пен Еділ арасындағы аумаққа өзіне бағынышты ордаларды көшіру туралы І Павел алдында өтінішхатпен қолқа салды.
Ресей императоры бұл өтінішхатты игі ниетпен қабылдап, 1801 жылы 11 наурызда ең жоғары рескрипт шығарды. Онда “Қырғыз-қайсақ елінің Кіші Орда хандық кеңесіне төрағалық етуші Нұрәлі ханның ұлы, Бөкей сұлтанды өзіме ықыласпен қабылдаймын; қалайтын жерге көшуіне мүмкіндік беремін және менің алғысым ретінде оған қара лентадағы мойынға киетін, менің суретім бар алтын медальді тағайындадым. Астрахан әскерінің қолбасшы Поповқа қырғыз-қайсақ халықтарын жуасытуда ынтамен табысты нығайта түскені үшін марапаттаймын, оған генерал-майор атағы берілді “, – деп жазылған [7, 4 б.]. Құжатта Бөкейдің шешіміне үлес қосқан Поповты Петербургте жаңа әскери атақпен қабылдағаны, яғни Ресей императорына қиын-қыстау кезінде империяның бақылауында болатын мазасыз оңтүстік шет аймақтарды алу маңызды болғандығы көрсетілген. Орыс шенеуніктерінің Бөкейге берген сипаттамасы патша үкіметінің дұрыс әрекет еткендігін растайды: “Бөкей Нұрәлі сұлтан, Астрахан даласының көшпелі қазағы, Сұлтандардың ең жоғарысы, ол ақылды, тәжірибелі және Жоғары дәрежелі патшайым тағына жан-тәнімен берілген” [8, Б.45], сондықтан император көшіп-қонуға рұқсат беруімен бірге, өзінің портреті бар алтын медальді тарту етті.
Ресей губернаторларымен хат алмасуда Бөкейдің өзі империяның билік алдында оның толық бағынуын көрсететін тек жағымпаздық сарынды ғана қолданды. Сөйтіп, 1812 жылы жазылған хаттың қорытынды бөлімінде титулдық және дипломатиялық комплименттің төмендегідей тұжырымдары болды: “Жоғары мәртебелі тақсыр, мәртебелі граф алдында шексіз жоғары ілтипатпен және шексіз берілгендігіммен сіздердің қызметтеріңізге бас иген ең кішіпейіл қызметші мырзаңыз, қырғыз-қайсақтың Кіші Ордасының иесі Бөкей Нұралиев сұлтан өз мөрімді қоса басамын” [7, 171 б.]. Алайда, біз 1801 жылы жазылған Жарлықтың мәтінінен көріп отырғанымыздай, Бөкей өзінің барлық жоспарларын жүзеге асыра алмады: тек 1812 жылы ғана І Александрдың ұлы Павел тұсындаБөкей хандығы құрылды, ал ол 1815 жылы қайтыс болғанға дейін тек үш жыл ғана Ішкі Орданың ресми ханы болды.
Тарихшы Б.Аспандияровтың пікірімен келіскіміз келеді [9, 43 б.], Бөкей бастаған қазақтардың өзен аралығына көшуіне патшаның рұқсат беруі барлық француздарға қарсы коалициялардың басты рухтандырушысы-Ұлыбританияға Наполеонмен бірлесіп жорыққа дайындалуына байланысты Ресейдің Азиядағы ұстанымдарын нығайту қажеттілігі туралы пайымдауларымен түсіндіріледі. Бұдан басқа, қоныс аударумен Кіші жүз қазақтарының жайылымдарының жетіспеуіне байланысты, оларды Орал және Орынбор казактарының ығыстырып, көшпелілер шаруашылықтарының құлдырауына және көшпелілердің күйреуіне алып келетін өткір жер мәселесін ішінара шешіп алу еді. Қазақтар XVIII ғ. бірінші жартысында Орал жерін, бұрынғы ноғайлар мен қалмақтар елді мекендерін өз бетімен басып алуға әрекет жасады, бұл жоғарыда аталған өзеннің оң жағалауында мал жаюға тыйым салу туралы 1757 жылғы патша жарлығына алып келді.
Бірақ қазақтардың тыйым салынған жерлерге қоныс аудару үдерісін тоқтату мүмкін емес еді: XVIII ғасырдың соңында, Сырым Датұлыкөтерілісінен кейін қазақтардың Ішкі өзен аралығына көшу санының күрт өсуі байқалды. Сонымен қатар, өткен жылға қарағанда, жылқы мен қойдың көптеген табындарын жаю үшін ауқатты көшпелілер ғана емес, 1795/1796, 1800/1801 жылдардағы жұттарда кейінгі қатты күйзелу салдарынан кедейленген мал өсірушілер-шаруалар да көшті.
Еділ мен Орал аралығындағы көптеген жерлер 1771 жылғы Торғауыттар (Шаңды жорық) жорығынан кейін, еділ қалмақтары Қазақ даласы арқылы Жоңғарияға, яғни Цин империясының шегінен қоныс аударған кезде [10] босады, сондықтан енді көшпелі шаруашылықтың басты өндірістік күші – мал
Жұт – Қазақстандағы малдардың (жылқы, қой) жайылымының қиындауы, қалың қар жауу немесе жайылымның мұз болып қатып қалу салдарынан малдың жаппай қырылуы.
жайылымына мұқтаж қазақтар еш кедергісіз жер жайылымдарымен айналыса алды. Патшалықта осы шешіммен Кіші жүздегі отаршылдыққа қарсы күрестің жандануын, қатардағы малшылардың әлеуметтік наразылығын төмендетуге, қазақ зиялыларын билеуге, көшпелі қазақтардың өзен аралық аумақтағы сауда керуендеріне шабуылын азайту есебінен сауда-экономикалық алмасуын күшейтуге үміттенді.
Бұл оқиғалар туралы олардың куәгері, Бөкейдің туған ағасы – Шығай былай деп жазды:” …о дүниелік болған менің ағам Бөкей Нұрәліұлы 1801 ж. … Астрахань кордонының бастығы Попов арқылы жіберген Астраханның уақытша губернаторы Кноррингпенбірге Ресей бодандығына байланысты Орал өзенінің ішкі жағына өтуге шақырылды. Сөйтіп, Бөкей Хан менімен және басқа да сұлтандармен – біздің бауырластарымызбен және он мың түтінді қазақтармен, барлық мал және мүліктерімен ол жаққа қарай көшті» [11].
