Рысқұлов Тұрар Рысқұлұлы (26 желтоқсан 1894 – 8 ақпан 1938) – Түркістандағы түркі халықтары ұлт-азаттық қозғалысының көсемі, аса көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ірі ғалым, публицист, тарихшы, дипломат. Түркі халықтарының бірлігі мен тұтас Түркістан идеясы үшін күрес жүргізген біртуар тұлға. Түркістан халықтарының саяси құқықтары мен бостандығы, олардың сырттан ауып келген еуропалықтармен теңдігі және Шығыстағы революция мәселелері туралы келелі ой-пікір білдірген теоретик пен ойшыл. Коминтерннің Моңғолиядағы өкілі ретінде дипломатиялық әрі эмиссарлық қызмет атқарып, Моңғолияның тәуелсіз ел ретінде қалыптасуына ерен еңбек сіңірген елші.

Өмірбаяны

Т. Рысқұлов 1894 ж. 26 желтоқсанда Жетісу облысы (қазіргі Алматы облысы) Верный уезінің Шығыс Талғар болысында жылқышы Рысқұл Жылқайдарұлының отбасында дүниеге келеді [1]. Рысқұл – кедей болса да, өр мінезді, бай-болыстарға кеудесін бастырмаған тұлға. Нақақ жалаға ұшыраған ол 1904 ж. 20 желтоқсанда Шығыс Талғар болысын атып өлтіреді. Жандармерия Рысқұлдың туыстарын, оның ішінде 10 жасар Тұрарды да, Талғардан Бесағашқа, сосын Боралдайға зорлап қоныс аударады. Жалғыз ұлы Тұрардың тағдырына алаңдаған Рысқұл 30 желтоқсанда полицияға берілуге мәжбүр болып, Верный түрмесіне қамалады. Рысқұл түрме әкімшілігіне шағымданып, ұлын қасына алдыртады да, Тұрар әкесімен бірге Верный түрмесінде бір жарым жыл өмір сүреді. Түрме ауласын сыпыру, тауықтарын бағу, түрме бастығы Приходьконың балаларын ат арбамен гимназияға тасу сияқты міндеттерді атқарады. 1906 ж. 28 шілдеде Рысқұл Қапал-Аягөз-Семей арқылы Сібірге жаяу айдалады [2]. Рысқұлдың өмірі, патша әкімшілігімен қақтығысы М. Әуезовтің «Қараш-қараш оқиғасы», Т. Нұртазиннің, Ш. Мұртазаның шығармаларында суреттелген.

Жастайынан жергілікті қазақ байлары мен келімсек орыс кулактарының қорлығын көрген Тұрар тез есейді. Ұлттық және әлеуметтік езгіге қарсы күрес оның өмірлік ұстанымына айналды.

1907 ж. Тұрарды туыстары Әулиеата уезінің Меркі ауылына алып кетіп, орыс-түздік мектебінде оқытады. Нағашы атасы байлардың үстеме несиелеріне борышкер болып, қуғынға ұшыраған кезде Тұрар да зәбір көреді. Олар атасының сиырларын тартып алып, 30 шақырым жердегі базарға дейін Тұрарға жаяу айдатады. Жол бойы қамшымен ұрып-соғады. Тұрар біраз уақыт тергеуші А.П. Семашконың хат-хабар таратушысы болып жалданып жұмыс істейді [3].

Меркідегі ұстаздарының Тұрарға ықыласы ерекше болды. Оқуын бітірген соң олар Тұрардың қолына хат ұстатып, Пішпекке жібереді. Тұрар 1914 ж. күзде Пішпек ауылшаруашылығы училищесін бағбан мамандығы бойынша бітіреді [4]. Білімін жетілдіру үшін Самара қаласындағы бірінші дәрежелі ауылшаруашылық училищесіне емтихан тапсырады, бірақ 250 талапкер ішінде Түркістаннан келген жалғыз қазақ баласы болғандығына қарамай комиссия оны оқуға қабылдаудан бас тартады. Тұрар 1915 ж. Түлкібастағы туыстарын паналайды. Бұл тұста Жетісу темір жолының Арыс-Әулиеата бөлігі салынып жатқан болатын. 1915 ж. темір жолдың Түлкібас бөлімшесінде Петербург институтының түлегі, инженер М. Тынышбаев басшылық жұмыстарда жүрген еді. Атақты Рысқұлдың талантты баласы Тұрардың Түлкібаста жүргендігін естіген М. Тынышбаев оны өзіне шақыртып алады. М. Тынышбаев Тұрардың ақыл-ойына, біліміне көңілі толып, қаржы беріп, оқуға аттандырады. Тұрар Мұхамеджан ағасының жақсылығын жадында сақтап, кейінгі жылдарда өзіне де, ұлы Ескендірге де көмектесіп тұрды [5].

Ташкентте Тұрар Мұғалімдер институтына оқуға түсуге талпынады. Түркістан өлкесіндегі училищелердің жұмысын бақылайтын инспектор Соловьевке арызданғанымен ештеңе шығара алмайды. Ресей империясының Халық ағарту министріне хат жазады. Ташкент маңындағы Красноводск ауылшаруашылық тәжірибе станциясында бір жылдай бағбан болып жалданып жұмыс істейді. Ташкент қаласындағы ерлер гимназиясында сырттай оқып, 2-ші разрядты ерікті тыңдаушы куәлігін алады [6].

1916 ж. Тұрар көтеріліске шыққан халық жағында болды [7]. Көтеріліс кезінде Тұрар Ташкенттен Меркіге келеді. Көтерілістің өршіген тұсында Тұрарды жергілікті полиция тұтқындайды, бірақ кінәсін дәлелдей алмай, амалсыз босатуға мәжбүр болады. Патша полициясы Тұрардан саясатпен шұғылданбайтындығы туралы қолхат алады.

Ташкентке оралған Т. Рысқұлов 1916 ж. қыркүйекте Ташкент Мұғалімдер институтының директорынан қабылдау емтихандарын тапсыруға рұқсат алып, оқуға түседі [8]. Оқи жүріп, бағбандық жұмысын жалғастырады. Қаражат қыспағынан құтыла алмаған Тұрар 1916 ж. қазан айында институт директорына мынадай хат жазады: «Его Превосходительству Господину Директору Ташкентского учительского института от воспитанника Турара Рыскулова. Прошение. Желая обзавестись, в виду наступающей зимы, одеждой, как-то: калошами, одеялом, нижним бельем, а также учебными пособиями, но, не имея сколько-нибудь денег для приобретения таковых, честь имею просить Вась исходатайствовать, сколько можно, мне денежного пособия, так как у меня нет ни родителей, какого-нибудь значительного лица, от которых можно было бы ожидать помощи. 1916 г. 19 октября. Т. Рыскулов» [9]. Институт директоры жағдайын түсініп, Тұрарға 70 рубль бөлдіреді. Хаттың мазмұнынан Тұрардың әлеуметтік, тұрмыстық жағдайының қаншалықты ауыр болғандығы айқын көрініп тұр.

Т. Рысқұлов Ресей империясын үш ғасыр билеген Романовтар әулетін тақтан тайдырған Ақпан революциясы хабарын Ташкентте жүріп естиді. 1917 ж. көктемде Меркіге келген Т. Рысқұлов үлкен жиынның үстінен түседі. Меркі жанындағы жотада қаруланған мыңға жуық орыс мұжықтары, екінші жотада қарусыз 5-6 мың қазақ тұр екен. Ал, село жанында Уақытша үкімет әкімшілігі мен халықтың бетке ұстарлары жиналған. Т. Рысқұлов қаруланған орыстармен сөйлессе, олар 1916 жылғы көтерілісте қазақтар малымызды ұрлап, егінімізді өртеді, сол үшін қазақтардан жарты миллион рубль контрибуция талап етеміз дейді, бермесе қару қолданбақ екен. Т. Рысқұлов орыс мұжықтарын көтерілістен кейін қырғынға ұшыраған қазақтардың малдарын иемденіп, «шығындарын» еселеп қайтарып алғандарын, сондықтан да олардың бұл талаптарының заңсыз екенін айтып айыптайды. Ал, қазақтарға ешқандай контрибуция төлемеуді, жергілікті басқармасының қазақ көшпелілерінен контрибуция өндіріп алу туралы әрекетінің заңсыз екендігін мәлімдейді. Ызаланған орыс кулактары Т. Рысқұловты айырмен түйреп өлтірмек болады. Меркі полициясы Т. Рысқұловты тұтқындап, басқармаға жеткізеді. Орыс пен қазақ арасында делдалдықта жүріп, пайда табуға тырысқан Қ. Әділбеков деген кісі Т. Рысқұловты Меркіден қумақ болады. Бұл туралы Қ. Сарымолдаев былай деп жазды: «Карабай Адильбеков являлся даже сторонником и инициатором уплаты казахами Меркинским крестьянам неправильной контрибуций, самовольно обложенной крестьянами, в сумме 500 000 руб. и не уплаченной только благодаря вмешательству Турара Рыскулова, вернувшегося из выселения после революции 1917 года» [10].

Т. Рысқұловтың Меркіге келіп қызу саяси істермен шұғылданып жатқанын естіген бала күнгі достары мен сауатты жастар Әулиеата, Пішпек, Талас, Шу, Қордай аудандарынан Меркіге ағыла бастайды. Т. Рысқұловтың жанына бірте-бірте Сыдық Абланов, Ысқақ Әсімов, орыс мұғалімі Андреев, Кененбай Бармақов, Мақсұт Жылысбаев, Кәрімбай Қошмамбетов, Мамыров, Жүзбай Мыңғыбаев, ағайынды Нұршановтар, Қабылбек Сарымолдаев, қырғыз Тұрдалы Тоқбаев, жалпы саны 30-дан аса қазақ, қырғыз және демократиялық көңіл-күйдегі орыс жастары жиналады. Т. Рысқұлов саяси тұрақсыздық жайлаған кезеңде көшпелі халықтың саяси құқықтары мен әлеуметтік жағдайын қорғау мақсатымен «Бұқара» атты ұйымын құрады. Кейінгі жылдары өзгерген саяси ахуалдың ықпалымен ұйымның аты «Қазақ жастарының революциялық одағы» болған еді деп көрсеткен, ал 1925 ж. өзінің «Революция и коренное население Туркестана» атты жинағында ұйымның жарғысы мен бағдарламасын берген, 1930 ж. осы жинақтан алынған мәліметтер С.М. Диманштейн құрастырған жинаққа енген [11].

Т. Рысқұлов 1917 ж. жазда Ташкентке оралып, саяси процестерге белсене араласады. Ташкентте 1917 ж. 2-5 тамызда Түркістан өлкесін мекендеген қазақ пен қырғыз халықтарының алғашқы жалпы жиналысы болып өтті. Қазақ-қырғыз жиналысына Түркістан өлкесіне жақсы танымал көптеген ұлт қайраткерлері, атап айтқанда: М. Тынышбаев (төраға), М. Шоқай, барлығы 84 кісі қатынасқан [12]. Сырдария облысында ұйымдастырылатын қазақ-қырғыз кеңесіне мүшелікке Т. Рысқұлов, С. Өтегенов, Ә. Көтібаров, Е. Қасымов, И. Тоқтыбаев, С. Қожанов сайланды. Қазақ пен қырғыздың іс-әрекетін үйлестіру мақсатында Түркістан өлкелік Қазақ-қырғыз орталық кеңесі құрылады. Кеңестің төрағалық міндеті Е. Қасымовқа, ал хатшылықты жүргізу Т. Рысқұловқа тапсырылып, кеңестің құрметті төрағасы ретінде М. Шоқай тағайындалды [13].

