http://www.writers.kz/journals/?ID=10&NUM=251

Қазақ әдебиеті №48-49 (3369)

Осыдан бір жарым ай бұрын (27-қыркүйек) «Қазақ әдебиетіндегі» «Ұлы Отан соғысы тарихына әділеттік керек!» деген мақалама Астанадағы Мемлекет тарихы институты директорының орынбасары, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Амангелді Қашқымбаев пен ғылыми қызметкер Жасұлан Абдрамановтың жауабы екі мақала ретінде сол «Қазақ әдебиетінің» 8-қарашадағы нөмірінде жарияланыпты. Бірінші мақаланың тақырыбы айқайлап тұр: «Екінші дүниежүзілік соғысының шындығы немесе академик М.А.Асылбектің сын мақаласынан кейінгі ойлар», ал екіншісі – «Әділеттік керек пе, әлде басқа ма?..» деген атпен берілген. Екі мақалада да жазылған сынға шынайы уәж, қарсы дәлел, орынды пікір айту орнына, қара қазан өкпе, тікелей жеке басқа тиісіп, жала жабуға толы сылдыр сөзге барынша жол берілген.

Мәлік-Айдар АСЫЛБЕК,
Ш.Уәлиханов атындағы
Тарих және этнология институтының
бас ғылыми қызметкері, т.ғ.д.,
профессор, ҚР ҰҒА академигі

Мысалы, А.Қашқымбаев, ең алдымен мені өзінің директоры Б.Ғ. Аяған жөнінде жазғанша, Елбасы жө­нінде неге жазбайды, – деп жаз­ғырады. «Тәуелсіз Қазақс­тан, Елбасымыз – Н.Назарбаев туралы, жалпы қазақтар туралы кім, не айтпай жүр (әсіресе, кейбір шетелдік ғалым­дар). Бірақ ондайда құрметті Мәлік-Ай­дар ағамыздың дауысы естіле бер­мейді… Неге?» – деп айыптайды. Сон­да Б.Ғ.Аяған Елбасы деңгейіне кө­терілгені ме?! (Елбасымен профес­сор Б.Ғ. Аяған­ды теңестіргені өрескел іс-әрекет екенін Аман­гелді, қыза-қыза байқамай да қал­ған көрінеді).
Бұл саяси айып, егер кешегі Ке­ңес заманы болса, Қылмыс кодек­сі­нің 58-бабы, «В» тармағы бойынша кон­трре­вол­юция­лық іс-әрекетім үшін атылып, не 25 жылға Колымаға, ең болмағанда Қар­лагқа айдалып кете барар едім. Құдайға шүкір, қазір басқа жағдай. Дегенмен, Елбасы жө­нінде арнайы кітап түгіл, ма­қа­ла да жа­за алмадым. Мұндай кем­шілі­гім бар – мойындаймын. Бірақ тәуелсіз Қа­зақстан, жалпы қазақтар жөнінде өз шама-шарқымша жазып жүрмін, ол жөнінде 5-6 монографияларым мен 50-ден астам мақалаларым бар, әсіресе, Әлихан Бөкейханов, Мұха­меджан Тынышбаев, Тұрар Рысқұлов, Анна Панкратова, Төлеген Тәжі­баев, Ақай Нүсіпбеков, Бегежан Сүлей­ме­нов және т.б. саяси-қоғамдық қай­рат­керлер мен ғалым-тарихшылар жөнінде жазғаным бар­шы­лық. Кейінгі жылдары Кеңес Одағының Ұлы Отан соғысындағы жеңісіне Қа­зақ­станның қосқан үлесі туралы 4-5 ма­қала жарияладым, әсіресе, қазақ ұлтының әлеуметтік-демографиялық даму белес­терін, шәкірттеріммен бір­ге, көбірек зерттеудемін. Сол ең­бектерімнің ішінде Елбасы Н.Ә.Назарбаевқа көп­те­ген сілтемелер берілген. Амангелді ініміз, жағдай жасап, мүмкіндік берсе, Елбасы туралы еңбек жазуға да ойланар түрім бар. Бірақ барлық тарихшылар осымен айналысса, сонда сол үшін арнайы құрылған Мемлекет тарихы институты не істейді екен?!