Сонымен қатар, Астрахан кордонының бастығы Попов В.Ф.Скворцов есаул бастаған казактардың отрядтарын бағыттап, осы іс-шараны әскермен қолдап, жүзеге асырғанына қарамастан, Бөкей мен оның ағасы Шығайдың, саяси қарсыластар тарапынан басқа да туыстас адамдардың өміріне қауіп төндірді [7, 32 б.].
Шығай сұлтанОрынбор губернаторы, генерал-майор М.И.Астафьевтің атына 1879 жылы жазған өз баянатында былай деп баяндады: «Қырғыздардың Оралдың ішкі жағына қарай мәңгілік бодандыққа көшуі менің өлген ағам хан Бөкейге және маған өте қиындыққа соқты, сол кезде біздің өмірімізге қауіп төнген өте үлкен қиындықтар болды. Бүкілресейлік бодандыққа бас игісі келмеген қырғыздар шамалары келгенше бізбен бірге Орал далаларына көшкісі келетін қырғыздарды түрлі амалдармен бөгеп, кедергі жасауға тырысты. Оларды алып қала алмайтынына көз жеткізгеннен кейін олар мені де, менің қайтыс болған ағам Бөкейді де хан атағынан айырамыз деп қорқытты» (Қаз.ЦАУ. Ф. 78. Жт. 1. 7-ші Д. Л. 30-32) [9, 45 б.].
Сонымен бірге Бөкейдің өзі 1803 жылдың 15 желтоқсанында Астрахан кордонының инспекторы Завалишинге жазған хатында былай деді: “Олар менің қарсыласқаным үшін өміріме қастандық жасауға ниеттенсе де, мен оның Императорлық ұлылығының бодандығына өзімнің игі ойларыммен үкіметке жан-тәніммен берілемін және қызғаныштанбарлық қырғыз халқы өзге сұлтандарға қарағанда неғұрлым маған бейімді” [12, 34 б.]. Оданкейін 1806 жылы Бөкей Астрахан губернаторынан: “Менің әкем Нұрәлі хан және ағам Есім хан Бүкілресейлік империяның бодандығына кіргені үшін өлтірілді. Осы себептерге байланысты мен генерал-майор Завалишиннен жеңіл ойлайтындардан сақ болу және оларды тыю үшін казактар беріңіз», – деп сұрады [12, 97 б.].
Бұл эпистолярлық мұра империяның жақтастары мен қарсыластарының лагерлеріне бөлінген қазақ ақсүйектерінің терең орнығуын куәландырады. Сол себепті Бөкейдің өтініші қанағаттандырылды, оның ордасының жанына Орынбор және Астрахан әскери губернаторларынан казактардың екі жүздік отряды тұрақты орналастырылды [12, 100 б.].
Шығай хабарламасында 10 мың түтіннің Оралдың оң жақ жағалауындағы аумаққа қоныс аударуы туралы сөз болды, ол жерлер XVIII ғасырдың соңына дейін “Астрахан даласы” [12, 21 Б.], “қалмақтар облысы” деп аталды. Бұрын мұнда кундрлік және Астрахан татарлары (ноғайлар) маусымдық қоныстанған, қалмақтар мен қазақтардың да өз тұрақтары болды, ал Орал өзенінің бойында және Каспий жағалауларында казактар мен шаруалар қоныстары, сондай-ақ орыс ақсүйектері граф И.А. Безбородко мен князь Н.Б. Юсуповтың саяжайлары пайда болды. Мүмкін, Шығай өз естеліктерінде осы оқиғаға маңыз беру үшін қоныс аударушылардың санын біраз өсірген болуы да мүмкін.
Бөкей хандығы тарихының кеңестік зерттеушісі С.З.Зиманов мұрағаттық деректерге сілтеме жасай отырып, 5501-ге жуық қоныс аударған түтін санын келтіреді, ал 1802 жылдың қараша айының басында Бөкей П.С.Поповқа қосымша 1265 үйді (8331 адам) өткізгенін хабарлайды, 1803 жылы түтін саны 2500-ге артып, жалпы саны 7500-ді құрады. (ҚР ОМА Ф.4. ЖТ.1. 391.Д. Л.66) [12,17 б.]. 1802 жылдың күзінде қоныс аударған қазақтардың арасында батыр Сырым Датұлы бастаған көтеріліске белсенді қатысқан Байбақты руынан шыққан көптеген отбасылар болды, сонымен қоса осы көтеріліс барысында 1797 жылы қайтыс болған Есім ханның Сары, Ниятәлі және Айданалы деген ұлдары, олардың ауылдарына үстемдік жүргізетін басқа да әйгілі отбасылар болды [7, 6.б].
Белгілі географ және картограф, статистикалық кеңесші қызметін атқарушы, кейін Орынбор губерниясының губернаторы (1851-1856) – Яков Владимирович Ханыковтің куәлігі бойынша Бөкеймен, ең бастысы, Кіші жүз қазақтарының 12 ата Байұлынан тараған қазақтар (Шеркеш, Адай, Алаша, Алтын, Байбақты, Беріш, Есентемір, Жаппас, Қызылқұрт, Масқар, Таз, Тана, Ысық.), үш рудың бірігуінен тараған Жетіру (Табын, Кердері, Тама) және Әлімұлы одағынан (Ақ кете) тараған қазақтар қоныс аударған [8, 41б.].
Бөкей хандығы тарихын зерделеген кеңестік зерттеуші С.З.Зиманов барлық төңкеріске дейінгі авторлар көшпелі қазақтардың материалдық жағдайының төмендігін, олардың малдарының аз екендігін атап көрсетті [12, 24 б.]. Кейбір мәліметтер бойынша, тіпті Бөкейдің өзі, асығыс және өміріне қауіп төнген жағдайда туған жерінен кетіп қалған адам малының көп бөлігін қалдыруға мәжбүр болды және 5 түйемен, 30 қоймен және 17 жылқымен көшті [13, 12 б.]. Жоғарыдағы рулар қоныстанған жерлер мемлекеттік болып саналды және соңғы иелік бойынша берілді.