1917 ж. 30 тамызда Ташкентте қазақ депутаттарының Түркістан өлкелік кеңесі құрылып, оның хатшысы болып Т. Рысқұлов сайланады. Артынан қазақ депутаттарының Түркістан өлкелік кеңесі мен орыс шаруа депутаттарының Түркістан өлкелік кеңесі өзара бірігіп, Қазақ және орыс шаруа депутаттары кеңесінің Түркістан өлкелік атқару комитетін ұйымдастырады. Біріккен атқару комитетінің 6 мүшесі еуропалықтар болса, ал басқа 6 орынға мұсылман өкілдері сайланды. Қыркүйектің басында өткен біріккен комитет мәжілісінде М. Шоқай төраға болып сайланады [14].

1917 ж. қыркүйек айынан бастап бүкіл Ресейде де, Түркістан өлкесінде де большевиктер мен солшыл эсерлер күш ала бастайды. Т. Рысқұлов Ресейде болып жатқан жағдайды жіті бақылап отырады. Қарашада Түркістан большевиктері мен солшыл эсерлері қарулы күшпен билікті тартып алады. Қараша айында Түркістанда екі үкімет пайда болады, бірі – Ташкенттегі орыс большевиктері мен солшыл эсерлері билеген кеңес үкіметі, екіншісі – Қоқан қаласындағы мұсылмандар үкіметі. Т. Рысқұлов Ташкент кеңесімен араласпайды, Қоқанға баратын қаржысы болмайды.

1918 ж. қаңтарда Құрылтай жиналысының қуып таратылуы, ал ақпан айында Түркістан автономиясының қиратылуы Түркістан қайраткерлерін қиын саяси жағдайда қалдырды.

1914 жылдан бері жүріп жатқан бірінші дүниежүзілік соғыстың қиындықтарына байланысты Түркістан өлкесінде азық-түлік тапшылығы қатты сезіле бастаған болатын. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі мен оны қарудың күшімен басу кезінде көшпелі қазақтардың шаруашылығы қатты күйзеліске ұшырады. Ал, 1917 жылғы қос бірдей революциялық дүрбелеңнің кесірінен азық-түлік мәселесінде апатты жағдай қалыптасты. Әсіресе, аса ауыр жағдай Әулиеата уезінде орын алады. Әулиеата уезіндегі саяси-әлеуметтік процестерге өзінің тікелей араласуы қажеттігін түсінген Т. Рысқұлов 1918 ж. көктемде институттағы оқуын уақытша тоқтатып, Әулиеатаға аттанады [15].

Т. Рысқұлов «Бұқара» ұйымы мүшелерін Әулиеатаға шақырып, саяси жағдайды талқылайды. Ол кезде Әулиеатадағы билік еуропалық большевиктер мен солшыл эсерлердің қолында болатын, олардың арасында мұсылмандар жоқ еді. Т. Рысқұлов қазақ жігіттеріне саяси билік пен әскери күшке ие болып отырған кеңес үкіметіне кіру керектігін, аштан қырыла бастаған қазақ жұртын арашалап алу үшін басқа жолдың жоқтығын түсіндіреді. Осы күндері Т. Рысқұлов та, «Бұқара» ұйымының біраз мүшелері большевиктер партиясына мүшелікке өтеді. Т. Рысқұлов кейінгі жылдардағы жазбаларында партия қатарына «1917 жылы қыркүйекте өттім» деп көрсетеді, бірақ бұл саясат үшін айтылған сөз еді, өйткені азамат соғысынан кейін партия қатарына кімнің қай уақытта өткендігі үлкен рөл атқара бастаған. Сондықтан да, Т. Рысқұлов өзінің революцияға дейінгі партиялық стажын дәлелдеу үшін осылай көрсетуге мәжбүр болған. Ал, 1919 жылы күзде Түркістан кеңестерінің VIII съезінің делегаты ретінде толтырған анкетасында Т. Рысқұлов партияға 1918 жылдың басында өткенін айтады [16].

Т. Рысқұлов бастаған қазақ қайраткерлері тез күш ала бастайды. Әулиеата уезінің мұсылмандары да, большевиктері мен эсерлері де Т. Рысқұловты беделді саяси тұлға ретінде мойындайды. Уездің аштан қырыла бастаған көшпелі қазақ халқына көмектесу үшін Т. Рысқұлов биліктегі орыс революционерлермен келіссөздер жүргізеді. 1918 ж. 21 сәуірде Т. Рысқұлов Әулиеата қазақтарының тұңғыш съезін ұйымдастырады. Съезде ашаршылықпен және жұқпалы аурулармен күрес, қазақ-орыс қарым-қатынасы, уездік кеңес құрамына қазақтар арасынан депутаттар сайлау туралы мәселелер талқыланады. Т. Рысқұлов қазақ съезінің шешіміне сәйкес Әулиеата уездік кеңесінің мүшесі болып қабылданады. Уездік кеңестің ұлттық құрамының жергілікті халықтың пайдасына қарай өзгеруіне күш салады. 1918 ж. жазда Т. Рысқұлов Әулиеата уездік кеңесінің төрағасы болып сайланады.

1918 ж. сұрапыл ашаршылық Әулиеата уезін ғана емес, Түркістан өлкесін де тұтастай шарпыған еді. Ресейдің мақта өсіретін отар аймағына айналған Түркістанда астық аз егілетін, ал азамат соғысы жағдайында Ресейден тасылатын астық тоқтады да, халық қатты қырыла бастады. Орыс большевиктері мен солшыл эсерлерінен жасақталған Түркістан үкіметі өлкедегі бар астықты монополиялап, тек қаладағы орыс жұртшылығы мен солдаттарды ғана асырауға кірісті де, мұсылман халқын азық-түлік қорына жолатпады. Көшпелі қазақтың малы ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кете бастады. Қолына қару ұстаған кез келген кезбе қорғансыз қазақты аяусыз тонауға кірісті. Өлкелік билік бұл қырғынға көз жұма қарап, ашықтан-ашық қолдау білдіріп отырды. Бұл қырғынды тоқтатудың жалғыз жолы – өлкелік билікке бару керек екенін Т. Рысқұлов жақсы түсінеді. 1918 ж. күзде Ташкентте өткен Түркістан кеңестерінің VI съезінде Т. Рысқұлов ТАКСР ОАК мүшесі болып сайланып, республиканың Денсаулық сақтау халық комиссары қызметіне тағайындалады [17].

Т. Рысқұлов 1918 жылы 28 қарашада комиссарлық қызметтен бас тартып, Аштықпен күресетін Орталық Комиссия құрады [18]. Ол кезде Т. Рысқұлов небәрі 24 жаста болатын, жастығына қарамастан қысқа уақыт ішінде үкімет құрамында үлкен бедел жинап, Түркістанға танымал қайраткерге айналады. Т. Рысқұловтың ұйымдастырушылық талантының арқасында орыс большевиктері мұсылман жұртшылығы ортасындағы сұрапыл ашаршылықты мойындап, азық-түлік пен ақша бөлуге мәжбүр болады. Аштықпен күрес комиссиясының республикалық, облыстық, уездік, болыстық және қалалық бөлімшелері ашылып, бүкіл республикада 1200-дей қоғамдық тамақтандыру орындары, жетім балалар үйлері, жұқпалы ауруларға арналған емханалар ашылады. Т. Рысқұловтың шақыруымен Түркістан өлкесінің 11 000 отаншыл жастары комиссия бөлімшелеріне тартылды. Бес-алты айға созылған арпалыстан кейін 1919 жылдың көктеміне қарай Түркістанда ашаршылықтың беті қайтты [19]. Төніп тұрған ажал тырнағынан статистикалық деректердің мәліметінше тура 1 000 000 адам құтқарылды [20]. Аштықпен күрес дегеніміз, ең алдымен ұлттың тұқымын сақтау жолындағы арпалыс болатын.

1919 ж. көктемде Т. Рысқұлов Түркістанда 1917 жылдың күзінен бері үстемдік етіп отырған еуропалық большевиктерді ауыздықтау жоспарын ұсынады, ол жоспарды іске асырудың тетігі – мұсылман коммунистерінің жеке саяси ұйымын құру болатын. Мұсылман қайраткерлері республиканың саяси билігін өз қолдарына алмай өлкенің экономикасы, елдің әлеуметтік жағдайы түзелмесі айқын еді. Түркістанның саяси билігін келімсектерден тартып алуды жоспарлаған Т. Рысқұлов аштық кезінде комиссияларда қызмет атқарған 11 000 отаншыл жастарды партия қатарына өтуге үгіттеп, мемлекеттік қызметке шақырады. Бірақ, өкінішке қарай, олардың көпшілігі басқару ісінде тәжірибесіз жастар болатын, ал большевиктермен істесуден бас тартқан аға буын өкілдері мен олардың ықпалында болған сауатты жастар Т. Рысқұловтың шақыруына үн қатпай, саяси жағдайдың өзгеруінен үміттенумен болды. Расында да 1919 ж. көктемде Деникин армиясы Ресейдің оңтүстік аймақтарын, Колчак армиясы Орал мен Еділді, бүкіл Сібірді, қазақ даласының жартысын уысында ұстап тұр еді. Түркістанның Закаспий облысы түгелімен, Жетісу облысының солтүстігі ақтар қолында тұрды, Ферғанада қаруланған халық жасақтары мен қызыл гвардия арасында қанды қырғын болып жатты. Саяси жағдайдың қиындығына қарамастан Т. Рысқұлов Ресейдің орталық аймақтарын өз қолдарында берік ұстап тұрған большевиктердің азамат соғысында жеңіп шығатындығын айқын сезді де, большевиктермен жұмыс жасау тактикасын одан әрі жалғастырды.

Т. Рысқұлов 1919 ж. сәуірде ТКП ішінен жеке Мұсылман бюросын құрады. Т. Рысқұлов Мұсбюроны Түркістанды билеп отырған еуропалық большевиктермен тайталаса алатын ұйымға айналдырып, Түркістан мұсылмандарының жеке саяси партиясы дәрежесіне дейін көтереді. Монархиялық билік құлағаннан кейін Ресей мұсылмандары ашық және жасырын жағдайда көптеген саяси партиялар мен бірлестіктер құрған болатын, бірақ солардың ішінде нақты жұмыс істегені және саясатқа ықпалы болғаны Т. Рысқұлов ұйымдастырған Мұсбюросы болды. Мұсбюро бір жылдай өмір сүрді. Мұсбюро егеменді Түркі республикасын, Мұсылман армиясын құру бағытында күрес жүргізді [21]. Мұсбюро Түркістанның саяси өмірінде зор рөл атқарды. Мұсбюро 1917-1919 жж. Түркістанның саяси өмірі мен мемлекеттік басқару жүйесінде орнығып қалған шовинистік дәстүрлердің ірге тасына соққы берді, шовинистердің аса ірі өкілдерін Түркістаннан кетуге мәжбүр етті. Мұсбюро Түркістанның жергілікті халықтарынан мемлекет, партия, кеңес қайраткерлерін, сондай-ақ, ғылыми-шығармашылық интеллигенцияны, шаруашылық басшылары мен әскери мамандарды даярлап шығаратын орталық болды. Мұсбюроның белсенді қызметінің арқасында Түркістанда сауатсыздықты жою, мәдени-ағарту мекемелерін құру, жергілікті тілде баспа мен мерзімді басылымдар ұйымдастыру ісі табыспен жүргізілді. Мұсбюро қираған өнеркәсіпті, ауылшаруашылығын, әсіресе оның негізгі саласы – мақта шаруашылығын қалпына келтіру ісінде, мал шаруашылығын, егіншілікті ұйымдастыруда орасан зор жұмыстар атқарды.