А. Қашқымбаевтың маған қоятын екін­­ші айыбы – «қылмыс іс» десе де болар, «ғылыми жинақтың оқырман­дар арасына тарағанына үш жылдан асқан екен, сол уақыттан бері осы жинақ туралы ойын неге енді ға­на жеткізіп отырғаны түсініксіз» – деп, осыдан күнә іздеп, әуре болады. Кітап 2000 данамен ғана шығып, ар­­найы тапсы­рыс­пен ғана тара­тыл­ған. Менің қолыма кездейсоқ түсті. Мемле­кеттік хатшы М.М. Тәжиннің 5-мау­сым­дағы баяндамасынан кейін, менің «Отан тарихы туралы ой» деген мақалам жа­рия­­­лан­ған-ды («Егемен Қа­зақстан», 17 мау­сым). Сол мақа­лам­да мен Мемлекет тарихы институтын жол жөнекей, сылап-сипап сынай келіп, бұл институттың ғылыми бағдарламасын дұрыс нақтылауы туралы кеңес берген едім. Себебі, Қазақстан мемлекеттілігі туралы күр­делі проблемалармен айналысу орнына, ондағы ұжым, әсіресе оның бас­шылары, өз ғы­лы­ми мақсатына қатысы жоқ, ұсақ мә­селелермен ай­налысып , көбінесе күн­тіз­белер мен құжаттық жинақтар шығарумен келеді. Қазақстанның қазіргі мем­лекеттілігі жөнінде көлемді зерттеулер, әсіресе, монографиялар жоқ, – дегенмін. Сонымен бірге, құрметті про­фессор Б. Аяған «Голощекин – қыз­теке», «Генерал Корнилов кім?» және т.б. осындай ұсақ, өз бағдар­ла­масына қатысы жоқ, Отан тарихы ғы­лымы үшін маңызды емес мәсе­ле­лермен айналысатынын көрсетіп, жұмыс бағытын жөндеу керекті­гін айтқан едім. Сол кезде ғана «Қазақ жауынгері Ұлы Отан соғысы майданында» деген жинақ қолыма түсіп, оған, ең алдымен, оның алғысөзіндегі (Б.Ғ. Аяған жазған) кереғар пікірлерге сыни мақала жаздым. Кешігіп жазғанымның себебі осы ғана.
А.Қашқымбаевтың осындай же­ке басқа тиіскен жерлері жеткілікті, олар­дың бәрін айтып жатпай-ақ қоя­йын, оны өз ар-ұяты мен адам­гер­ші­лі­гіне тапсырдым. Бірақ кәсіби тарихшы ретін­де Амангелді ініміз Ұлы Отан соғысымен тікелей айналыс­па­ғандығынан (оның 1987 ж. қорғаған кандидаттық диссер­тация­сының та­қырыбы: «Қазақстан Компартия­сы­ның КПСС аграрлық саясатын іске асыру жөніндегі қызметі (1976-1985 жж.)», бұдан басқа еңбектерін көре алмадық), бұл соғыстың еліміздегі жас­тарды отансүйгіштікке тәрбиелеу маңы­зын жоққа шығарғаны үлкен қате және өкінішті. Мысалы, ол: «Ұлы Отан соғы­сында болған оқиғаның негізінде жастарды патриоттық се­зіммен отан­сүй­гіштік бағытта тәр­биелеу үшін пайдалан­ғанымыз да жоқ емес. Ол ойымыз ұзаққа созылмады», – деп қорытындылайды. Тіпті, со­ғыстан аман қайтқан өз ағасы Байкеннің қалай соғысқанын көр­сет­кен әрекеттерін өзінше теріс ба­ғалап, «со­ғысқа қатысқан ағамызды аң­ғалдық­қа, ал қатыспағандарды жалған патриот­тыққа үйреткен кеңестік жүйе екен», – деп май­дан­дағы жауынгерлер мен тылдағы ең­бекшілердің Отан қорғау жолындағы ерлігіне, еңбегіне күмән келтіреді. Әсіресе, мұны кешегі Кеңес заманын­дағы қатардағы коммунист қана емес, Шымкент қаласы Партия коми­тетінің білдей хатшысы болған, Ком­мунистік партияның аграрлық саясатын мадақтап, кандидаттық дис­сертация қорғаған азаматтан ес­тігенде таңқалдық. Бұған не айту­ға болады?!