Егер 1801 жылы шамамен есептеулер бойынша 22775 адам көшіп келсе, онда олардың саны механикалық қозғалысы, яғни көші-қон есебінен де, демографиялық көрсеткіштер есебінен де (бала туудың өсуі және өлім-жітімнің азаюы) айтарлықтай өсті. Сөйтіп, 1825 ж. көшкен түтін саны 10490-ға жетті, ал халық саны 50000 адамнан асты [14, 103 б.].
Одан әрі халық санының динамикасы да оң болды: 1844 жылы Ордада 20000 түтін, 1856 ж. – 26759, 1888 ж. – 46002 түтін, яғни 230000-ға жуық адам өмір сүрді [15, 6 б.]. 1897 жылғы Бірінші Бүкілресейлік халық санағының мәліметтеріне сәйкес Бөкей ордасында 214796 тұрғын болды, олардың ішіндегі ең басым топтар – қазақтар (207299 адам) болды, одан кейін татарлар (5696 адам) және орыстар (1647 адам) болды [16], сонымен қатар олармен бірге ноғайлар мен қарақалпақтар да тұрды [15, 4 б.].
Бөкей өзіне бағынышты халықтың санын арттыруға мүдделі болды, сондықтан алғашқы жылдары өз агенттері арқылы Оралда қалғандардың арасында көшуге үгіттеді. Бөкейге, Ішкі Ордаға Қарауыл-қожа Бабаджанов, Төке-қожа Тілеуқожин, Есім ханның үлкен ұлы – Қиапғали Есімұлы, Қарабай Батырханов, Арал өңірі қазақтарын билеушінің ұлы және т.б. ақсүйектер өкілдері бағынышты түтіндерін көшірді [7, 6 б.]. Бөкей хан жаңа туылғандардың пайда болуына үлкен қызығушылық танытты, өйткені олар Өзенаралығында тұрақты тұруға немесе қыста уақытша тұруға рұқсат беретін арнайы «билеттер» алу құқығына қол жеткізеді.
Белгілі бір пара үшін осы «билеттерді» берген Бөкейдің сый алу тәжірибесі туралы біліп, Ресейдің шекара қызметінің бастығы көп ұзамай бұл құқығынан айырады. Сонымен қатар, 1807 жылдан бастап Кіші жүзде хан тағына ие болған Қаратай сұлтанның көтерілісшілер қозғалысына байланысты, оның Ішкі хандықты туыстарының қолдауынан айыру мақсатында Жайық өзенінің бойындағы қазақтардың еркін қозғалысы тоқтатылды [9, 45–46 б.].
Бөкей қазақтары мекендейтін жаңа жерлердің географиялық және климаттық ерекшеліктері бола тұра, келтірілген статистика көрсеткендей, олар жақсы игеріліп, өз санын арттыра білді. 1891 жылы Астраханда шығарылған “Ішкі Қырғыз ордасы” атты статистикалық жинағында көрсетілгендей, Бөкей ордасы «Ресейдің оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан: солтүстікте – Самар губерниясымен, шығыста – Орал облысымен, оңтүстікте – Каспий теңізімен, батыста – Астрахан губерниясының Красноярск, Енотай және Патшалық уездеріменшекаралас болды» [15, 1 б.].
Б.Аяғанның айтуынша, “…жаңа хандық барлық жағынан Ресей жерлерімен және бекітілген сызықтармен қоршалған, яғни Жайық бойынша – казак әскери линиясының шекарашылары, солтүстіктен – жаңаөзенлиниясының шекарашылары, батыстан – Астрахан казак әскерінің тұз таситын жолдарындағы бекеттері және кордондары, Еділдегі көшпелі қалмақтар және орыс ауылдары, оңтүстікте – Каспий теңізінің бүкіл жағалауы – Юсупов пен Безбородко сияқты алпауыттардың жерлері қоршап тұрды” [17, 9 б.].
Астрахан аралық бөлімінің мәліметтері бойынша, қазақ хандығының аймағы 68205 шаршы шақырым немесе 7 106 967 десятиннен тұрады. Осы жердің ішінде егістік және шабындық үшін жарамды жер 6 563 959 десятин және 409045 десятин жері жарамсыз [15, 1 б.]. Негізінен қоныс аударушылар игеріп жатқан аумақ иен дала, кей жерлері сазды, сортаңды, кей жерлері құмды, ормандар мүлдем жоқ, су көздері де өте аз болды, сондықтан көшпелілерге мал суару үшін далада терең құдықтарды қазуға тура келді. Климаты Оралдың арғы жағынан айтарлықтай ерекшеленбеді, сондай-ақ қатты континентальды, қысы суық, боранды әрі көктайғақ, ал жазы болса –құрғақ, ыстық еді [15, 28-33 б.].
Орынбор шекара комиссиясының шенеунігі Кузнецов қалдырған Бөкей хандығы жерлерінің сипаттамасын С.Зиманов өзінің “Ресей және Бөкей хандығы” атты монографиясында былай береді: “Дала сирек және арам шөптер өсетін жайылымы баржәне қуаңшылық жылдары өзге жерлерінде қатты ыстық болғанда тамырына дейін күйіп кететін өсімдіктері бар жерлерге немесе осы үлкен кеңістік тұзды-сазды жерлергетолы. Сонымен қатар бұл жерлерде бір ғана төмен және сирек жусан өседі, оны қыста малға жем үшін қолданады, әрі аяздың әсерінен ащылығы жойылады” [12, 28 б.]. Осылайша, осы аумақта көшпелі мал шаруашылығын жүргізу кеңістіктікте геофизикалық және табиғи-климаттық сипаттамаларымен экологиялық жағдайы анықталған.