РК(б)П ОК Түркістандағы саяси оқиғаларға қырағы бақылау жасап отырды. Орталық Т. Рысқұлов басқарған Мұсбюроның ұлт мәселесі бойынша ұстанған саясатынан қатты қауіптенеді. Негізгі халқы ислам дінін тұтынып отырған Түркістан өлкесінің тізгінінен айырылып қалудан сескенеді. Осылайша, Түркістанның өз ішіндегі саяси күресте жеңіп шыққан Т. Рысқұлов бастаған мұсылман коммунистері келесі кедергіге, РК(б)П ОК-нің Мәскеуден Түркістанға арнайы жіберген эмиссарлық органы – Түріккомиссияға килікті. Түріккомиссия 1919 ж. 8 қазанда В.И. Ленин қол қойған қаулыға сәйкес құрылып, оның құрамына: Ш.З. Элиава, М.В. Фрунзе, В.В. Куйбышев, Ф.И. Голощекин және Я.Э. Рудзутак сынды мүшелер кірді. Түріккомиссияға жүктелген міндеттердің ең бастысы – Түркістанға коммунизм принциптерін енгізу болатын. 1919 ж. 4 қарашада Түріккомиссия (М.В. Фрунзеден басқа мүшелері) Ташкентке келеді де, Түркістанның саяси өміріне белсене араласа бастайды. Түріккомиссия Түркістан майданының қолдауына сүйене отырып республикадағы саяси-мемлекеттік билікті өз қолына алуға тырысты.

1920 ж. 21 қаңтарда Т. Рысқұлов ТАКСР ОАК төрағасы болып сайланды [22]. Т. Рысқұлов – Түрікатком тарихында төраға болған жергілікті халықтың тұңғыш өкілі. Түрікатком төрағасы қызметінде 1920 жылдың 19 шілдесіне дейін қызмет атқарды. Т. Рысқұлов Түрікаткомды Түркістанның тарихи-объективті жағдайын басшылыққа алып жұмыс істейтін органға айналдырды. Комиссариаттардың қызметі Түркістанның жергілікті халықтарының тұрмыс ерекшеліктері мен салт-дәстүріне сәйкестендіріп қайта құрылды. Республикасының заң актілері мен заңдық күші бар қаулыларын әзірлеуге және оларды қабылдауға, орасан зор көлемдегі әкімшілік-ұйымдастырушылық және бюджеттік сипаттағы практикалық мәселелерді шешуге, конституциялық және жеке заңдардың сақталуы мен орындалуын қадағалауға, үкімет мекемелері мен түрліше комиссариаттардың қызметін біріктіріп, бір ізге салуға басшылық жасады. Патша үкіметінің отарлық саясатының зардаптарын жоюға күш салды, орыс мұжықтары мен орыс-казактары тартып алған көшпелі қазақтардың ата қоныс жерлерін иелеріне қайтаруға қол жеткізді. Оқу-ағарту, денсаулық сақтау, мәдени шараларға көп көңіл бөліп, бұл салалардағы мекемелердің қалыптасып, тұрақты да жемісті жұмыс істеуіне қолғабыс жасады. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің босқындарына көмек көрсетті.

Т. Рысқұловтың Түрікатком төрағасы қызметінде атқарған қызметінің ең бастысы және маңыздысы – Түркістан Республикасының саяси-мемлекеттік егемендігі жолындағы табанды күресі болды. Түркістанды түрік тілдес халықтардың ұлттық мемлекетіне айналдыруға, республика егемендігіне, яғни саяси, экономикалық, дипломатиялық, әскери және мәдени мәселелер бойынша нақты болуы тиіс дербестік құқықтарына ие болуға бар күш-жігерін жұмсады. Бұл саясатты іске асыру үшін Т. Рысқұловқа Түріккомиссиямен, Түркістан майданы Революциялық-әскери кеңесімен және РК(б)П ОК-мен күресуге тура келді. Т. Рысқұловтың есімі – Тұтас Түркістан идеясының баламасы іспеттес. Академик М. Қозыбаев осыдан 25 жыл бұрын: «…оның тек советтік шығыс емес, әлемдік ұлт қозғалысының көсемдерінің бірі екендігі сөзсіз. Т. Рысқұловтың әлем тарихындағы тұғыры биік, жұлдызы жарық, ол Сун-Ят-Сен, Д. Неру, Мұстафа Кемал-паша (Ататүрік) қатарындағы қайраткер екені күмән тудырмайды» [23, 239-б.], – деп баға берген болатын.

РК(б)П ОК ұлт саясатына наразы болған Т. Рысқұлов 1920 ж. Түркістанның егемендігі мәселесімен Мәскеуге барып, В.И. Ленинмен қызу саяси тартыстар жүргізеді, сол үшін артынан қатты қуғындалды. Т. Рысқұловпен бірге Мұсылман бюросының барлық қайраткерлері қуғын-сүргінге ұшыратылды. Мәскеуде Т. Рысқұлов пен А. Байтұрсынов бірігіп ұлт мәселесі бойынша В.И. Ленинге көлемді хат тапсырады [24]. Сондай-ақ, А. Байтұрсынов, М. Сұлтанғалиев және түркі халықтарының оншақты қайраткерлерімен бірге жалпытүркілік мәселелер талқыланған құпия кеңесін ұйымдастырады [25].

Түркістан Республикасының егемендігі мен Тұтас Түркістан идеясын көтергені үшін қуғындалған Т. Рысқұловты РК(б)П ОК 1920 жылы жазда Түркістаннан кетуге мәжбүр етті [26]. Т. Рысқұлов 1920 ж. қыркүйекте Бакуде өткен Шығыс халықтарының І  съезіне қатысады [27]. Съезде ұлт және отар мәселесі бойынша негізгі баяндаманы РКФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариатының коллегия мүшесі М. Павлович жасады. 1920 ж. 5 қыркүйекте Т. Рысқұлов М. Павловичтің баяндамасын талқылауға байланысты сөз сөйлейді. Съездің фракциялық мәжілістерінде Т. Рысқұлов РК(б)П-нің ұлт саясатын айыптап, саяси пікірталастар ұйымдастырады. Т. Рысқұлов съезге келген Кавказ, Түркістан, Сібір, Монғолия, Тибет, Персия және Үндістан делегацияларын ұйымдастырып, Ресейдің Шығыс халықтарына қатысты жүргізіп отырған саясатын қатаң сынға алады. Аталған делегациялардың 23 мүшесінің қолын қойдыртып В.И. Ленинге хат жолдайды [28].

1920 ж. 14 қазанда РК(б)П ОК Саяси Бюросы «БОАК мүшесі Рысқұловтың жұмысы туралы» мәселені қарап, «Түріккомиссияның барлық мүшелерінің пікірі алынғанға дейін Рысқұловты Ұлт істері жөніндегі халкоматы Коллегиясының құрамына енгізу туралы шешім кейінге қалдырылсын» деген қаулы шығарып, оны аталған халкомат құрамына жауапты жұмысқа жіберді [29]. Бірақ оған И.В. Сталин қарсы болып, Т. Рысқұловқа жұмыс бермей, Мәскеуден алыс ұстау үшін 1921 ж. 6-қаңтарда Әзербайжан ХКК төрағасы Н. Наримановқа хат жазып, Т. Рысқұловты орталықпен байланыс үшін кеңес беру құқығы бар комиссариаттың өкілетті өкілі етіп Бакуге жібереді. И. Сталин: «Оған көмек көрсетуді сұраймын. Егер оны партиялық съезге Әзербайжан делегаттарының бірі ретінде өткізсе, жұмыс үшін пайдалы болар еді. Одан басқа, ол Іс-әрекет кеңесінің мүшесі және оның бұл мекемедегі жұмысы да пайдалы болған болар еді» [30], – деп Т. Рысқұловтың алдағы жұмысын айқындап берді. Т. Рысқұловтың РКФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариатының Әзербайжан Республикасындағы өкілетті өкілі қызметін 1921 жылдың қаңтар-сәуір айларында ғана атқаруға мүмкіндігі болады. Өйткені, Бакуге кетер алдында Мәскеуде Т. Рысқұловтың жұбайы мен үш айлық баласы Ескендір жұқпалы ауру жұқтырып, отбасын Түркістанға әкеліп орналастырады. Т. Рысқұловтың өзі де науқастанады. Бакуде Т. Рысқұлов қосымша өкпе ауруын жұқтырып алады. Қатты науқастанып жүргеніне қарамастан Т. Рысқұлов 1921 ж. ақпанда Әзірбайжан Компартиясының ІІІ съезіне, наурызда Мәскеуде өткен РК(б)П Х съезіне, сондай-ақ, Түркі халықтары коммунистерінің ІІ кеңесіне қатынасып, ұлт мәселесі бойынша баяндамалар жасайды. ІІ кеңесте РК(б)П ОК-ның түркі халықтарына қатысты жүргізіп отырған саясатын «қызыл империализм» деп айыптайды [31].

1921 ж. сәуірде науқасы асқынған Т. Рысқұлов қымызбен емделу үшін Бакуден Ташкентке қайтуға мәжбүр болады. Түркістанға келіп 1921 жылдың қыркүйек айына дейін емделген Т. Рысқұлов толық жазылмаса да Москваға келеді. Т. Рысқұлов 1920 жылдың күзінен бері комиссариат коллегиясының мүшесі болатын. Бірақ Мәскеуде қайта науқастанған Т. Рысқұловтың денсаулығы комиссариаттағы қызметке жарамайды. Денсаулығына байланысты Т. Рысқұловтың РКФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариатының орталық аппаратында 1922 жылдың 11 сәуір – 15 мамыр, 17 шілде – 27 қыркүйек күндері ғана тұрақты жұмыс істеуге мүмкіндігі болады. Науқасынан айыққан Т. Рысқұлов тек 1922 ж. шілде айының ортасынан бастап қызметке тұрақты кіріседі [32]. Т. Рысқұлов 1922 ж. жазда Мәскеу Шығыстану институтын тексеруден өткізіп, 1922-1923 оқу жылында Мәскеу Шығыстану институтына студенттер қабылдайтын Мемлекеттік қабылдау комиссиясының төрағасы болды [33]. Т. Рысқұлов Шығыс халықтарының Орталық баспасын ұйымдастырады және баспаның алғашқы бас редакторы болды. Баспаны құру туралы құжаттардың барлығын өзі даярлайды [34]. Кейін ол баспадан қазақтың небір майталмандарының кітаптары шығады. Ол баспада ұзақ жылдар бойы Ә. Бөкейханов жұмыс істеді. Т. Рысқұлов Шығыс еңбекшілерінің Коммунистік университеті жанынан Жұмысшы факультетін аштыртады, осы оқу орнында өзі де дәріс оқиды [35]. Сондай-ақ, Т. Рысқұлов Мәскеудің орталығынан Шығыс еңбекшілерінің үйін аштыртып, оны Мәскеуге келген қазақ зиялыларының тұрақты жиналатын орталығына айналдырды [36]. Т. Рысқұлов 1922 ж. 16 тамызда РКФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариатының Ұлттар кеңесінің мәжілісінде ашық дауыс беру жолымен комиссардың үшінші орынбасары болып сайланады. Дауыс берген 16 адамның барлығы тек Т. Рысқұловты ғана бірауыздан жақтап шыққан. Осыған қарамай, Саяси бюроның 1922 жылдың 24-тамызында өткен мәжілісінде халком И.В. Сталиннің жанындағы комиссариаттың кіші коллегиясын ұйымдастырып, Г.И. Бройдоны бірінші орынбасар, Т. Рысқұловты екінші орынбасар етіп бекіту туралы шешім қабылдады [37]. Т. Рысқұловқа комиссариаттың саяси және мәдени ағартушылық жұмыстарымен қатар, РКФСР-дегі жоғарғы оқу орындарымен жұмыс жүргізу тапсырылды [38].