Сонда Мәншүк Мәметова мен Әлия Молдағұлованың, Бауыржан Мо­мышұлы мен Мәлік Ғабдуллиннің, та­ғы басқа Кеңес Одағы батыры атан­ған 500-ден астам жерлестеріміз бен бірнеше жүз мыңдаған ерлік көр­сеткен қазақстан­дық­тардың өмір жолы патриоттық тәр­бие­ге қазіргі жағдайда арқау болудан қалғаны ма?! Тарихшы ініміздің бас­тығы профессор Б.Ғ. Аяғанның айдап салуымен жеткен жері осы болды ма?! Сонда А. Қашқым­баевтың ма­қа­ласынан «Ұлы Отан соғысының шындығы» алыс жат­қа­нын, тек бас­тығының қателіктерін жауып, қор­ғаштағаннан басқа іліп-алар еш­нәр­се жоқ. Оның жазғандарының көбінің біз айтқан сынға қатысы жоқ. Жинақ туралы айтылған сынға жауап беруден қашқан А.Қашқымбаевтың «тір­лігі» осы.
Екінші мақала авторы Ж. Абдраманов ағасы А. Қашқымбаевтан да алысқа сермеген, «Қазақ жауынгері Ұлы Отан соғысы майданында» деген кі­тапқа мен көрсеткен 8-9 кем­ші­лік­терге уәж айту орнына, «Бұл сынаудың артында теріс пи­ғылдың бары айқын аңғарылды», – деп «Америка» ашады, өз басты­ғы­на кір жуытпай, «Рим папасынан да әулие» етіп көрсеткісі келеді. Бұл амал­­сыздан жа­салған іс-әрекет, бірін­ші­ден, жас ғалым сол жинақты құрас­тыру­шылардың бірі екен, екіншіден, бастығын осындай жалған сөзбен қорғауға мәжбүр болған шығар: «Институт басшысы көптің кө­зін көрген білікті ғалым. Әсіресе, жас­тарға қамқорлық танытып ке­леді», – деп, Б.Ғ. Аяғанды мадақ­тай жө­нелген жас ғалым­ның өз проблемасымен (Қазақ хандық­тары және с.с. орта ғасыр мәселелері) айналысу орнына, биліктің сойылын соғамын деп, жастай жағымпаздыққа салынып, өрескел істерге барғаны өкі­ніш­ті. Естуім­ше, мақаласы шықпай жатып, институттан кетіп қалғаны тү­сі­нік­сіз. Жағым­паз­дықтың да шегі бо­латын, ал Ж.Абд­ра­манов оның межесін біл­мейтін сияқты. Мысалы, ол өз бастығы Б.Ғ.Ая­ғанның Ұлы Отан соғысы туралы айтып жүрген пікір­лерін жоғары бағалап, «ғылыми жаңалықтар» деп санайды: «Бұл пі­кірлер отандық ғалымдардың айтып жүргендерінен өзгеше. Әрі ғылы­ми әлеуеті жоғары», – деп мадақтайды. Шынында бұл пікірлердің объек­тив­тілік мәні төмен, тіпті оған кереғар, қарсы екенін, оның көбі шетелдік жә­не қазіргі Ресей ғалымдарының әбден жауыр болған тұжырымдарын қайталайтынын деректі дәлелдермен көрсеткен едік. Ал Ж. Абдраманов жалпылама айта салып, Б.Ғ. Аяған­ның нақты қай пікірі «жаңалық», «әлеуе­ті жоғары» екенін дәлелдемеуі, дұ­­рысы дәлелдеуге тырыспауы да, оның жазғандары ғылыми дискуссиядан тыс әрекет екені көзге ұрып-ақ тұр ғой.
Ең түсініксіз жағдай – біз кітап­тың Б.Ғ.Аяған жазған алғысөзіндегі 7-8 кемшіліктерді, қазіргі тарих ғы­лымы қол жеткізген деңгейге қа­ра­ма-қарсы, өзі­нікі емес, басқалардың ғылымнан алшақ ізімен, сәтсіз қай­таланған кем­шіліктерін нақтылай, дәлелмен сынаған­быз (оларды тө­менде келтіреміз). Біздің бұл сы­ны­мызға алғысөз авторы Б.Ғ. Аяған­­ның өзі жауап беруі керек еді, неге ол осы жағ­дайда өз қызметкерлерін ай­дап салып, олардың артына ты­ғылып қалғаны түсі­ніксіз. Ғылыми шы­найы пікіралыс, сынға мәдениетті жауап беру – бұл ашық алаң. Жоғарыдағы Ж.Абдра­мановтың айт­у­ынша, «көптің көзін көрген білікті ға­лым» неге осы ашық алаңға қас­қайып шығып, өз істеген ісіне дәйекті жа­уап бермейді? Немесе «Қаша­рың­да қашасың, туа­рыңда сасасыңның» кері келіп тұр ма?! Қалған айтарымызды Б.Ғ.Аяған­ның өзі жауап бер­генде айта жатармыз (онда да қажет болса).