Қазақтар ішкі жаққа көшкеннен кейін олардың табындары мен отарлары үшін қыс уақытында неғұрлым қолайлы, Каспий теңізі жағалауы бойында қамыс мол өсетін жерлерді алуға ұмтылды. Олар үшін Нарын құмдарының құмды далаларында, Самар-Қамысты көлінің алқабында, Кіші Өзен, Торғын және т.б. өзен аңғарларында мал бағу үйреншікті іс болатын. Сондықтан қазақ рулары бәрі біртіндеп солтүстікке жылжи бастады, сөйтіп казак селоларына жақындай түсті. Бұл әрекет патша үкіметін мазасыздандыра түсті және 1806 жылы 19 мамырда көшпелі қазақтар үшін шекараны айқындаған «Астрахан губерниясына көшкен қалмақтар мен басқа халықтарға жер тағайындау туралы» заң шығарды:
«35. Бөкей сұлтан қоластындағы қырғыз-қайсақтарға Кіші-Өзен өзенінен бастап, Богдо тауына дейін …таудан Шөпшағыл арқылы,Дудат немесе Телепенов ватагасынан теңізге дейін көшуге рұқсат етіледі. Алайда жерлерден үлес жерлер берілмейді, олар Оралдың бұл жағына үйреншікті мекен етуде байсалдылық танытпайды.
36. Қырғыз-қайсақтарға қыстау үшін қара қамысты дөңес және бос жатқан ойпаң жерлерді және қазыналық ведомосте тұрған табылған жерлерді иемденуге рұқсат етіледі.
37. Кіші орданың шағын қырғыз-қайсақтарына қыстап шығу үшін теңіз жанындағы – Дудат,Телепнев және Конев ватагалары арасындағы жерлерді иемденуді тағайындаймын, ал жазда олар әр жерлерге көшіп жүре алады, қырғыздарға арналған бұл заң кундрлік татарларға да жарамды» [9, 47 б.].
Бөкей ордасының әкімшілік қатынастары басында Астрахан губерниясы құрамына кірді және Астрахан әскери губерниясына бағынды, содан кейін 1808 жылы 17 шілдеде император қол қойған «Оралдың ішкі жағына дала қырғыздарының қоныс аударуы туралы» заңына сәйкес екі жерге – астрахан әскери губернаторына және Орынбор шекаралық комиссиясына бағынды. Осы құжаттың «Бөкей сұлтан туралы» арнайы бөлімінде: «Бөкей сұлтан өзінің қоластындағыларымен және малдарымен … барлық қырғыз халқымен бірге тең дәрежеде Орынбор шекаралық комиссиясына бағынды» [12, 98 б.], – деген маңызды тұстары бар.
Империя өкіметі бұл шешімімен осы комиссияға бағынатын Кіші жүз қазақтары мен астрахан басқармасының бақылауындағы Ішкі орда қазақтары арасында туындаған бірлескен мәселелерді шешуді жеделдетуге қол жеткізді. 1807 жылы 15 шілдеде өзенаралық және орал жағының қазақтары арасындағы даулы істер бойынша шағымдарын тергеудің созылып кеткені туралы орынбор әскери губернаторы Г.С.Волконскийге берген жазбаша хабарламасында Жантөре хан: «Кейіннен линия ішіндегі және далалық жерлердегі қырғыздар арасында меншікке қатысты жиі шағымдар болғанытуралымәртебелім біз сізге хабарлаймыз, ал Бөкей, ол астрахан басшылығына хабарлайды, осы біздің барлық екі жақтан хабарлама беруіміз екі түрлі және біріне берілген рұқсат екіншісіне сәйкеспейді. Жеңіл ойлы қырғыздардың өз ерекшеліктері болуы мүмкінжәне сіздің күш-жігерлігіңіз үшін ең бастысы оның императорлық ұлылығы, рақымшылығы мол мемлекет ретінде сұраймын, бүкіл Кіші қырғыз-қайсақ ордасында орын алған оқиғалар Орынбордағы Орынбор әскери губернаторының жалғыз қаласында болды, ал Астрахан басшылығы қырғыз істеріне араласпауы мүмкін екендігін хабарлаймыз…» [7, с. 91].
1807 жылы 26 қараша Г.С.Волконский астрахан портының вице-адмиралы, әскери губернатор А.И.Борисовке хат жазды, онда Жантөре ханның жолдауын көрсете отырып, «…Бөкей сұлтан оған бағынышты ордашылардың істері туралы астрахан басшылығына хабарлау міндетті деп санады, Кіші және Орта Орданың барлық қырғыз-қайсақтары Орынбор шекаралық комиссия басшылығына қарады.Соның салдарынан Бөкей сұлтанның өзімен бірге көшіп жүрген қырғыздар Астрахан басшысының басқару ісінде түрлі қолайсыздықтарды тудырды. Барлық орда істері бірыңғай ағымға ие болуы, қырғыздар өзара жеке шағымдарынан қанағат алу үшін, мен, Бөкей сұлтан және сол жерде тұратын, Орынбор шекаралық комиссияға қарайтын қырғыздарға қағидалар мен заңды ережелер шығаруыңызды сұраймын», – деп жазды [7, 103 б.].
Ең басында Бөкей хандығы жерінің империя жекеменшігі болып саналуына қарамастан, сыртқы істер Министрлігі Азиялық департаментіне тіркелді, алайда ол жерлердің кей бөлігі ғана бақылауда болды. Кейін 1838 жылы император I Николай 5 ақпандағы өз Жарлығында Ішкі хандықты мемлекеттік мүлік Министрлігі өкіміне берді [11, 98 б.], нормативті деңгейдегі бақылауға алынған орданың отарлық жағдайын бекітті, орда нақты түрде егеменділік белгілерін жоғалтты.
Осылайша Ішкі орданы басқарудың үш деңгейі қалыптасты, олар: бірінші деңгей – аты аталған министрлік жүзеге асыратын жалпы қадағалау; екінші деңгей – Орынбор шекаралық комиссия тарапынан кезек күттірмейтін бақылау; үшінші деңгей – ханға берілген басты жергілікті басқару. Басында патша қазынасына тура салықтар алынбады, алайда империя тауарлар мен арзан шикізат жеткізуден үлес пайда алып отырды. ХХ ғасырдың 20 жылдарында Бөкей хандығы метрополияға маңызды мал өнімдерін жеткізуші болды. Жыл сайын хандықтан Ресейге бағасы 1800000 руб. тұратын 300000 бас қой және 200000 руб. тұратын мал шаруашылығы өнімдері тасылды.