1922 жылдың көктемінде қирап бара жатқан Түркістандағы халық шаруашылығын қалпына келтіру мен асқынған “басмашылықты” тоқтату үшін Т. Рысқұловты Түркістанға қайта жіберу мәселесі көтеріле бастады. И.В. Сталин 1922 жылы 14 мамырда Г.К. Орджоникидзеге жолдаған хатында: «…Түркістандық коммунистерді еркелете берудің қажеті жоқ, олар ондай құрметке лайық емес, соңғы екі жыл олардың барлығы жиылып жалғыз Рысқұловқа татымайтындығын айқын көрсетті, мен оның (Түркістанға) қайта оралуына қарсы емеспін» [39, 252-б.], – деп, Т. Рысқұловтың қайраткерлік тұлғасына ерекше баға береді. 1922 ж. 18 мамырда өткен Саяси бюроның мәжілісінде И. Сталин «Түркістан-бұхар істері туралы» баяндама жасайды. Осыған орай қабылданған 9 пунктте: «Рысқұловтың науқасына байланысты оның Түркістанға қайтуы қабылданбасын», – деген шешім қабылданды [40]. Көп ұзамай, РК(б)П ОК-ның Ұйымдастыру Бюросы 1922 ж. қыркүйекте Түркістанның қираған шаруашылығын қалпына келтіру үшін Т. Рысқұловты Түркістанға қайтарып, Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы етіп тағайындау туралы шешім шығарады. Түркістан Республикасы Халкомкеңесінің 1922 ж. 8 қазандағы №442 қаулысына сәйкес Т. Рысқұлов ТАКСР Халкомкеңесінің төрағасы қызметіне кіріседі [41]. Бұл кезде Т. Рысқұлов небәрі 28 жаста еді.

Түркістанның экономикасы үшін ауылшаруашылығының зор маңызы болды. Жергілікті халқының басым көпшілігі осы салада еңбектенді. Түркістан су мәселесі мен жер мәселесі бірдей деңгейде тұрған ел. Бірінші дүниежүзілік соғыс, революциялық төңкеріс пен азамат соғысының кесірінен Түркістанның суландыру жүйелері толық қираған еді. Республиканың халық шаруашылығын қалпына келтіру мәселесі ең алдымен қаржы мәселесінің дұрыс шешілуіне тәуелді болды. Түркістан үшін мал шаруашылығының маңызы жоғары болатын. Мал шаруашылығының дамуы ауа райына, шабындық пен жайылымның жағдайына тәуелді болғандықтан, бұл сала үкіметтің ерекше қамқорлығына өте мұқтаж болатын. Төрт түлік малдың тұқымын жақсарту, мал және мал өнімдерімен сауда жасауды ұлғайту, мал өнімдерін, әсіресе жүн мен теріні өңдеу ісін жолға қою қажеттілігі туды. Соғыс пен қуаңшылық, аштық жылдарында республикада мал басының апатты көлемде кемуінің орнын толтыру үшін басқа аймақтардан мал сатып алуды ұйымдастыру да ерекше міндет болды.

Орта Азия республикаларын (Түркістан, Бұқара және Хорезм) экономикалық жағынан біріктірмей бұл аймақтардың шаруашылығын, әсіресе ауылшаруашылығын қалпына келтіріп, өркендету мүмкін емес болатын. Суландыру жүйелерін қалпына келтіру тек өзара күш біріктіргенде ғана іске асатын проблемаға айналды. Өзара ортақ өнеркәсіп, сауда, қаржы және көлік саясатын бірігіп жүргізу қажеттілігі туды. Осы қажеттілік Орта Азияның үш республикасының басшыларын өзара ортақ экономикалық ұйым құруға итермеледі. Осы мақсатта 1923 ж. 5-9 наурызда Т. Рысқұловтың ұйымдастыруымен Ташкентте Орта Азия республикаларының І экономикалық конференциясы болып өтті [42]. Конференцияда Т. Рысқұлов Орта Азияның үш республикасының өзара ортақ белгілеріне тоқталады. Қаржы, сыртқы саясат, ішкі және сыртқы сауда, транспорт, оқу-ағарту және мәдениет, мақта шаруашылығы, ирригация, аймақтағы су ресурстарын ортақ пайдалану, экономикалық аудандастыру мәселелері, орман шаруашылығын қорғау және дамыту, жер шаруашылығы саясаты және жер-су реформасын аяқтау, өндіріс пен мемлекеттік сауда, кооперация мәселелерін бірігіп шешу, біртұтас ақша айналымы аумағына кіру, біртұтас салық жүйесін құру және тағы басқа да аса маңызды салаларда осы республикаларға тән ортақ мүдделерді атап көрсетті. Конференцияда Орта Азия Экономикалық Кеңесі ұйымдастырылды.

Т. Рысқұлов Түркістан Республикасының мемлекеттік басқару аппаратын қысқарту және оның үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселесіне ерекше көңіл бөлді. 1922 ж. күзде республиканың түрліше деңгейіндегі басқару аппараттарында 110 000 адам қызмет атқарған болса, 1923 ж. 1 қаңтарда республикадағы басқару аппараттарының штаты 11 170 адамға белгіленді [43].

Т. Рысқұловтың ерекше көңіл бөлген саласының бірі – оқу-ағарту мәселесі болды. Республикада сауатсыздықты жоймай халық шаруашылығын қалпына келтіріп, өркендету мүмкін емес еді. Т. Рысқұловтың баяндамасының негізінде 1922 ж. желтоқсан айының басында өткен Түркістан кеңестерінің XI съезі халық ағарту ісіне мемлекеттік бюджеттің 30%-ға дейінгі, ал жергілікті бюджеттердің 24%-на дейінгі бөлігін босату туралы шешім қабылдады. Түрікатком мен Халық Комиссарлар Кеңесінің 1923 жылғы 28 шілдедегі № 13 қаулысына сәйкес, республикада жастар арасындағы сауатсыздықты жоюдың соңғы мерзімі ретінде 1924 жылғы 1 мамыр белгіленді. 1923 ж. 23 қарашада Т. Рысқұлов Халық ағарту ісіне көмектесу бюросын құру туралы баяндама жасайды [44]. Бюроның басшылығын Т. Рысқұлов тікелей өз қолына алады. Бюроның жанынан мәдени-ағарту қоғамдары мен ұлттық ұйымдардың өкілдері кірген Мәдени кеңес ұйымдастырылды [45]. Т. Рысқұловтың ғылым мен өнерді дамытуда қосқан үлесі де елеулі. Республикада беделді ғылыми-зерттеу орталықтары мен институттарын ашу, ғалымдарды әлеуметтік жағынан қорғау мәселелерін назарда ұстады. 1922 жылдың желтоқсанында Ташкент қаласында қазақ мәдениетін өркендету мақсатымен «Талап» қоғамы құрылды. Оның жұмысына X. Досмұхамедов, И. Тоқтыбаев, М. Есболов, М. Тынышбаев, М. Әуезов, Қ  Тыныстанов белсене араласты.

Т. Рысқұловтың қызметінің бір бағыты студенттермен жұмыс мәселесін қамтыды. Ол республикадағы, федерацияның орталық қалаларындағы және шет елдердегі оқу орындарында оқып жүрген түркістандық студенттерге мүмкін болған жәрдемін жасап отырды. Германиядағы түркістандық студенттердің жағдайымен танысып қайту масатымен 1923 ж. тамызда Т. Рысқұлов басқарған үкімет делегациясы ұйымдастырылды [46]. 1923 ж. 30 қазанда Т. Рысқұлов төрағасы Ғ. Бірімжанов болған «Студенттер ісі бойынша уақытша басқару бюросын» құру туралы жобаны бекітті [47].

Халкомкеңес төрағасы ретінде Т. Рысқұлов Түркістанның өркендеуіне зор еңбек сіңірді. Т. Рысқұлов Орталық Азия республикалары мен Қазақстанның болашақ саяси және экономикалық тәуелсіздігінің негізін қалады.

Дәл осы Т. Рысқұлов неге 1924 жылдың басында Орталыққа қажетсіз болып қалды?! Себебі, Т. Рысқұлов 1920 ж. Мұсбюродағы қызметі арқылы Түрік Кеңес Республикасын құру үшін күресіп, Түріккомиссияны саяси жеңіліске ұшыратқан кезде М.В. Фрунзенің әскері арқылы оны ауыздықтап, отставкаға кетуге мәжбүр етсе, ал 1924 ж. Орта Азия мен Қазақстанда межелеу саясатын жүзеге асыратын болған кезде, Орталықтың Түркістанды бөлшектеу саясатына қарсы Т. Рысқұловты кетіруге Орталық тағы да мүдделі болды. Осылайша, 1924 жылғы қаңтардың алғашқы күндерінде өткен ТАКСР Кеңестерінің ХІІ съезінде Т. Рысқұлов ешқандай жауапты қызметке «сайланбай» қалды. 1924 ж. 16 қаңтарда Т. Рысқұлов ТАКСР ХКК төрағасы қызметін өткізіп берді.

Т. Рысқұловтың Түркістанда қызметсіз қалуы оның КСРО көлеміндегі беделіне ешқандай нұқсан келтірмеді. Ол Саяси бюроның 1924 жылғы 5-қаңтардағы шешімі бойынша РКФСР және КСРО кеңестерінің съезін өткізуге жетекшілік жасайтын екі комиссия құрамына да мүше болып енгізілген болатын [48]. Ал Саяси бюроның 31-қаңтар күні өткен мәжілісінде «Түркістан мәселелері» арнайы қаралып, «Жолдас Рысқұловқа тек әдеби жұмыстар үшін наурыз айының соңына дейін Түркістанда қалуға рұқсат бере отырып, жолдас Рысқұловты Түркістаннан шақырып алу туралы ТКП ОК өкілдерінің бірауыздан жасалған ұсынысы қабылдансын. Шығыс істері бойынша жұмыс үшін жолдас Рысқұловты Коминтерннің аткомы қарауына жіберу алдын-ала шешілсін» [49], – деген шешім қабылданды. Т. Рысқұлов сол жылы сәуір айының ортасына дейін Москва мен Ташкент мұрағаттарынан Түркістандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі туралы монографиясына материал жинастырады [50]. Ол 1925-1926 жж. жарияланған көптеген ғылыми еңбектерін осы айларда жазған еді [51]. Егер қауырт қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметтермен айналыспай, таза ғылыммен шұғылданар болса, бұл салада ірі табысқа жететінін көрсетті.

