Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

Ш.Ш. Уәлиханов ат. Тарих және этнология институты Республикадағы ең көне ғылыми мекемелердің бірі. Оның құрылу тарихы Қазақстандағы Ғылым академиясының қызметімен тікелей байланысты. Академиялық желіні қалыптастырудың басталуы 1932 жылдан басталады, ол кезде КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандық базасы құрылды. Оның құрамында 1933 жылы Тарих, археология, әдебиет және фольклор, тіл, бейнелеу және музыкалық-хореографиялық өнерді зерттеумен айналысатын Қазақ ұлттық мәдениет ғылыми-зерттеу институты құрылды. Аталған институттың тарихи-археологиялық секторы 1936 жылы қазақстандық базаның Тарихи секторын, содан кейін КСРО ҒА-ның Қазақстандық филиалын (1938 жылдан) құруға негіз болды. КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының құрамында 1941 жылы Тіл, әдебиет және тарих институты ұйымдастырылды, оның бастауында Н.Т. Сауранбаев (институттың бірінші директоры), А.Х. Марғұлан, С. Аманжолов және т.б. тамаша қазақ ғалымдары тұрды.

Тарих институты КСРО Министрлер Кеңесінің Қаулысы, КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы штаттық комиссияның 1944 жылғы 6 желтоқсандағы №689 шешімі, КСРО ҒА Қазфилиалы Президиумының 1945 жылғы 14 тамыздағы №20 «Тіл, әдебиет және тарих институтының құрамынан дербес институттарды: Тарих, археология және этнография институтын және Тіл және әдебиет институтын бөліп шығару туралы» Қаулысы негізінде құрылды.

1961 жылы қаңтарда ҚазКСР ҒА Тарих, археология және этнография институтына Ш.Ш. Уәлихановтың есімі берілді. 

ҚазКСР ҒА Президиумының 1991 жылғы 12 қыркүйектегі №73 қаулысымен ол Ш.Ш. Уәлиханов ат. тарих және этнология институты болып өзгертілді.

1945 жылы ТЭИ құрылымы келесідей болды:

1. Қазақстан тарихы секторы, оның ішінде: ежелгі және ортағасырлық кезең тарихы, революцияға дейінгі Қазақстан тарихы бөлімдері бар;

2. Археология секторы палеолит және неолит; қола және ерте темір бөлімдерінен тұрады;

3. Қолөнер және тұрмыс бөлімімен этнография секторы. 

Қазақстанның тарих ғылымы Ұлы Отан соғысы жылдарында сапалы жаңа сатыға көтерілді. Институттың құрылуы мен қалыптасуында, оның ғылыми бағыттарын анықтауда және ұлттық кадрларды дайындауда бұрынғы КСРО Ғылым академиясының институттары, орыс ғалымдары маңызды рөл атқарады: жылдары республикада болған А.М. Панкратова, С.В. Бахрушин, Б.Д. Греков, Н.М. Дружинин, М.П. Вяткин, С.В. Юшков, А.П. Кучкин және т.б. Қазақстан тарихы бойынша ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі («Қазақ КСР тарихы», Алма-Ата, 1943 ж.) жинақтап қорытатын еңбекті дайындауға шығармашылық ұжым қатысты, оның құрамына: Д.А. Баевский, А.П. Кучкин, А.М. Панкратова, Б.Д. Греков, Н.М. Дружинин, А.Н. Бернштам, А.Ф. Якунин, С.М. Мұқанов, Ғ.М. Мүсірепов, М.О. Әуезов, Б.Кенжебаев, Я.Я. Зутис, А.Ф. Миллер, Е.С. Исмаилов, С.Л. Фукс, Н.Т. Тимофеев, С.Н. Покровский, М.П. Вяткин, С.В. Юшков, А.Я. Лурье. Олардың қатарында қазақтардан шыққан тұңғыш тарих ғылымдарының докторы Ермұхан Бекмаханов та болды. «Қазақ КСР тарихы» баспасынан шығуы Қазақстанның тарихнамасында, елдің ғылыми өмірінде елеулі оқиға болды. Бұл КСРО-дағы ұлттық республиканың тарихы бойынша ұжымдық жалпылама монография жасаудағы алғашқы тәжірибе болды.

50-жылдардың соңында кадрлар мәселесі негізінен шешілді. Институттың құрылымы қалыптасты: онда 7 бөлім және 75 ғылыми және ғылыми-техникалық қызметкерлер болды. ҚазКСР ҒА құрылғаннан кейінгі алғашқы онжылдықта Тарих, археология және этнография институтының қызметкерлері монографиялық зерттеулердің едәуір санын жазды. Олардың қатарында В.Ф. Шахматов, М.П. Вяткин, Н.Г. Апполова, Б.С. Сүлейменов, А.Н. Нүсіпбеков, Г.Ф. Дахшлейгер, Е.Д. Ділмұхамедов, А.С. Елагин, Е. Бекмаханов, С.Н. Покровский және т.б. еңбектері бар.