Әзірше, бұл авторлардың маған де­ген жауаптарын бізде Ш. Уәли­ханов атын­дағы Тарих және этнология институтына іліп қоямыз. Жалпы, «Қазақ әдебиеті» оқырмандары сияқ­ты, тарихшылар ұжымы А. Қаш­қымбаев пен Ж. Абд­ра­ма­нов­тың қайшылыққа толы жауаптарын оқып, олардың ғылыми деңгейін біле жүр­сін, әділ бағасын берсін.
Дегенмен, А.Қашқымбаев та, Ж.Абд­ра­манов та менің ғылыми атақ-дәре­желерімді, әсіресе, үлкен жаста екенімді жазғыра отырып, аты шулы кітаптағы кейбір кемшіліктерді жол жөнекей, қалтарыста, қипақтай жү­ріп, мойындауға мәжбүр болған­да­рын оқырманның да байқауына болады.
Біріншіден, жинақтағы өрескел кем­шіліктерді «кітап редакторы соғыс жылдары сауатсыз жазылған бір-екі құжатты үстінен қайта өңдеп жі­берген», – деп құтылғысы да ке­леді. Сонда «зерттеуді» редакция­ла­ған Б.Ғ. Аяған емес, техни­ка­лық-арнайы редактор
Г. Музафарова ма?! Сонда, Құдай-ау, біз кімнен жә­не қандай жауап, жауап­кершілік кү­теміз?! Ал сол құжаттың бірін түп­нұсқада көр­гендер (оның ішінде мен де бармын) оның өте сауатты жа­зыл­ғанын және оның авторы Қазақ ССР Ғылым Академиясының болашақ мүшесі (КазПИ-де ұзақ жыл ректор болған, экономика ғылымдарының док­торы, профессор Серғали Толыбеков ағамыз екенін біледі. Сонда сауатсыз кім?!
Екіншіден, олар, біз айтқандай, бұл кітаптың «тарихи-құжаттық зерттеу» еместігін, – тек мақалалар мен құ­жаттар жинағы екенін толық мойындайды, Ж.Абдраманов: «Жинақ тек жинақ қана. Бұл арнаулы зерттеу емес. Академик ағамыз­дың ойын­да­ғы дүниені жазу үшін көптеген шаруалар жасалуы қажет», – деп ағы­нан жарылады. Мен Б.Ғ Аяғанға, оның институтына «арнаулы зерттеу» жаз деген тапсырма да берген емес­пін, не өтініш айтқан емеспін. Тек олар­дың шығарған еңбегінің «зерттеу» емес, «жинақ» екенін, кітап­тың өзі тиісті атымен аталмағаны кем­­ші­лік, қате екенін ғана көрсеткенмін. Ендеше, кітаптың тақырыбына қосып «Тарихи-құжаттық зерттеу» деп неге жазады?!
Үшіншіден, «жинаққа бөлінген қар­жының тым аз болуына байланысты өңірлердегі мұрағаттарды қа­рауға мүм­кін­дік болмады», – деп бұл жинақта жаңа деректердің жоғын мойындайды. Егер қаржы жетпесе, жаңа деректер табылмаса, қалай бұл жинақты «мүмкін­дігінше қол­дағы мен қордағыны (қандай қор екені белгісіз) топтастырып, бас-аяғын бі­рік­тіріп, жақсы дүние жасауды мақ­сат ету» (Ж. Абдраманов­тың жазуынша) іске аспайтын нәрсе ғой! Бұл ба­сында сәтсіз­дікке ұшырай­тын іс-әре­кет екенін кі­тап­ты даярлаушылар білмеген бе?! Осыған байланыс­ты бұл «зерттеудің» мамандар даярла­­ма­ғанымен қоса, маман (Ұлы Отан соғысы тарихы бойынша) сарап­шы­лар­дың да ғылыми талдауынан өтпе­гені – кітаптың сәтсіз шығуын күшейте түскен.