Т. Рысқұлов 1924 жылдың 15-сәуірінен бастап 1926 жылдың 01 сәуіріне дейін Коминтерн құрамында қызмет атқарды. 1924 жылы 15-сәуірде Коминтерннің атқару комитетінің хатшылығы шешімімен Т. Рысқұлов Орта-Шығыс бөлімі меңгерушісінің көмекшісі қызметіне тағайындалды [52]. 1924 жылдың тамызынан бастап 1925 жылдың шілдесіне дейін Коминтерннің Моңғолиядағы өкілі қызметін атқарып, Моңғолияның тәуелсіз ел болып қалыптасуы жолында ересен еңбек сіңірді. Оған оның Моңғолия астанасының атын қоюға және Конституциясының қабылдануына атсалуы ғана жарқын мысал бола алады. 1925 ж. 10 шілдеде МХРП ОК Т. Рысқұловтың Моңғолиядағы қызметін толық мақұлдап, оған оң баға берді. Ал 1925 жылы тамызда КСРО Сытқы істер халкомы Г. Чичерин Т. Рысқұловтың “саяси линиясы жалпы алғанда өте дұрыс және біздің тарапымыздан қолдауға ие болуы тиіс” деген баға берді [53, 284-б.]. Т. Рысқұловтың Моңғолияда атқарған одан да басқа қызметтері жан-жақты қарастырылып, арнайы зерттеуді қажет етеді.

БК(б)П ОК Т. Рысқұловтың Моңғолиядағы қызметіне жоғары баға бере отырып, әбден ысылған партия және шаруашылық қайраткерін одан ары жұмысқа пайдалану мәселесін ойластыра бастады. Т. Рысқұлов бұл кезде Түркістан халкомкеңесінің төрағасы болған қызметі арқылы өзін шебер шаруашылық қожайыны, ТКП Мұсбюросындағы жұмысы арқылы қабілетті партиялық ұйымдастырушы ретінде мойындатқан, Моңғолиядағы қызметі арқылы халықаралық дәрежедегі сұңғыла саясаткер, шебер дипломат екенін көрсеткен тұлға болғандықтан да оған қай саладан болса да қызмет ұсынуға болатын еді.

БК(б)П ОК Ұйымдастыру бюросы Т. Рысқұловты партиялық жұмысқа пайдалану орынды болады деген тоқтам жасайды. Сол кезеңде БК(б)П Қазөлкекомы аса қиын жағдайда жұмыс істеп жатқан еді. 1925 жылдың қыркүйек айында Қазөлкекомының бірінші хатшысы қызметіне кіріскен Ф. Голощекин Қазақстанда қазақ топшылдығымен күрес бастады. Әрине, бұл күрес өте тәжірибелі саясаткер, кәнігі басқарушы Ф. Голощекин үшін де оңайға соқпады. Бұл күрестің аса ауыр, әрі ұзаққа созылатынын БК(б)П ОК де, Ф. Голощекин де анық түсінді. 1925 жылғы желтоқсанда өткен V Бүкілқазақстандық партия конференциясы мұны анық көрсетіп берді. Оның үстіне, бұл кезеңде республика шаруашылығы да 1913 жылғы деңгейге көптеген салалар бойынша жете алмай, ақсап жатқан болатын. Сондықтан, БК(б)П ОК Т. Рысқұловты Қазақ өлкелік партия комитетіне қызметке жіберуді ойластыра бастады. Көп уақыт Қазақстанда болмаған Т. Рысқұлов та бұған қарсы емес еді.

Осы арада, «рысқұловшылдық» туралы мәселеге тоқтала кету қажет. Өйткені, 1925 жылғы кейбір тарихи құжаттарда «қожановшылдар» немесе, «рысқұловшылдар» деген сипаттаулар кездеседі. Мұның барлығы да Орталық пен оның Қазақстандағы жандайшаптарының негізсіз айыптаулары болатын. Шын мәнінде, Т. Рысқұловтың Қазақстандағы топшылдыққа ешқандай қатысы болған жоқ. Біріншіден, ол Қазақ АКСР-інде бұған дейін қызмет атқарған жоқ. Екіншіден, Түркістан АКСР-індегі оның тобы – Орталықтың эмиссарлық органы Түріккомиссияға қарсы жергілікті түрік халықтарының мүддесін қарсы қоя білген Мұсбюро болатын. Түріккомиссияның Т. Рысқұлов тобын талқандауы – Түрік Кеңес Республикасы мен Түрік халықтарының Компартиясын құру туралы идеяға берілген соққы болатын. Ал осының негізінде ұлттық мүдде жолындағы әрекеттерді «рысқұловшылдықпен» айыптауға жол берілді. Сондықтан, Т. Рысқұловты топшылдықпен айыптау ешбір қисынға келе қоймайды.

Т. Рысқұловты Қазақстанға жұмысқа жібермес бұрын БК(б)П ОК Ф. Голощекиннің және Қазөлкеком бюросының өзге де мүшелерінің көңіл-күй ауанын байқау мақсатымен Т. Рысқұловты Қазақстанға жұмысқа жіберсек қалай қарайсыңдар деген мазмұнда жеделхат жолдады. Өйткені, БК(б)П ОК Ұйымдастыру бюросы 1919 ж. Түріккомиссияның мүшесі болған Ф. Голощекин мен Т. Рысқұлов арасының жақсы емес екенін анық білетін. Оның үстіне, оған дейін өте жоғарғы деңгейдегі партиялық және мемлекеттік қызметтерді абыроймен атқарып, халықтың құрметіне бөленген Т. Рысқұловтың қатардағы қызметке келмейтіні әу бастан-ақ белгілі. Яғни, бұл дегеніңіз, біреудің жылы орнынан жылжуы деген сөз. Бір қызығы, 1926 ж. 10 ақпанда өткен БК(б)П Қазөлкекомы бюросының Ф. Голощекин, И. Киселев, О. Жандосов, Н. Нұрмақов, Ж. Мыңбаев, А. Серғазиев, С. Сәдуақасов, О. Исаев, М. Тәтімов, И. Игеновтардың қатысуымен өткен мәжілісінде «Жолдас Рысқұловты Қазақстанда жұмысқа пайдалану туралы ОК-тің жеделхаты» қаралып, «жолдас Рысқұловтың жұмыс істеу үшін Қазақстанға келуіне қарсылық жоқ» деген қаулы қабылданды [54].

Қазақ өлкелік партия комитетінің ресми келісімін алған БК(б)П ОК Ұйымдасыру бюросы 1926 ж. 3 наурызда БК(б)П ОК хатшылығының келісімімен Т. Рысқұловты БК(б)П Қазөлкекомының қарауына жіберу туралы шешім шығарды. Біздің қолымызға Т. Рысқұловтың Қазақстанға дәл қай күні келгенін айғақтайтын құжат әзірге түсе қоймады. Тек белгілісі – 1926 ж. 10 сәуірде өткен Қазөлкекомы бюросының мәжілісі оның қатысуынсыз-ақ «жолдас Рысқұловтың жұмысы туралы» мәселені қарап, оны БК(б)П Қазөлкекомының Баспасөз бөлімінің меңгерушісі қызметіне тағайындады. Ал 19 сәуір күні өткен аталмыш бюро мәжілісі Т. Рысқұловтың қатысуымен өтеді. Осы мәжілісте Ф. Голощекин «Еңбекші қазақ» газетінің редакциялық алқасы туралы» хабарлама жасап, ол бойынша «Рысқұлов, Сәдуақасов және Жандосов жолдастар «Еңбекші қазақ» редакциялық алқасына мүше болсын, Т. Рысқұлов газеттің жауапты редакторы болып тағайындалсын» деген шешім қабылданды [55]. Яғни, Т. Рысқұлов Қазақстанға осы екі аралықта келсе керек.

Т. Рысқұлов Қазақстанға келе салысымен-ақ әдеттегіше жұмысқа қызу кірісіп кетеді. Ол кезде Қазақстанда 29 мерзімді басылым шығып тұратын еді. Оның 16-сы орыс тілінде болса, 12-сі қазақ тілінде, 1-уі ұйғыр тілінде шығатын. Т. Рысқұлов өлкелік баспасөз бөлімінің меңгерушісі ретінде ауыл кеңестерінің жұмысын жандандыру бағытында орасан зор жұмыс атқарды. Үнемі қазақ ауылдардарындағы қоғамдық қатынастарды реттеуге, қазақ кедейлерінің кеңестердегі рөлін арттыруға баспасөзді жұмылдыруға күш салды. Сонымен қатар, республикалық баспасөзге жұмсалатын қаржыны көбейтуге, губерниялық баспасөз бөлімдерінің жұмысын жетілдіруге баса назар аударды.

Бірақ, Т. Рысқұловтың басы үнемі кеңестік ноқта мен партиялық жүгенге сия бермейтін. Сондықтан да, Ф. Голощекин одан үнемі тартынып, аяғын аңдап басатын. Ф. Голощекин БК(б)П ОК ресми өкілі әрі Қазөлкекомының бірінші хатшысы ретінде Орталықпен ым-жымы бір болғанымен, көп жағдайда Т. Рысқұловтың беделі, қайраткерлік қарымы мен тұлғалық мысы Ф. Голощекиннен басым түсетін. Сондықтан да, Т. Рысқұловтың Қазақстанда одан ары жұмыс істей беруі деген сөз – Ф. Голощекиннің көп ұзамай қызметтен кетуі болып шығар еді. Ал Т. Рысқұловтың Орталық үшін тиімсіз тұстары көп болатын. Өйткені, қазақ қайраткерлерін бір-біріне бөліп соғу тәсілімен Орталықтың отарлық жымысқы саясатын жүзеге асыратын әккі Ф. Голощекин кеткен жағдайда, Т. Рысқұлов қазақ қайраткерлерін тұтас бір арнаға біріктіріп, орталық пен ұлт аймағы арасындағы қарым-қатынаста республика мүддесін қасарыса қорғауы сөзсіз еді. Бұл жағдай, кейіннен, 1928 жылғы ірі байларды тәркілеу науқанына байланысты Т. Рысқұлов позициясынан анық көрінді. Осы жағынан келгенде, Т. Рысқұловты басқа жұмысқа ауыстыру Орталық үшін де Ф. Голощекин үшін де тиімді болатын. Екіншіден, Т. Рысқұловтың РКФСР-дің орталық мемлекеттік басқару органында қызмет атқаруы Қазақстан үшін де, өзі үшін де тиімді боларын Ф. Голощекин де анық бағамдаса керек. Осылайша, Қазақстанға келгеніне екі апта уақыт өтпей жатып Т. Рысқұловтың басқа жұмысқа ауысуы туралы мәселе көтеріле бастады.

1926 ж. 25 сәуірде Қазақ, Татар және Башқұр автономиялық республикалары қызметкерлерінің (Н. Нұрмақов – ҚАКСР ХКК төрағасы, Ж. Мыңбаев – ҚАКСР ОАК төрағасы, Ахсан Мұхаметқұлов – БАКСР ХКК төрағасы, Хафиз Кушаев – БАКСР ОАК төрағасы, Шайгардан Шаймарданов – ТАКСР ОАК төрағасы) қатысуымен өткен кеңесте «РКФСР орталық мекемелерінің жауапты орындарына ұлт қызметкерлерін ұсыну туралы» мәселе қаралып, Т. Рысқұлов – РКФСР Халкомкеңесі төрағасының орынбасары қызметіне, Саитгалиев – РКФСР Кіші Халкомкеңесі төрағасының орынбасары қызметіне, Биишев – РКФСР Қаржы халкомының орынбасары қызметіне ұсынылды. Ж. Мыңбаев осы кеңес шешімін бекітуді сұрап БК(б)П ОК бас хатшысы И. Сталиннің, хатшысы В. Молотовтың, Орталық Бақылау комиссиясының төрағасы В. Куйбышевтың атына жазған хатында олардың тағайындалуын сұрай отырып, бұл шараның Орталық пен шет ұлт аймақтарының арасындағы шаруашылық және саяси байланыстарға жағымды дәнекер болатынын атап көрсетті [56].