Бөкейдің Ресей империясына жан-тәнімен берілгендігі бағаланып, 1811 жылғы 11 қарашадағы І Александрдың жарлығына сәйкес «Биік дәрежелі және Жоғары мәртебелі Қырғыз-қайсақтар Кіші жүз ордасының ханы» деген атақты 1812 жылы 1 мамырда оған жоғары «жарнамалық» марапатты тапсырды [7, 171 б.]. Салтанатты жиынды өткізуге патша әкімшілігінен 20 мың рубль бөлінді, жиын 1812 жылы 7 маусымда [9, 48 б.] Оралға жақын жерде орынбор әскери губернаторы, кавалер генералы Г.С.Волконскийдің, дала ақсүйектері өкілдерінің және әскерлердің қатысуымен өтті. Оркестр ойнап, зеңбіректен атылған оқ дауыстары және музыканың жетегімен ханға император сыйға тартқан бұлғын тонды иығына жапты, қара-сұр түлкінің терісінен тігілген малақай мен қол қойылған қылышты сыйлады. Сөйтіп, осы маңызды оқиғадан кейін Бөкей туралы «Бөкей сұлтан бағыныштыларымен» / «Бөкей сұлтан халықпен бірге» деп ресми ресейлік құжаттарда жазды, өзінің ынтық болған хан атағының құрметін өмірінде көрген Бөкей 1801 жылы «Қырғыз-қайсақ ордасының ханы» деп атауы туралы астрахан губернаторы Кноррингке бір өтініш жасады [12, с. 29].
Бұған 1809 жылы Кіші жүздегі танымал емес Жантөре хан халқының ішінде орын алған бүлікші сұлтан Қаратайдың кісі өлтіргені себеп болды. Хан кеңесі тек екі жыл биледі, ал содан кейін самодержавие арқылы 1810 ж. 25 сәуірдегі император жарлығы бойынша өзінің Кіші ордадағы жаңа қолшоқпары бекітілсін деп шешті [7, 167 б.]. Бөкейдің жақтастары оны 1811 жылдың 26 қыркүйегінде Ақ киізге салып хан көтергеніне байланысты Айшуақ хан әулетінің жақтастары да іле-шала Кіші жүздің ханы қылып оның басқа ұлы – Шерғазыны (1812-1824) сайлады, ол Қаратай мен Бөкей сұлтандармен ымырасыз жау болған, өзінің ағасы Жантөренің өлімінде де оның сыбайласы Қаратай деп санады.
Екі Орданың билеушісі ретінде Бөкей туралы мәселені шешу үшін, самодержавие оны тек Ішкі Орданың ханы деп мойындады. Сонымен қатар, көрнекті тарихшы И.В.Ерофеевтің Бөкей Ордасының тарихы бойынша мұрағаттық құжаттар жинағындағы алғысөзінде “Бөкей ордасы” термині алғаш рет Ресей империясының ресми құжаттамасында тек 1819 жылы ғана айтылған, ал “Ішкі орда” термині тек 1824 жылы ғана қолданылады, ал Бөкей хандығы мен Кіші жүз билеушілері өздерін Кіші Орда хандары деп атаған. Орынбор шекара комиссиясының ұсынысы бойынша Жәңгір хан “Ішкі Орданың ханы” атағын 1824 жылдан бастап үнемі қолдана бастады [7, 8 б.], -дейді. Оның құрылған кезінде Кіші жүз басқарылған жоқ, сондықтан зерттеушілер Ішкі Орда хандарының басқару орнына қатысты деректерді жаңылыстыруға болмайды, – деп ескертеді.
Бөкей хан билігі кезінде шектеулі сипатқа ие болды, өйткені жекелеген рулардың ішінде сұлтандар мен билер-рубасылар билеген, бірақ одан кейін оның ұлы Жәңгірдің басқаруында хан билігі айтарлықтай нығайып, 1828 жылы 12 биліктен тұратын Хан кеңесін құруына қарамастан, билік іс жүзінде абсолюттік болды.
Жәңгірдің тірегі ретінде мынадай буындарды қамтитын тармақталған басқару аппараты болды: 14 есауыл институты (жергілікті жерлерде ханның аса маңызды тапсырмаларын орындау үшін хан тартатын рулардың старшиналары); сауда дауларын шешкен және сауда баж салығын жинаған базар сұлтандары; туыстармен қарым-қатынасты жүзеге асыратын 14 шабарман; орыс және татар кеңсесі; ахун – хандықтағы басты рухани тұлға, рухани би немесе қазы; 100 астрахан казактарынан және 50 қалмақтан, 25 орынбор казактарынан тұратын әскери команда [19, б. 164-165].
Егер Бөкей империяның ізгі ниетін ғана пайдаланса, онда орыстың зайырлы білімін алған Жәңгір хан Ресей монархы I Николайдың толық сеніміне ие болды, онда хан атағымен бірге Ресей империясының генерал-майоры әскери шені болды. Еуропалық білім мен тәрбие алған Жәңгір хан, денсаулық сақтау, қала құрылысы, мұражай және мұрағат ісі саласында білім беру жүйесін дамытуға көп күш жұмсады.
Осылайша, далалықтар көшпелілердің шаруашылықтарының өрлеуіне, сауда керуендерін тонау жағдайларының салдарынан сауданың жандануына, барымтаның тәжірибесін шектеуге және т.б. империя саясатына адал болудың артықшылықтарын көругені үшін Бөкей хандығы патшалық алдында басқа “қырғыз-қайсақ ордалары” үшін үлгі болды. Орда аумағы әкімшілік қатынасқа қарай 7 округке бөлінді, олар өз ішінен старшиналарға бөлінетін болды. Олар: 1) Қалмақ (өз ішінде 7 старшинасы бар); 2) Тарғын (12 старшинасы бар); 3) Талдар (8 старшинасы бар); 4) Қамыс-Самара (16 старшинасы бар); 5) Нарын (12 старшинасы бар); 6) 1-ші округ (16 старшинасы бар); 7) 2-ші округ (14 старшинасы бар) [20, 102 б.].