Төртіншіден, менің жинақтағы Б.Ғ.Аяған жазған бар болғаны 13 бет алғысөздегі өрескел қателік­те­ріне арнайы жазғанымды «шүйлік­кен», «жерден алып, жерге салған» және басқа да деп айып­та­ғанымен, екі автор да бұл кемші­ліктерді жоққа шығара алмай, дәлелді уәжбен пікір таластан қашқақтап, ауылын жеке басқа қарай бұра берген.
Біз жинақты арнайы талдаған жоқ­пыз, тек көзге ұрып тұрған өрес­кел кем­шілік­терін ғана көрсеттік, ал бұл жинақ­тың алғысөзі сын кө­тер­мей­тінін бұрында ескерттік.
Бесіншіден, атап айтқан жөн – өті­ріктің ең сорақысы – әділ жауап беру­ден жалт беріп, қашудың көрінісі – инс­титуттың директорының орынбасары мен ғылыми қызметкері «Қа­зақ жауын­гері…» кітабына, он­дағы өрескел кемшіліктерге жауап беруден бас тартып, бұл кітап инс­титуттікі емес деп, өтірік, жалған ай­тады. Ж. Абдраманов: «…аталмыш жинаққа Мемлекет тарихы инс­титутының қатысы жоқ. Ол «Кәсіби тарихшылар және қоғам­тану­шылар лигасы» қоғамдық бірлестігі мүше­ле­рінің мұрындық болуымен жа­рық­қа шықты», – дей келіп, «өкінішке қарай, академик ағамыз, ең алдымен осы жерді көрмеген екен» – деп, мені жә­не бір «күнәкер» етеді. Рас, кітап­тың 2-бе­тінің төменгі жағында кіш­ке­не әріптермен бұл қоғамдық ұйым­ның аты тұр. Ал осыдан құрметті про­фес­сор Б.Ғ.Аяған «Қазақ жауын­гері»-нің редакторы, алғысөз авторы және құрастыру­шыла­рының бірі болмай қала ма? Мемлекет тарихы институты директорының екі орынбасары мен үш қызметкері де сыртта қала ма?! Кітаптың соңында «Инфор­мация об Институте истории государства» неге беріл­ген? Егер бұл кітапқа ол институт­тың қа­тысы болмаса, редактор, алғысөз ав­торы және құрастыру­шы­лардың бірі – құр­метті профессор Б.Ғ. Аяған Мемлекет тарихы институты туралы бұл ақ­­парат­ты беріп, оның мекен-жайын, телефонын, факстарын, электрондық поштасын және т.б. деректерін көр­сетіп, неге әуре болған?! Бұл қашып, жал­тару, орыстың дөрекі мақалы «Я – не я, и свинья не моя» («Мен – мен емес, шошқа да менікі емес») – де­ген­нің кері келіп тұр ғой! Тіпті, сол қа­уым­дас­тықтың төрағасы да, құ­рыл­тай­шысы да, Мемлекет тарихы институты директоры да сол құрметті профессор Б.Ғ. Аяған емес пе?! Сол қауым­дас­тықтың өзі Мемлекет тарихы инст­итуты ұжымы негізінде құ­рыл­­ған жоқ па?! Инс­титут қызмет­керлерінің көбі сол қауым­дас­тықтың мүшесі емес пе?! Ал қауым­дастық ақша аудару үшін керек болған шы­ғар.
Алтыншыдан, біздің айтуымызша, жауап берген авторлар жинақтың көбі­несе бұрын жарияланған ес­те­ліктер мен құжаттардан тұратынынан жалтарып кеткісі келеді. Ал берілген құжаттарға түсініктемелер, кейде сіл­темелері толық, не дұрыс беріл­мегені, ал кейбіреулері сол баяғы «жиендікпен», ешқандай сілтемесіз (ұрлық – плагиат десе де болады) «Ка­захстан в период Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.» деген екі томдық құжаттар мен материалдар жинағынан, онда да қателер жі­беріліп, алынғаны жөнінде бір ауыз сөз жауап жоқ. Сонда бұл кем­шіліктерді мойындағаны емес пе?!