Т. Рысқұловтың РКФСР ХКК төрағасының орынбасары қызметіне бекітілуі туралы мәселе Орталықта қаралып жатқан тұста, ол өзінің қарымды қызметін жалғастырып жатқан болатын. Ол 1926 ж. 26 сәуірде өткен Қазөлкеком хатшылығының мәжілісінде «комсомол баспасөзі туралы» айта келіп, комсомол газетінің қайта шығарылу қажеттігін, комсомол газетіне қатысты Қазөлкеком шешімінің қайта қаралуы туралы мәселені Бюро мәжілісіне қою керектігін, Қазөлкекомның баспасөз бөлімі мен БЛКЖО Қазөлкекомына бірлесе отырып бюроның келесі мәжілісінде шығатын газеттің сипаты мен оған керекті қаржы туралы мәселені баяндау тапсырылды. Т. Рысқұловтың осы еңбегінің нәтижесінде 1924 жылдың 8 ақпанынан бері «Еңбекші қазақ» газетінің 4-бетінде қосымша ретінде «Лениншіл жас» атауымен, 1925 жылғы 3 ақпаннан (С. Сәдуақасовтың редактор болуынан кейін – авторлар) бері «Жас қайрат» атауымен қосымша ретінде шығып келген комсомол газетін жеке шығару мәселесі орынды шешім тауып, 1927 жылдың басынан бастап «Лениншіл жас» газеті қайта шыға бастады [57].

Сондай-ақ, Т. Рысқұлов хатшылықтың осы мәжілісінде «Семей мембаспасы туралы» хабарлама жасап, Семей мембаспасының мүмкіндіктерін республика үшін пайдалану жөнінде шешім шығарып, Семей мембаспасының жұмысы мен Қазмембаспасының жұмысын ұштастыруды және оның орындалуы мен жүзеге асуын бақылауды өзі басқаратын бөлімнің қарамағына алуды ұсынды. Ұсыныс толық қабылданып, Семей мембаспасы республикалық маңызы бар баспаға айналды. Мәжілісте қаралған келесі бір мәселе – «Қазақстандағы шаруалар көтерілісінің 10 жылдығын өткізу туралы» мәселе болды. Бұл мәселе бойынша да оң шешім қабылданып, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің 10 жылдығын атап өтудің жоспарын жасау үшін Ж. Мыңбаев, Т. Рысқұлов, С. Сәдуақасов, О. Жандосов, Брудный, Рязанов және Хангереевтерден тұратын комиссия құрылды. Осы комиссия жұмысының нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліске алғаш рет орынды тарихи баға берілгені белгілі.

Т. Рысқұлов Қазақстанға келгеннен кейін көп ұзамай, 1926 жылдың 30 сәуірі – 3 мамыры аралығында өткен 5-сайланған Қазөлкекомның ІІ пленумында жергілікті кеңестердегі байлардың ықпалына соққы беру қажеттігін көрсетті. Байлар рулық және туысқандық қатынастарға сүйенгендіктен емес, қолына биліктің экономикалық тұтқасын ұстағандықтан да кеңестерде жеңіске жетеді деді Т. Рысқұлов. Ал өз кезегінде осы жағдай қазақ ауылдарының әлеуметтік-экономикалық дамуына кедергі деді. Сондықтан, байларға салынатын салық көлемін өсіріп, қазақ шаруалары мен жұмысшылар одағының нығаюына жәрдемдесу керек деген пікір білдірді.

1926 ж. 5 мамырда Қызылорда қаласындағы Іскерлер клубында Баспасөз күні мерекесіне арналған салтанатты жиын өтеді. Осы жиында баяндама жасаған Т. Рысқұлов қайта құру жағдайындағы Қазақстанның даму барысына тигізетін баспасөздің рөлі мен маңызын ғана айтып қоймай, ол республикалық баспасөздің алдына нақтылы міндеттер қоя білді. 1926 ж. 13 мамырда өткен Қазөлкомы бюросының мәжілісінде қабылданған «қазақ баспасөзін жетілдіру жөніндегі іс-шаралардың» (Қазөлкеком Баспасөз бөлімінің жоспары – авторлар) осы баяндама тезистері негізінде қабылданғаны айдан-анық. «Өлкелік комитеттің Баспасөз бөлімінің құқығы жеке Бөлім ретінде жүзеге асырылсын» [58] деп басталатын аталмыш құжаттан Т. Рысқұловтың қолтаңбасы мен «төртінші билік – төрге шық!» деген ұран мүлтіксіз көрініп тұрғандай әсер қалдырады. Бюро мәжілісі Т. Рысқұлов басқаратын бөлімнің жұмыс жоспарын бекітіп қана қоймай, баспасөзге бөлінетін жаңа қаржы көздерін іздестіру мен тарту бойынша да ұсынылған шараларды бекітті.

1926 ж. 19 мамырда өткен Қазөлкомы хатшылығының мәжілісіне қатысқан Т. Рысқұлов «Еңбекші қазақ» газетінің жазылу ақысын 8 миллион сомға дейін көбейту туралы шешімнің шығуына ықпал жасады. Мұның барлығы оның беделі мен іскерлігін көрсететін еді [57, 118-п.].

1926 жылдың 27 мамырында өткен БК(б)П ОК Саяси бюросының мәжілісінде «РКФСР ХКК төрағасының үшінші орынбасары туралы» мәселе қаралып, бұл орынға Т. Рысқұловты тағайындау туралы шешім қабылданды [59] Көп ұзамай, БК(б)П Қазөлкекомына БК(б)П ОК хатшысы В. Молотовтан 1926 жылдың 31 мамырындағы БОАК Төралқасының қаулысымен Т. Рысқұловтың РКФСР Халкомкеңесі төрағасының орынбасары болып бекітілгені туралы хабарлама келіп жетті. «Еңбекші қазақ» газеті бұл жөнінде 8 маусымдағы санында ресми хабар берді. Дәл осы күні өткен БК(б)П Қазөлкомы хатшылығының мәжілісінде, Т. Рысқұлов 5 мәселе бойынша хабарлама жасап, өз ұсыныстарын толық өткізіп кетті. Олар: қазақ тілінде өлкелік шаруалардың жаңа газетін шығару шешілді; өлкелік шаруалар газетінің редакторлығына Ж. Мыңбаевты, орынбасары етіп Ә. Байдильдинді бекітті; БК(б)П Қазөлкекомы Баспасөз бөлімін басқару уақытша Ә. Байдильдин мен А. Шверге жүктелді; «Еңбекші қазақ» газетінің уақытша редакторы болып О. Жандосов бекітілді; қазақ тілінде ғылыми терминологияны тексеріп, оны Қазөлкекомға баяндау Баспасөз бөліміне тапсырылды [57, 175–177-п.].

Осыдан кейін, Т. Рысқұлов 14 маусымда өткен Қазөлкомы хатшылығының және 16 маусымда өткен Қазөлкомы бюросының мәжілістеріне қатысады. 16 маусымдағы бюро мәжілісі жаңа қызметке тағайындалуына орай Т. Рысқұловты Орталыққа жіберу туралы шешім шығарды [60]. Осылайша, Т. Рысқұловтың Қазақстандағы қызметі небәрі 2 айға ғана созылды. Осы қысқа ғана уақыттың ішінде Т. Рысқұлов Қазақстан тарихына өзінің өшпес қолтаңбасын қалдырды.

Т. Рысқұлов РКФСР Халкомкеңесі төрағасының орынбасары қызметінде 1937 жылдың 21 мамырында тұтқындалғанға дейін үздіксіз жұмыс атқарды. Бұл жиырма жылдық саяси-мемлекеттік қызметінде Т. Рысқұлов көтерілген ең жоғарғы қызмет болатын, әрі ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Т. Рысқұловтан басқа қазақ баласы мұндай жоғарғы қызметке қол жеткізе алмады. Ол осы аралықта өткен РКФСР Кеңестерінің барлық съездерінде осы қызметке қайта сайланып отырды. Сонымен қатар, 1929–1933 жж. РКФСР ХКК жанындағы Экономикалық кеңес мүшесі, орынбасары болып қызмет атқарды. Т. Рысқұлов РКФСР ХКК төрағасының орынбасары қызметінде жүріп көптеген мемлекеттік комиссиялардың құрамында жұмыс істеді: ауыл шаруашылығына қатысты жалпы мәселелерді реттеу үшін құрылған комиссияда, саяси істер жөніндегі комиссияда, РКФСР Кеңестерінің 13–15 съездерін өткізуге жетекшілік жасайтын комиссияларда, Москва қаласы шаруашылығын жетілдіру жөніндегі комиссияда, КСРО ОАК Бюджеттік комиссиясында және т.б. Мәскеуде Т. Рысқұлов Кеңестер Одағына танымал қайраткерге айналды.

Т. Рысқұлов 1926 ж. қараша айында Мәскеу қаласында БК(б)П ОК рұқсатынсыз ұлт қайраткерлерінің құпия кеңесін ұйымдастырады [61]. Өз рұқсатынсыз кеңес өткізгені үшін Т. Рысқұлов БК(б)П ОК тарапынан қатты айыпталды. Ал, кеңеске қатынасқан ұлт қайраткерлерінің барлығы өз республикаларында партиялық сөгіс алады. «Рысқұлов кеңесіне» қатынасқан қайраткерлерді айыптау үшін Татарстан, Башқұртстан, Қазақстан, Қырғызстан, Дағыстанда арнайы пленумдар ұйымдастырылады.

1926–1930 жж. Т. Рысқұлов Түркістан-Сібір темір жолының құрылысына Жәрдемдесу комитетін басқарды [62]. Түркістан-Сібір темір жолы деп ресми аталғанымен, бұл Қазақ темір жолы болды, өйткені ол Құлан мен Семей арасын көктей өтіп, кең байтақ қазақ даласының Шығысы мен Оңтүстігін жалғастырды. Түркістан-Сібір темір жолының Қазақстан үшін, қазақ халқы үшін орасан зор пайдасы болды, ол қазір де тәуелсіз Қазақстан экономикасына қан жүгіртіп отырған күре тамыр болып табылады. Темір жолдың арқасында қазақ ортасында маман жұмысшылар мен инженерлер қалыптасты.

И.В. Сталиннің қолдауымен Қазақстанды сегіз жыл жеке-дара билеп-төстеген Ф.И. Голощекиннің қазақ халқына қарсы қанды қол саясатының кесірінен 1932-1933 жж. тұтас бір ұлт сұрапыл ашаршылыққа ұшырап, этнос ретінде жер бетінен жойылып кетуге шақ қалды. Мәскеудің ет даярлау саясатының нәтижесінде ұжымдастырудың алдында қазақ көшпелілерінің қолында болған 44 млн. бас малдан небәрі 4 млн. мал ғана аман қалған. Ұлт тағдырына қауіп төнген осындай кезеңде халықты құтқару үшін Т. Рысқұлов И.В. Сталинге қаймықпай хат жазып, ерлік жасады [63].