Ішкі Орданың астанасы Хан ордасы болды, 1827 жылы Нарын құмдарындағы Жасқұс деген жерде оның негізі қаланды, Тарғынқала жазғы резиденциясы Тарғын өзенінің бойына 1841 жылдан бастап орналасты [14, 148 б.], кейін Каспий маңындағы Бекмұхамедов қыстағының жанында орналасқан Жаңа Казанка, Таловка кенттері пайда болды [15, 9 б.]. Жоғарыда аталған хандық көпэтникалық құрамда болған, яғни бұл жерлерде қазақтар, ноғайлар, татарлар, орыстар, хиуалықтар, бұхарықтар, армяндар және т.б. тұрған.
Бірінші хан және ішкі орданың негізін қалаушы Бөкей 1815 жылы 21 мамырда шемен ауруынан қайтыс болды, ол туралы Орынбор әскери губернаторы В.С.Волконскийге Астрахан казак полкінің командирі лауазымындағы В.Ф.Скворцов сол жылдың 26 мамырында хабарлаған. Сол уақыттарда Бөкей қартайып (нақты туған күнінің жоқтығына байланысты, ол қайтыс болған кезде шамамен 70 жаста болды деп айтуға болады), өзінің тағын үлкен ұлы Жәңгірге (1824-1845) өсиет етті.
Бөкей ханның өсиеті бойынша оны Астрахан облысы Краснояр ауданы Кіші Арал ауылында өзінің рухани ұстазы, жеке дәрігері, белгілі емші Бабай-атаның (Сейіт-баба) жанында жерленген. Сейіт баба Мысырдан, Бағдаттан, Түркістаннан және Үндістаннан діни білім алып, Ішкі ордада көшпелі қазақтар мен ноғайларға сопылық ілімді насихаттаған. Бөкей ханның бейітіне оның ұлы Жәңгір арнайы тапсырыс бойынша жасалған құлпытасты Санкт-Петербургтен алдыртып, қабіріне қойды.
1815 жылғы 8 маусымдағы император I Александрдың атына Жәңгірді хан қылып бекіту туралы сұранысты қайтыс болған ханның екінші әйелі және мұрагер анасы – төреден шыққан [14, б. 146] Атан ханым жазды [7, б.188]. Оның ұлдары – Жәңгір мен Меңдікерей хан билігіне ие болуына «қара сүйектен» шыққан, ханның бірінші әйелі – бәйбішеден туған ағалары Тәуке мен Әділкерейден гөрі, асыл текті, құдіретті жерден шыққандықтан, заңды негіз бар, – деп санады. Сонымен қатар, ол Орынбор губернаторы Г.С. Волконскийге өзіне зейнетақы тағайындау туралы және өзінің отбасын қорғау үшін казактар отрядын қалдыруды өтінген хат жазды. [7, б. 189].
Бірақ Жәңгір 1824 жылдың 24 маусымында Орал қаласында өткен конфирмацияның салтанатты рәсімінен кейін ғана хан міндеттерін орындауға кірісе алды, себебі ол небәрі 14 жаста ғана болуына байланысты Бөкейдің кіші інісі – Шығай сұлтан (1815-1824) регент (уақытша басқарушы) болды. содан кейін тек Орынбор басшысының басқару билігінің күшімен Бөкейдің жас және адал мұрагерінің басқаруына жол беріледі. 1816 жылы Шығай өзінің немере інісін тақтан тайдырту мақсатында Ішкі Ордада хан сайлауын өткізуге бастамашылық жасады, бірақ Орынбор басшылығы соңғысының пайдасына шешіп береді. 22 маусым 1823 жылы I Александр Сыртқы істер министрлігінің ұсынысы бойынша Жәңгірді Бөкей Ордасының ханы етіп бекітеді.
Жәңгір хан қайтыс болғаннан кейін оның сүйікті әйелі Фатима ханымның ресми танылған мұрагері – олардың үлкен және сүйікті ұлы Сақыпкерейдің хан атағының бекітілуіне ықпал етті. Ол кезде Сақыпкерей 15 жаста еді. Бірақ жас ханның өмірі 1847 жылы өзі оқыған Паж корпусынан, Санкт-Петербургтен Ордаға келе жатқан жолда қыршыннан қиылды. Осыдан кейін бұл Бөкей ордасындағы хан билігі отарлық шет аймақтарды, сондай-ақ басқа үш орданы (яғни жүздерді) тікелей басқарудың транзиттік нұсқасын енгізді. Император үйінің Бөкей хан династиясына (әулетіне) деген сүйіспеншілігі және император І Николайдың жеке өзінің Жәңгірге деген ыстық ықыласына, патшаның қабылдауында екі рет болғанына қарамастан, самодержавие таратылды. Хандықтың негізгі басқару органы Уақытша кеңес (1846-1854), ал оны Жәңгірдің үлкен ағасы –Әділ Бөкейханұлы басқарды. 1858 жылы ІІ Александр бекіткен өз елтаңбасы мен “Шыңғыс” рулық атымен Жәңгір әулетіне, оның князьдік қадір-қасиетіне шағымдар түсті. 1876 жылы Ішкі орда Астрахан губерниясының губернаторы мен провинциялық үкіметке бағынышты Уақытша кеңес құрамына кірді.
Еңбегі
Бөкей хан 1801 ж. 11 наурызда ресейлік император I Павелдің жарлығы бойынша Орал мен Еділ өзендерінің арасындағы Бөкей хандығының (1801-1846) негізін салушы ретінде Қазақстан тарихына енді. Жаппай қоныс аудару фактісі Кіші жүздің дала ақсүйектері мен қарапайым көшпелілердің арасында Бөкей ханның беделін көрсетеді. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басшылығымен болған көтерілісті жан-жақты қарастырған белгілі зерттеуші Ә.Сарай хан билігін сипаттайтын халық фольклорынан төмендегідей жолдарды келтіреді:
Хан Бөкейдің тұсында
Секер шайнап, бал іштік.
Хан Жәңгірдің тұсында
Қасықтап қара қан іштік [13, 12 б.].
