Қазақстан Республикасының ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитеті

Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

Институт ардагерлері


Нұрболат Едігеұлы Масанов


Нұрболат Едігеұлы Масанов – танымал тарихшы, саясаттанушы, этнограф, қоғам қайраткері тарих ғылымдарының докторы, профессор. Ол көшпенділердің мәдени мұрасы мәселелері бойынша Орталық Азиядағы алғашқы Қазақ ғылыми-зерттеу институтының құрылуының бастамашысы және негізін қалады. Нұрболат Едігеұлы өзінің тәуелсіз тарихи-саяси ойларымен, Еуразия даласындағы көшпенді халықтың тұрмыс-тіршілігі, мәдениетін зерделеудегі жаңалықтарымен әлемге танылды. Ғалым қазақ халқының арғы ата-бабалары – көшпенділердің тарихы, сондай-ақ, тек қазақ халқының ғана емес, басқа да халықтардың шығу тегі, мәдениеті мен этникалық тарихы тақырыбы аясында іргелі зерттеу жұмыстарын арнады.

1954 жылы 20 сәуірде Қарағанды қаласында дүниеге келген. С.М. Киров атындағы мемлекеттік университетте білім алған.

1976 жылы ҚазКСР ҒА Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Археология және этнология тарихы институтында аға лаборант ретінде еңбек жолын бастап, кіші ғылыми қызметкер, аға ғылыми қызметкер лауазымдарында еңбек атқарды. Оның ғылыми жетекшісі белгілі тарихшы ғалым Б.С. Сүлейменов (1912-1984) болды.

 Ғалым Н. Масанов 1980 жылы «XIX ғ. 20-60-шы жылдарындағы Қазақстандағы патшалықтың салық саясаты (әлеуметтік-экономикалық талдау)» тақырыбында кандидаттық диссертациясын жоғары деңгейде қорғады. 1980 ж. «XVIII-XIX ғғ. Қазақстандағы феодалдық қатынастардың мәселелері» тақырыбында арнайы курс бойынша студенттерге дәріс оқыды. 

1984 жылы ғалымның «XVIII-XIX ғасырлар аралығындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық тарихының мәселелері» атты бірінші монографиясы жарыққа шықты, онда көшпенділердің құрғақ аймақтарды игеруінің табиғи-климаттық жағдайлары мен көшпенділік генезисі, сондай-ақ көшпелі қазақтардың әлеуметтік құрылымы тақырыптары жан-жақты баяндалды.

1988 ж. желтоқсанда Ресей Ғылым Академиясы Н.Н. Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институтының (Мәскеу) докторантура бөліміне оқуға түсіп, 1991 ж. «Революцияға дейінгі кезеңдегі көшпенділер-қазақтардың қоғамдық даму ерекшеліктері: номадизмнің тарихи-экологиялық аспектілері» тақырыбы бойынша ИЭА этникалық экология секторында докторлық диссертациясын қорғады. 1992-1998 жылдары ҚазМУ-де доцент, профессор ретінде қажырлы еңбек етті.

Ғалым Н. Масанов көшпенділіктің теориясын қазақ халқының қыстаулары, молаларын қазақ көшпенділерінің мәдениеті ретінде қарастырды, сондай-ақ, Еуразияның құрғақ табиғи-климаттық аймақтарындағы көшпенділердің тіршілігін қамтамасыз ету факторы ретінде де қарастырды. Ғалым этногенез және қазақтардың этникалық тарихы тұжырымдамасын тарихи-экологиялық тұрғыдан ұсына отырып, номадизмнің әлеуметтік эволюциясының теориясын экологиялық тұрғыдан негіздеді. 

Ғалым 200-ден астам ғылыми және ғылыми – көпшілік еңбектерін жариялады, олардың көпшілігі көшпенділердің – ең алдымен қазақ халқының шығу тарихы мен мәдениетіне арналған.

Н.Е. Масанов – қазақ-кеңес энциклопедиясы мен «Қазақ КСР» қысқаша энциклопедиясына арналған 20 шақты мақаланың авторы.

2011 жылы «Политон» атты саяси пікірталас клубына тарихшының есімі берілді. Осы жылы ғалымның жұбайы – Лаура Ертайқызы Масанова ғалым Н. Масановтың қысқаша өмірбаяны мен ғылыми еңбектерінің тізімін қосып, Н. Масановтың «Қазақтардың көшпелі өркениеті» монографиясын қайта басып шығарды.

Негізгі ғылыми еңбектері:

Налоговая политика царизма в Казахстане в 20–60-е годы XIX в. (социально-экономический анализ): Автореф. дисс. … канд. ист. наук / АН КазССР. ИИАЭ им. Ч.Ч. Валиханова. Алма-Ата, 1980. – 23 с.

Проблемы социально-экономической истории Казахстана на рубеже XVIII–ХIХ веков. Алма-Ата: Наука, 1984. – 176 с.

Социальная организация кочевого общества казахов // Вестник АН КазССР. 1984. № 4. – С. 25–38.

Значение относительной концентрации и дисперсности в хозяйственной и общественной организации кочевых народов // Вестник МГУ. Серия 8. История. 1985. № 4. – С. 86–96 (в соавт. с Марковым Г.Е.).

Типология скотоводческого хозяйства кочевников Евразии // Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. Алма-Ата, 1989. – С. 55–81.

Специфика общественного развития кочевников-казахов в дореволюционной период: историко-экологические аспекты номадизма: Автореф. дисс. …д-ра ист. наук / АН СССР. Ин-т этнологии и антропологии. М., 1991. – 47 с.

Кочевая цивилизация казахов: основы жизнедеятельности номадного общества. Алматы «Социнвест» – Москва «Горизонт», 1995. – 320 с.

Научное знание и мифотворчество в современной историографии Казахстана. Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 276 с. (в соавт. с Абылхожиным Ж.Б., Ерофеевой И.В.).

Әдебиеттер:

Абылхожин Ж., Масанов Н. Эдиге Масанов: судьба человека, судьба семьи, судьба страны // Вестник Евразии. 2007. № 4 (38). – С. 25–44.

Масанов Нурбулат Эдигеевич. Личное дело. 03.10.1980 – 30.06.1989 гг., на 34 л. // Архив КазНУ им. аль-Фараби. Оп. 14. Св. 15/14.

Масанов Нурбулат Эдигеевич (1954–2006) // Біздің элита. Наша элита / автор-сост., зам. гл. ред. К.Н. Балтабаева. 2 том. Алматы: Қазақ университеті, 2014. – С. 184–185.