ХХ ғасырдың 30-шы жылдардың басында Мәскеуде И.В. Сталиннің озбыр саясатына қарсы оппозициялық күштер бас көтерген болатын, осындай күштердің бір тобы РКФСР үкіметінде шоғырланды. Ол топты С.И. Сырцов (1893–1937) басқарды. С.И. Сырцов 1929–1930 жж. РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы болып істеді және өзінің орынбасары Т. Рысқұловпен өте жақсы қарым-қатынаста болды. С.И. Сырцов И.В. Сталиннің индустриализация мен ұжымдастыру саясатын іске асыру тәсілдерін елді дағдарысқа, халықты қырғынға алып баратын саясат ретінде сынап, оны «топас бас адам» (тупоголовый человек) деп айыптайды. С.И. Сырцов тұтқындалғаннан кейін арнайы органдар Т. Рысқұловты сырттай бақылауды күшейткен болатын. Мәскеудегі қызметінде Т. Рысқұлов ұстараның жүзінде жүргендей аса қауіпті саяси ахуалда жұмыс істеген еді [64].

1936–1937 жж. И.В. Сталиннің режимі өзінің шарықтау шегіне жетті. «Лениндік гвардияның» соңғы азулы өкілдері Бухарин мен Рыков та тұтқындалды. 1937 ж. ақпан-наурыз пленумында Т. Рысқұлов делегаттар ортасында үгіт жүргізіп, Бухарин мен Рыковты тұтқыннан босату үшін бірігуге шақырады [65]. Аталған пленумнан кейін іле-шала Сталиндік үлкен террордың басталғаны белгілі. Сталин мен Ежов Т. Рысқұловты алғашқы кезекте қуғын-сүргінге ұшырайтын кеңестік саяси элитаның тізіміне енгізді. Т. Рысқұловты 1937 ж. 21 мамырда Кисловодскіде тұтқындап, арнайы күзетпен Мәскеуге жеткізеді. Сегіз айдай тергелгеннен кейін, 1938 ж. 8 ақпанда ату жазасына кесілді. Үкім 1938 ж. 10 ақпанда орындалды. 

Т. Рысқұлов тұтқындалған кейін көп ұзамай жұбайы Әзиза Тубекқызы да тұтқындалып, Бутырка түрмесіне қамалады. Тұтқындалған кезде аяғы ауыр Әзиза Түбекқызы Рида есімді қызын 1937 ж. 30 маусымда түрмеде босанады. Екі айдан соң Т. Рысқұловтың жалғыз ұлы, 17 жасар Ескендірді тұтқындап, Онеглагқа аттандырады. Ескендір лагерде өкпе ауруына шалдығуына байланысты 1939 ж. босатылып, 1940 ж. Мәскеуде қайтыс болады. Жендеттер Т. Рысқұловтың қыздарын да аямай, туыстарынан ажыратып алып, түкпір-түкпірдегі балалар үйлеріне жібертеді. Әзиза Тубекқызы өз анасымен бірге АЛЖИР-де 10 жыл отырады.

Тұрар Рысқұлов – ХХ ғасырдың алғашқы жартысында түркі жұртынан шыққан аса ірі саяси тұлға, қоғам және мемлекет қайраткері болды. Кеңестер Одағы құрамындағы түркі халықтарының саяси бостандығы мен экономикалық өркендеуі үшін көп еңбек сіңірді. Ол өз замандастарының ортасында аса беделді болды. Кеңестер Одағының саяси элитасы, түркі-мұсылман қайраткерлері, Алаш зиялылары Тұрар Рысқұловты құрмет тұтты.

Т. Рысқұлов 1919 ж. ТКП Орталық Комитетінің мүшелігіне қабылданады, ал одан ертерек, яғни 1918 ж. желтоқсан айында жасырын түрде «Иттихад-ва-Тараки» (Бірлік және Прогресс) партиясына кіреді. «Иттихад-ва-Тараки» партиясына Түркістанның көптеген қайраткерлері енген еді. Негізі Түркияда қаланған «Иттихад-ва-Тараки» партиясының мүшелері түркі халықтарының ортақ ұлт-азаттық қозғалысын жандандыру үшін астыртын жұмыстар жүргізіп жатқан еді. «Иттихад-ва-Тараки» партиясының Ташкенттегі мүшелері Түркістан үкіметінің құрамына кірген Т. Рысқұловқа жіті назар аудара бастайды. 1918 ж. желтоқсанда Ташкент қаласындағы Сағдулла Тұрсынқожаевтың үйінде белгілі түрікшіл қайраткерлер – Мунавар Қары және Низаметдин Қожаевтармен бірге жасырын жағдайда өткен мәжілісте Т. Рысқұлов «Иттихад-ва-Тараки» партиясының Орталық Комитетіне қабылданады [66]. Яғни, 1919 ж. бір мезгілде, ашық және жасырын жағдайда, екі бірдей партияның Орталық Комитетінің мүшесі болды. Осы уақыттан бастап Т. Рысқұловтың саяси идеяларының өзегі – Тұтас Түркістан идеясы болды. Тұрар бұл идеяны үнемі жадында ұстады және осы идея үшін өмір бойы қуғын көрді. Тұтас Түркістан идеясы – Тұрардың өмірлік мұратына айналады.

Жиырма жылдай ірі мемлекеттік қызметте жүрген кезінде Т. Рысқұлов түркі-мұсылман қайраткерлеріне, әсіресе жастарға, қолынан келген көмегін беріп отырды. 1920 ж. А. Байтұрсыновпен бірігіп В.И. Ленинге ұлт мәселесі бойынша хат жазды. 1922 ж. күзде заңсыз тұтқындалған Алаш көсемі Ә. Бөкейхановты Қарқаралы түрмесінен босатып алды [67]. Азамат соғысынан кейін қуғындалған Алаш қайраткерлері – М. Тынышбаев, Х. Досмұхамедов, Ж. Досмұхамедов, М. Жұмабаев, М. Әуезов және т.б. көптеген тұлғаларға Түркістанға келіп шығармашылықпен, қоғамдық-мәдени істермен айналысуға қамқорлық жасады. Тұрар Рысқұлов Түркістанның болашақтағы саяси тәуелсіздігінің ірге тасын қалайтын мыңдаған талантты жастардың білім алып, тұлға ретінде қалыптасуына зор көмек көрсетті [68].

Еңбегі

Т. Рысқұлов 1918–1919 жылдардағы және 1931–1933 жылдардағы ашаршылық кезінде қазақ халқын құтқару үшін ерен еңбек сіңірді.

Т. Рысқұлов – Тұтас Түркістан идеясын жүзеге асыру жолында нақты практикалық әрі батыл қадамдар жасаған біртуар ұлы тұлға. Түркі халықтарының ұлт-азаттық қозғалысы тұтас бір тарихи процесс болса, Т. Рысқұлов осы тарихи процесс аясындағы ерекше құбылыс болды. Т Рысқұловтың есімі – Тұтас Түркістан идеясының баламасы іспеттес.

Т. Рысқұлов – түркі халықтарына қатысты жүргізілген отарлық саясатқа қарсы шығып, Түркістанда армян-дашнактарды, Жетісуда орыс-казактарын ауыздықтап, орыс шовинизміне қарсы мұсылман коммунистерін ұйымдастырып, Мұсбюро арқылы империялық пиғылға ойсырата соққы бере білген бірегей тұлға.

Т. Рысқұлов – ірі ғалым. Ол «Түркістандағы РК(б)П Мұсбюросы», «Жетісу мәселелері», «Ленин және Шығыс халықтары», «Революция және Түркістанның жергілікті тұрғындары», «Орта Азия түздіктерінің 1916 жылғы көтерілісі», «Қазақстан», «Қырғызстан», «Түріксіб», «Жаңа кезеңдегі коммуналдық шаруашылық» және т.б. 20-дай кітаптың, 200-ден астам ғылыми еңбектің авторы.

Т. Рысқұлов – түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының тарихын зерттеумен айналысқан тарихшы-ғалым. Оның Қазақстан тарихына арналған ірі еңбегі тұтқындалған кезде ІІХК қызметкерлері тарапынан тәркіленіп, содан бері табылмай келеді.

Ұлықталуы

Т. Рысқұлов есімін ұлықтау сол ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының өзінде-ақ басталды. Халық арасында саяси беделі орасан зор болған Т.Рысқұловтың есімі Ферғана қазақтары мен Ташкент қаласы тұрғындарының сұрауы бойынша жергілікті мектептерге берілсе, Әулиеата «Қосшы» одағы өз клубына Т. Рысқұловтың есімін берді. Әрине, бұл атаулардың барлығы да қуғын-сүргін жылдары жойылған болатын.

1956 ж. 8 желтоқсанда Т. Рысқұлов ақталғаннан кейін, оның ауылынан шыққан геолог-ғалым М. Серікбаевтың ізденуімен Т. Рысқұловтың тарихи тұлғасын қалпына келтіру, оның ерен еңбегін халыққа қайтару жұмысы там-тұмдап жүргізіле бастады. Әрине, Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін барып, тұрартану саласы қауырт дами бастады. Көрнекті жазушы Ш. Мұртаза Т. Рысқұлов тұлғасына «Қызыл жебе» (1–2-кітап), «Жұлдыз көпір» (3-кітап), «Қыл көпір» (4-кітап) және «Тамұх» (5-кітап) бес кітап арнады. Тарихи деректер негізінде жазылған бұл кітаптар аса құнды еңбек болып табылады. Сондай-ақ, Ш. Мұртазаның «Сталинге хат» пьесасы өткен ғасырдың 90-шы жылдарында бүкіл Қазақ Елін шарлап шықты. 1994 ж. Т.Рысқұловтың туғанына 100 жыл толуына орай өткізілген іс-шаралар аясында Т. Рысқұловқа арналған сүбелі еңбектер жарық көрді. Олардың ішінен О. Қоңыратбаев пен В.Устиновтың тарихи зерттеулерін ерекше атап өткен ләзім. Биыл туғанына 125 жыл толып отырған ұлы қайраткерді ұлықтау шаралары әлі де жалғасуда және жалғаса да бермек.

Бүгінгі таңда Т.Рысқұлов есімімен Алматы, Шымкент, Тараз қалалары мен Қазақстанның көптеген елді-мекендерінің ірі даңғылдары мен көшелері, Түркістан облысы Түлкібас ауданының орталығы, Жамбыл облысының бір ауданы аталады. Сонымен қатар, Шымкент қаласындағы №25 мектеп-гимназияға, Түлкібас ауылындағы жалпы орта мектепке, Жамбыл облысы Қордай ауданы Қасық ауылының № 23 орта мектебіне, Талғар ауданындағы мектеп жасына дейінгі шағын орталығы бар № 16 жалпы білім беретін орта мектебіне және № 9 жалпы орта мектебіне, Алматы қаласындағы Басқару академиясына және т.б. Т.Рысқұлов есімі берілген. Сондай-ақ, Тараз қаласында «Т. Рысқұлов атындағы санаторий» ЖШС және Т. Рысқұлов атындағы мәдениет және демалыс саябағы жұмыс істейді. Т. Рысқұловқа Тараз, Шымкент қалаларында және Түлкібас ауданында бірнеше жерге үлкен ескерткіштер қойылған.

Әдебиеттер және деректер тізімі:

1. Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұловтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметінің күндерегі. Биохроникалық зерттеу. 1 том (1894-1919 жж.). – Тараз: «Формат-Принт» баспасы, 2014. – 7 б.

2. ӨРОМА. Р-86-қ., 1-т., 1525-іс, 4-6-пп; «Рысқұл Жылқайдарұлының ісі» ҚРОМА-ның 44-қ., 1-т., 8898, 9014, 9102 істерде сақталып тұр.

3. ӨРОМА. Р-86-қ., 1-т., 1525-іс, 6-п.

4. ҚырРОМА. 69-қ., 1-т., 2-іс.

5. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Қаңтар 1929 – шілде 1938 жж. = Движение Алаш. Январь 1929 г.– июль 1938 г. 3 том, 2 книга. – Алматы: Ел-шежіре, 2007. – 110-112 б.

6. ӨРОМА. Р-86-қ., 1-т., 1525-іс, 7-п.

7. Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұлов және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс мәселелері // «Ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы: тәуелсіздікке бастар жол» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Абай атындағы ҚазҰПУ, 17 маусым, 2011 жыл = «История национально-освободительных движений: путь к независимости». Материалы республиканской научно-теоретической конференции. – Алматы: КазНПУ имени Абая, 2011. – 13-20 бб.

8. ӨРОМА. Р-86-қ., 1-т., 1525-іс, 79-п.

9. ӨРОМА. Р-366-қ., 1-т., 29-іс, 12-п.

10. Сарымулдаев К. Мое воспоминание о восстании казаков Меркенского района в 1916 году // Красный Казахстан. – 1926. – № 2–3. – С. 66-71.

11. Революция и национальный вопрос. Документы и материалы по истории национального вопроса в России и СССР в XX веке. Под ред. С.М. Диманштейна. Т. 3. (1917 г., февраль – октябрь). Сост.: И. Левин и Е. Драбкина. – М.: Изд. Коммунистической академии, 1930. – С. 366–368.

12. «Түркістан аймағы қазақ-қырғыздардың жалпы жиналысы» // Бірлік туы (Ташкент). – 1917. – 20 тамыз. – № 6.

13. Махаева А.Ш. Қазақ-қырғыз саяси байланыстарының тарихы (XVIII ғасырдың екінші жартысы – XX ғасырдың бас кезі). – Алматы: «Ценные бумаги» баспасы, 2007. – 301 б.

14. Туркестанский курьер. – 1917. – 6 сентября. – № 199.

15. ӨРОМА. Р-366-қ.,1-т., 29-іс, 16-п.

16. ӨРОМА. Р-17-қ., 1-т., 37-іс, 147–148-п.

17. ӨРПАА. 60-қ., 1-т., 7-іс, 3-п.

18. ӨРОМА. Р-17-қ., 1-т., 171-іс, 118–120-п.

19. Қоңыратбаев О.М.Түркістан Республикасындағы 1917-1919 жылдардағы ашаршылық және Тұрар Рысқұлов басқарған Аштықпен күресетін Орталық комиссияның қызметі. // «Білім беру және ғылым: даму көкжиегі» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. Абай атындағы ҚазҰПУ, Магистратура және PhD докторантура институты. 2010 жыл, 26 наурыз. – Алматы, 2010. – 40–43 б.

20. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. (Сборник главнейших статей, докладов, речей и тезисов). Часть 1. – Ташкент: Узгосиздат, 1925. – С. ХІІ.

21. Қоңыратбаев О.М. Мұсылман Бюросының құрылуы және оның 1919 жылғы көктем-жаз айларындағы қызметі (Коныратбаев О.М. Создания Мусульманского Бюро и его деятельность весной и летом 1919 года // Электронный научный журнал «edu.e-history.kz» – 2018. – № 1 (13) (Январь-март). – URL: http://edu.e-history.kz/ru/publications.

22. Известия ТурЦИКа (Ташкент). – 1920. – 27 января. – № 18.

23. Қозыбаев М.Қ. Ғасыр тауқыметін арқалаған арыстар // Тұлғалар тұғыры / Құраст. І. Қозыбаев. – Алматы: ҚазАқпарат, 2009. – 540-б. (229–244-б.). 

24. РӘСТМА. 5-қ., 3-т., 3-іс, 23-26-а.п.

25. Қоңыратбаев О.М. Түркі халықтарына ортақ түйткілді мәселелерді талқылаған құпия кеңес (Мәскеу, 1920 жыл). // ІV халықаралық «Фараби оқулары» (Қазақстан, Алматы. 2017 жыл, 4-12 сәуір). «Қазақстанның жаңа жаһандық жаңғыруы: «Алаш» және «Мәңгілік ел» идеялары»атты Халықаралық ғылыми-теориялық және әдістемелік конференция материалдары (6 сәуір, 2017 жыл) = ІV международные фарабиевские чтения. Материалы международной научно-теоретической и методической конференции «Казахстан в новой глобальной реальности: идеи «Алаш» и «Мәңгілік Ел. 6 апреля 2017 г. – Алматы: әл-Фараби ат. ҚазҰУ, 2017. – 108-114-б.

26. Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұлов және Тұтас Түркістан идеясы // «Ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы: тәуелсіздікке бастар жол» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Абай атындағы ҚазҰПУ, 17 маусым, 2011 жыл = «История национально-освободительных движений: путь к независимости». Материалы республиканской научно-теоретической конференции. – Алматы: КазНПУ имени Абая, 2011. – 33–41-б.

27. Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұлов Шығыс халықтарының І съезінде (Баку қаласы, 1920 жыл, қыркүйек) // ҚР ҰҒА құрметті академигі, т.ғ.д., профессор Талас Омарбековтың 70 жылдығына арналған «Қазақ тарихына жаңа көзқарас» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары = Материалы международной научно-теоретической конференции «Новые взгляды на историю Казахстана», посвященной 70-летию Почетного академика НАН РК, д.и.н., профессора Таласа Омарбекова. КазНУ им. аль-Фараби, г. Алматы, 1 июня 2018 года. Әл-Фараби ат. ҚазҰУ, Алматы қаласы, 2018 жыл, 1 маусым. – Алматы: Қазақ университеті, 2018. – 249–254-б.

28. РӘСТМА. 61-қ., 1-т., 10-іс, 7-п.

29. РӘСТМА. 17-қ., 3-т., 115-іс, 3-п.

30. РӘСТМА. 558-қ., 1-т., 5564-іс, 1-2-п.

31. РӘСТМА. 583-қ., 1-т., 8-іс, 65–68-п.

32. РФМА. 1318-қ., 1-т., 16-іс, 121–137-п.

33. Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұлов және Мәскеу Шығыстану институты // Қоғам және дәуір. – 2012. – № 1. – 67–73-б.

34. РФМА. 1318-қ., 1-т., 17-іс, 134-п.

35. РФМА. 1318-қ., 1-т., 17-іс, 138-а.п.

36. РФМА. 1318-қ., 1-т., 17-іс, 178-п.

37. РӘСТМА. 17-қ., 3-т., 309-іс, 4,11-п.

38. РФМА. 1318-қ., 1-т., 9-іс, 70-71-п.

39. Большевистское руководство. Переписка. 1912–1927. Сборник документов / Составители: А.В. Квашонкин, О.В. Хлевнюк, Л.П. Кошелева, Л.А. Роговая. – М.: РОССПЭН, 1996. – 423 с.

40. РӘСТМА. 17-қ., 3-т., 293-іс, 3,9-10-п.

41. Туркестанская правда (Ташкент). – 1922. – 4 ноября. – № 90 (246). – С. 1.

42. Первая экономическая конференция Средне-Азиатских Республик – Туркестана, Бухары, и Хорезма. 5-9 марта 1923 г. Стенографический отчет. – Ташкент, 1923.

43. Туркестанская правда. – 1923. – 27 марта. – № 64 (355). – С. 2–6.

44. ӨРОМА. Р-17-қ., 1-т., 369-іс, 162-п.

45. ӨРОМА. Р-17-қ., 1-т., 417-іс, 99-п.

46. Рыскулов Т. Наши студенты в Германии // Туркестанская правда. – 1923. – № 257. – 2 декабря.

47. ӨРОМА. Р-17-қ., 1-т., 369-іс, 59-п.

48. РӘСТМА. 17-қ., 3-т., 408-іс, 3-п.

49. РӘСТМА. 17-қ., 3-т., 414-іс, 7-п.

50. Рыскулов Т. Восстание в Средней Азии и Казахстане. В 2-х частях. – Кзыл-Орда: 1927. – 124 с.

51. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана (Сборник главнейших статей, докладов, речей и тезисов). Часть 1. – Ташкент: Узгосиздат, 1925. – 218 с.

52. РӘСТМА. ИККИ-495-қ., 65а-т., 11021-іс, 1–8-п.

53. Устинов В.М. Турар Рыскулов: (Очерки политической биографии). – Алматы: Казахстан, 1996. – 464 б. (С. 284.).

54. Шілдебай С. Тұрар Рысқұлов және Қазақстан // Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы. Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар сериясы. – 2011. – № 2 (29). – 119–125-б.

55. ҚРПА, 141-қ.,1-т., 486-іс, 111-п.; 1039-іс, 174-п.

56. РӘСТМА. 17-қ., 67-т., 327-іс, 145–146-п.

57. ҚРПА, 141-қ., 1-т., 492-іс, 106-а.п.

58. ҚРПА, 141-қ., 1-т., 486-іс, 147-п.

59. РӘСТМА. 17-қ., 3-т., 562-іс, 7-п.

60. ҚРПА, 141-қ., 1-т., 487-іс, 1–3-п.

61. Қазбек М., Маймақов Ғ. Құпия кеңестер. – Алматы: Санат, 1999. – 336 б.

62. Турар Рыскулов – Заместитель Председателя Совета Народных Комиссаров РСФСР. Председатель Комитета Содействия по постройке Туркестано-Сибирской железной дороги. / М. Алиев, У. Абдирман, И. Шуваев, С. Сарсекеев, К. Шайсултанов. – Алматы: 2007. – 312 с.

63. Қазақ қалай аштыққа ұшырады: қасіретті жылдар хаттары. – Алматы, 1991. – 152–205 бб.

64. ЦК РКП (б) – ВКП (б) и национальный вопрос. Книга 1. 1918-1933 гг. / Составители Л.С. Гатагова, Л.П. Кошелева, Л.А. Роговая. – М.: РОССПЭН, 2005. – 784 с.

65. Хаустов В., Самуэльсон Л. Сталин, НКВД и репрессии 1936-1938 гг. – М.: РОССПЭН, 2009. – С. 143.

66. Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұловтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметінің күндерегі. Биохроникалық зерттеу. 1 том (1894-1919 жж.). – Тараз: «Формат-Принт» баспасы, 2014. – 107 б.

67. Қоңыратбаев О.М. Қазақтың тарлан ұлдары – Әлихан мен Тұрар (Қысылтаяң заманда бір-біріне тірек болған тұлғалар). // Қоғам және мемлекет қайраткері, «Алаш» қозғалысының көшбасшысы, Алаш партиясы мен «Алашорда» автономиялық үкіметінің төрағасы Әлихан Бөкейхановтың 150 жылдығына арналған «Еуразияның түркі және мұсылман халықтарының саяси көшбасшылары: тұлғалар, идеялар, тағдырлар. ХХ ғасырдың басы» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Алматы, Абай атындағы ҚазҰУ, 2016 жыл, 30 қыркүйек. – Алматы, 2016. – 154–158 бб.

68. Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұлов және Орталық Азия студенттері // Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының 50 жылдығына арналған «Жас ғалым – 2017» атты VІ Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының еңбектері. Қазақстан, Тараз, 2017 жыл, 30 наурыз = Труды VI Международной научно-практической конференции молодых ученых, студентов и школьников «Жас ғалым – 2017», посвященной 50-летию Таразского государственного педагогического института. Казахстан, Тараз, 30 марта, 2017 года. – Тараз қаласы: ТарМПИ баспасы, 2017. – 19–25 бб.

Авторлар: О.М. Қоңыратбаев, С.Қ. Шілдебай,

тарих ғылымдарының кандидаттары