Бөкей бастаған Байұлы рулары және басқа да Кіші жүз қазақтарының өзен аралығына қоныс аударуы олардың шаруашылық қызметін көтеруге ықпал етті: жаңа жерлерде олар малдары үшін аса мұқтаж жайылымдар алды, мал басын көбейтті, саудамен, оның ішінде жәрмеңкелік жұмыстармен белсенді айналыса бастады. Бөкей хан кезінде халықтың демографиялық өсуі басталды. 1897 жылғы бірінші Бүкілресейлік халық санағының мәліметтеріне сәйкес Бөкей ордасында 214796 тұрғын болды, оның ішінде ең басым топ қазақтар болды. Бөкей шебер дипломат ретінде кейбір түрікмен руларын, сондай-ақ жер жайылымдарына мұқтаж әрі Бөкейден Хиуалықтардан пана іздеп келгендерді хандығының этникалық құрамына кірігуіне ықпал етті.
Бөкей хан 1812 жылы оны хан етіп бекіткен патшалық әкімшіліктің сеніміне ие болды, бірақ оның Ішкі Ордада артықшылықты жағдайына, пейілінің түзулігіне және империяға адалдығына көңілі толмайтын саяси жаулары көп болды.
Мұрағаттарда Бөкей хан казактар мен орыс шаруалары тарапынан қысым көрген қазақ малшыларының мүдделерін қорғауға күш салғанын куәландыратын құжаттар сақталған. 1814 жылы 21 ақпанда Астрахан казак полкінің командирі П.С.Поповқа абайсызда егістікті бүлдіріп, таптағаны үшін шаруа-крестьяндар заңсыз басып алған қазақтардың 15 жылқысын қайтаруға көмек көрсету туралы хат жазғаны Астрахан облысының Мемлекеттік мұрағатында 538-істе (11-12 п) тіркелген [7, 177 б.].
1814 ж. Бөкей император I-ші Александрдан жердің теңіз маңындағы иеліктерінен граф И.А.Безбородко мен князь Н.Б.Юсуповке заңсыз берілгенін, олардың заңсыз иемденген жерлерін оған бағынышты руластарының көшуі үшін берілуіне қол жеткізді, себебі қазақтар қатты қыс және көктайғақ болған жылдары малға жарамды жайылымдардың жетіспеуіне байланысты үлкен қиындықтарға тап болды. Әрі нәзік шығыстық өрнекпен мадақтап жазылған хаттың мәтінінен ханның сол кездегі халықаралық қатынастар туралы жақсы хабардар болғандығын, яғни 1812 жылғы Отан соғысында орыс императорының Наполеонды жеңгені туралы білгендігін көруге болады. Бұл өтініш-сұранысты императорға құрамында оның ағасы – Артығали, старшиналары Тұлан Ерназаров, Бармақ Мұратов бар өкілдікпен бірге, Парижден бейбітшілік туралы Манифестке қуанышты хабар беру үшін Санкт-Петербургке жіберілді. Сонымен қатар өз елшілерін мадақтау қағаздармен, шендермен және патшалық медальдармен марапаттау туралы өтініші қоса берілді [7, Б. 179-183].
Осылайша, Ресей империясынан хандыққа рұқсат алған Бөкей хан империя аумағында хан билігі институтын неғұрлым ұзақ сақтай білді. XIX ғасырдың бірінші ширегінің соңына қарай хан билігі қысқартқан қазақ жүздерінің билеу аумақтарынан гөрі ұзақ уақыт сақталуына ықпал етті. Сонымен қатар Бөкей ханның шынайы қызметі көшпелі шаруашылықтың негізгі өндіріс күші – мал бағу үшін жаңа жер жайылымдарын алу есебінен қазақ этносының көбею санына және олардың сақталып қалуына әкелді.
Қазақ хандығының аумағында қазақ-орыс сауда-экономикалық және мәдени байланыстар күшейе түсті, қазақ ауылының дәстүрлі құрылымы жартылай көшпелі және жартылай отырықшы мал шаруашылығының өзгеріске түсу үдерісі басталды. Еуропалық өмір салты мен стандарттарды қайта қабылдаған, солардан үлгі алған қазақ ақсүйектерінің тұрмысы өзгерді. Кеңес кезеңінде Ішкі орданың құрылуы арқасында оның аумағының басым бөлігі 1920 жылы Қазақ АСРО құрамына енгізілді.
Ұлықталуы
Бөкей хандығы мен оның билеушілерінің тарихы Қазақстанның тарих ғылымындағы зерттеудің қажетті мәселесі болып табылады. Төңкеріске дейінгі кезеңде осы мәселе бойынша неғұрлым маңызды еңбектер Ф.А. Бюлер, А.Евреинов, Я.В. және Н.В. Ханыковтар, П.И. Медведский, М.И. Иванин, М.-С. Бабажанов, А.Н. Харузин, А.Е. Алекторов, И.С. Иванов, И.А. Бирюков сияқты авторларға тиесілі. Кеңес кезеңінде Ішкі орданың тарихы, өлкедегі ұлт-азаттық қозғалысы бойынша А.Ф. Рязанов, В.Ф. Шахматов, Б. Аспандияров, С.З. Зиманов және т.б. іргелі жұмыстар жүргізді. ҚР Орталық мемлекеттік мұрағатының қызметкерлері дайындаған және 2002 жылы жарыққа шыққан Қазақстан, Ресей Федерациясы – Орынбор, Астрахан, Мәскеу, Санкт-Петербург мұрағаттарынан Бөкей хандығының тарихы бойынша құжаттар жинағын жеке атап өту қажет.
Ресей этнографиялық мұражайында оның ұлы Ғұбайдұлла табыс еткен Жәңгір ханның коллекциясынан алынған заттар сақталуда. 1997 жылы Батыс Қазақстан облысы Орда ауданы Орда ауылында Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қатысуымен салтанатты түрде Жәңгір ханның кесенесін қамтитын мұражай кешені ашылды. 2000 жылы Президенттің жарлығымен Батыс Қазақстан облысының Орда ауданы Бөкей ордасы деп өзгертілді.