Жинақтағы біздің айтқан кемші­ліктерді қайтадан, қысқаша болса да естеріңізге салайын. Олар:
1) Ұлы Отан соғысын Қазақстанда зерт­теген тарихшылардың еңбектері жө­нінде бір ауыз сөз айтылмаған. Бұл – ғылымға жат қылық;
2) Кеңес Одағының Германиямен шабуыл жасаспау туралы келісіміне қа­те баға берілген, ол сол кездегі халық­аралық жағдайға сай жасалды;
3) Соғыс басталардан бұрын (21-мау­сымда), басталған соң да И.В.Сталин (22-28 маусым) Кремльде болды, 191 лауазымды қайраткер­лерді қабылдады, бұл – тарихи шын­дық. Хрущевтің өтірік, жаласын қай­та­лау, тек қате ғана емес, ұят жә­не шындықтан ауылы алыс іс-әре­кет;
4) Соғыстың қашан басталатынын И.В. Сталин білген, тек оны ке­шік­тіруге ұмтылған. Оны білмеді деп айыптау – өтірік, жала.
5) Кеңес Одағы мен фашистік Гер­манияны, екеуі де соғысқа дайын­дал­ды деп, теңестіруге болмайды, бұл өрескел қате, себебі, Германия – агрессор (бас­қыншы, 1938 жылдан), ал Кеңес Одағы – өз жерін қор­ғаушы және Гитлер басып алған ел­дерді азат етуші, антигитлерлік коа­лицияның негізгі және белді мү­шесі;
6) У. Черчилльді асыра мадақтау та­рихи шындыққа жанаспайды, ол өз елінің, Британия отарлық империя­сының мүдделері үшін ғана күресті;
7) Бұл кітап – «Тарихи-құжаттық зерт­теу» емес, естеліктер, құжаттар және мақалалар жинағы;
8) Жинақтың ғылыми деңгейі тө­мен, жаңа деректер мен мәліметтер жоқ, көбі бұрын жарияланған, дұрыс құрастырыл­маған, түсініктемелері жоқ, сілтемелері нашар, кейбір мә­лі­меттер – плагиаттық жолмен алын­ған және т.с.с.
9) Біздің көрсеткен кейбір кемші­ліктер сол жинақтағы естеліктермен расталады. Мысалы, Сағындық Кенжебаев ағамыздың «Соғыс осылай басталды» деген естелігі И.В. Ста­лин­нің соғыс басталмай тұрып, содан соң 22-28 маусымда үзбей Кремльде болғанын растайды. Ал Черчилль Молотов-Риббентроп пактісін (шабуыл жасаспау туралы келісімді) Кеңес Одағы үшін тиімді болды, – деп баға­лайды. Сонда алғысөз авторы осы жинақтағы сол естеліктерді оқыма­ған ба?! Яғни оның пікірлерін жоққа шығарған естеліктерді көрмеген бе?!
Егер құрметті профессор Б.Ғ.Ая­ған өзіне кіріптар қызметкерлерін алға салып, солардың жауабымен құ­тылып кеткісі келмесе (олардың жауап­тарын оқырман бағалай жатар, ал мен оларға көзқарасымды анықтадым), өз алғы­сөзіне өзі жауап жазар. Тек жеке бастың өкпесіне сүйенбей, менің ғылыми атақ­тарым мен дәрежелерімді, жасымның үлкендігін жазғырмай, әділ, нақты, дә­лел­ді жауап жазсын. Мен дұрыс сын айтпасам, дәлелдесін, бәріміз әділдікке жү­гінейік. Біз күте тұрамыз. Тек бола­шақ­та Ұлы Отан соғысы та­ри­хына арналған (Жеңістің 70 жыл­дығы жақындап та қалды ғой) зерттеулер мен жинақтар шы­ғатын болса, Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, басқа да ғы­лыми зерттеу мекемелерімен ақыл­­дасып, алдын ала сол институт­тың маман тарихшыларымен бірге (Құдайға шүкір, әлі де олар институтта баршы­лық) тал­қылап, шешетін болсын. Мемлекет тарихы институтында ондай мамандардың жоғын жоғарыда «Қазақ жауынгері Ұлы Отан соғысы майданында» деген кітаптың өрескел қателерінен көр­діңіз­дер. Астанада осы жылы қазан айында өткен Қазақстан тарихшылары жи­налысында академик Болат Кө­меков айтқандай, «Торғай сойса да, қасапшы сойсын» деген. Іске сәт! Тек Отан тари­хы­ның қай проблемасымен айналыссақ та, сол проблеманы зерт­теуге ғылыми деңгейі жететін ма­ман болсын.