2011 жылдың 12 қазанында Астрахан облысы Краснояр ауданының Кіші Арал ауылында Бөкей ханның кесенесі ашылды, оның құрылысы Нұрсұлтан Назарбаевтың, ҚР Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің облыстық басқармасының бастығы Мұхит Избановтың бастамасымен Атырау облысы әкімдігінің және Атырау кәсіпкерлерінің қаражатына жүзеге асырылды. Кесененің ашылу салтанатына РФ-дағы ҚР Төтенше және Өкілетті Елшісі З.Тұрысбеков, Атырау облысының әкімі Б.Рысқалиев, сондай-ақ Астрахан облысының губернаторы А.Жилкин қатысты. Ол құттықтау сөзінде: “Біз Бөкей хан сияқты ата-бабаларымызға ризамыз. Бұл тек игілікті іс қана емес, олардың өсиеттерін артынан еріп келе жатқан ұрпақтарына жеткізіп қана қоймай, бейбітшілікте және достықта өмір сүру керек”, – деді [21].
| Бөкей ханның моласы және кесенесі. Астрахан облысы, Краснояр ауданы, Кіші Арал ауылы, 2011 г. Л.Сулейменованың фотосы// Қол жеткізу тәртібі:https://azh.kz/ru/news/view/7556. |
Қызыл керамикалық кірпіштен салынған Бөкей хан кесенесінің биіктігі 19 метрді құрайды. Бетоннан басқа құрылыс материалдары Атырау облысынан әкелінген, Маңғыстаудан құмды әктас ою-өрнек жасауға апарылған [22]. Қазіргі ұрпақ үшін Бөкей хан мен уағызшы Сейіт баба мұражай кешені қасиетті туризмнің орны болып табылады. Бұл жерде Қазақстан, Ресей және басқа да елдерден келген, әр түрлі аурудан сауығып жүрген қасиетті ата-қамқоршылардың рухымен қарым-қатынас жасау есебінен қажылық етуге арналған қонақ үй ашылды.
Әдебиеттер мен дереккөздер тізімі:
- Сабитов Ж.М. Төре генеалогиясы – Алматы, 2008. – 326 б.
- Аяған Б.Г. Кіші жүздің ханы Әбілқайыр // Экспресс К. – 2005. – 30 қараша.
- Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 1-т. / Бас ред. Б.Аяған. – Алматы: Бас редакция «Қазақ энциклопедиясы», 2004. – 560 б.
- Кэстль Дж. 1736 жылғы Орынбордан Әбілқайырға, қырғыз-қайсақ ордасының ханына саяхат күнделігі: неміс тілінен Штаркенбергтің аудармасы. – Алматы: Жибек жолы, 1998. – 152 б.
5 Мемлекеттік кеңес мұрағаты. – СПб., 1869. 1-т. – Б. 817–818 // Аспандияров Б. Бөкей ордасының құрылуы және оның жойылуы.– Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2007. – 266 б.
6 Қаратай-хан // “Қазақстан энциклопедиясы” сайтының материалдары. – Қол жеткізу тәртібі: http://ru.encyclopedia.kz/index.php/.
7 Бөкей хандығының тарихы. 1801-1852 жж.: құжаттар мен материалдар жинағы / Құраст. Б.Т.Жанаев, В.А.Иночкин, С.Х.Сагнаева. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 1120 б.
8 Ханыков Я. В. 1841 жылы Ішкі Қырғыз Ордасының жағдайы туралы очерк / / Орыс географиялық қоғамының жазбалары. – 1847. – 2-кітап. – Б. 28.
9 Аспандияров Б. Бөкей ордасының құрылуы және оның жойылуы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2007. – 266 б.
10 Митиров А.Г. Ойрат-қалмақтар: ғасырлар және ұрпақтар. – Элиста: Қалмақ кітап баспасы, 1998. – 384 б. // Қол жеткізу тәртібі: http://kalmyki.narod.ru/projects/kalmykia2005/html/mitirov/kitai.htm.
11 Бөкей хандығы: https: https://www.kazportal.kz/bukeevskoe-hanstvo/.
12 Зиманов С.З. Ресей және Бөкей хандығы. – Алматы: Ғылым, 1982. – 171 б.
13 Сарай Ә. Исатай-Махамбет тарихы (зерттеу). – Алматы: Өлке, 1997. – 408 б.
14 Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштерінің жинағы. Батыс қазақстан облысы. – Алматы: Аруна, 2011. – 512 б.
15 Ішкі Қырғыз ордасы (қысқаша статистикалық очерк). – Астрахань: Губерниялық басқару баспаханасы, 1891. – 100 б.
16 Ішкі Қырғыз ордасы / 1897 ж. Ресей империясының алғашқы жалпы халық санағы. Еуропалық Ресейдің 50 губерниясын халықты ана тілі бойынша және уездерге бөлу // Қол жеткізу тәртібі: http://www.demoscope.ru/weekly/ ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=53.
17 Аяған Б. Г. Бөкей хандығы // Экспресс К. – 2005. – 28 қазан.
18. Харузин А.Н. Бөкей Ордасының қырғыздары: (антропологиялық-этнологиялық очерк). – М.: типі. А. Левенсон және К, 1889-1891: Шығ. 1. – М-550 б.
19 Кубеев Т.Е. XVIII-XIX ғғ. Ішкі орданың құрылуы және оны басқару жүйесінің ерекшеліктері // ҚарМУ репозитарийінің сайты. – _қол жеткізу тәртібі: http: // http: // rep.ksu.kz / bitstream/ handle / data / 836/kubeev2.pdf;jsessionid=ADD27E4FA15E3DEE537244798BFF9F29?sequence=1.
20 Бөкей ордасы ауданы. Энциклопедия. – Алматы: “Арыс” баспасы, 2011. – 84 б.
21 Астрахан облысында Бөкей ханның кесенесі ашылды. Қол жеткізу тәртібі: https://kaztag.info/ru/news/v-astrakhanskoy-oblasti-otkryt-mavzoley-bokey-khana.
22 Сүлейменова Л. Бөкей хан мазарының үстінен кесене тұрғызады. 14 қазан 2011 // Қол жеткізу тәртібі: https://azh.kz/ru/news/view/7556.
Авторы: Абдулина А.Т., т.ғ.к.