«Қазақ КСР тарихы» атты екінші екі томдық басылымды дайындау барысында тарих ғылымында космополитизм мен ұлтшылдыққа қарсы күрес науқаны басталды. Бұл тұрғыдағы ең жарқын мысал ретінде қазақ ауыз әдебиетінің дамуындағы иірімдер мен бетбұрыстар Е.Бекмахановтың «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан» кітабы төңірегіндегі тартыстарды айтуға болады (Алма-Ата, 1947). 1952 жылы Е.Бекмаханов тұтқындалып, 25 жылға сотталады. 1951 жылы 10 сәуірде Қазақстан КП(б) ОК өз қаулысында ҚазКСР ҒА президиумын Қазақстан тарихы бойынша жалпылама басылымды қайта өңдеуді міндеттеді және бірінші кезекте зерделеуді талап ететін мәселелерді көрсетті.

1947 жылдың қазан айынан бастап ҚазКСР Ғылым Академиясының Тарих, археология және этнология институты мен тіл және әдебиет институтының «Қазақстан тарихы», «Қазақ және ұйғыр халықтарының тарихы мен этнографиясы» мамандықтары бойынша, Қазақстан археологиясы, дүнген, қырғыз және қарақалпақ халықтарының тарихы мен этнографиясы бойынша докторлық және кандидаттық диссертацияларды қорғауға қабылдау құқығымен бірлескен ғылыми кеңесі жұмыс істей бастады.

1951-1952 жылдары секторлар жойылғаннан кейін мынадай бөлімдер құрылды: Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық тарихы; Қазақстанның жаңа тарихы; Қазақстандағы социалистік құрылыс; Қазан революциясы және Қазақстандағы азаматтық соғыс тарихы; археология; этнография.

Тарихнама және ғылыми айналымға Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық тарихы бойынша Шығыс дереккөздерінің сериясын енгізу мәселелері бойынша Тарих, археология және этнография институты үлкен жұмыс жүргізді; кимақтар мемлекетінің, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның тайпалары мен ұлыстарының тарихы бойынша жұмыстар араб, парсы және түркітілдес дереккөздер мен әдебиеттердің кең ауқымын жалпылау негізінде шығарылды, өңірлердің этникалық және әлеуметтік-экономикалық өмірі туралы айтылды.

Республика ғалым-тарихшыларының көп жылғы мақсатты еңбегінің нәтижелері «Қазақ КСР тарихы» атты екі томдықтың жарық көруінде қорытындыланды (т. 1 – 1957; т. 2 – 1959). Баспасөзде жоғары баға алған және жұртшылық мойындаған кітап жоғары оқу орындарының тарих факультеттерінде оқулық ретінде пайдаланыла бастады. Оның негізінде Қазақ КСР тарихы бойынша жоғары және орта мектептерге арналған бағдарламалар, хрестоматиялар мен оқу құралдары жасалды. 

Бірақ ғылым тез алға ұмтылды, жаңа деректі материалдар жинақталды және түсіндірілді. Қысқа уақыт ішінде институт ғалымдарының ұжымы қазақ және орыс тілдерінде «Қазақ КСР тарихы. Социализм дәуірі» (1963) дайындады. Қазақ КСР Ғылым академиясының Тарих, археология және этнография институтын ширек ғасырдан астам көрнекті ғалымдар, ғылым ұйымдастырушылары Нүсіпбеков Ақай Нүсіпбекұлы мен Дахшлейгер Григорий Федорович басқарды. Ұжымның 50-жылдардың ортасы мен 80-жылдардың басындағы көптеген жетістіктері олардың есімдері мен қызметімен тікелей байланысты. 

Қазақ халқының шығу тегінің аса күрделі мәселесін зерттеуде белгілі өзгерістер орын алды. 50-ші жылдары бұл мәселе бойынша В.Ф. Шахматов, Х.М. Әділгереев, В.В. Гинзбургтің жұмыстары шықты. Қазақтардың құрамына кірген тайпалық құрамдастардың этникалық және тілдік қатыстылығы анықталды. 

Қазақстан аумағында мемлекеттіліктің пайда болуы мен дамуы мәселесі зерттелді. Қазақстан аумағында мемлекеттіліктің кеш пайда болуы туралы бұрын қабылданған көзқарас қайта қаралды. Археологтардың жаңа мәліметтері, тарихшылардың мәліметтері саяси құрылыстың сипаты мен мемлекеттілік элементтерінің пайда болуы туралы мәселені Қазақстанның оңтүстігіндегі ежелгі тұрғындар – үйсіндер мен қаңлыларда көтеруге мүмкіндік берді. ХV–ХVI ғғ. қазақ хандықтарының қазақ мемлекеттілігінің пайда болу себептері қайта қаралды. Қазақ хандықтарының құрылуына себеп болған ішкі әлеуметтік-экономикалық және саяси факторлар анықталды. 

40-50 жылдардың соңы археологиялық зерттеулердің кең ауқымымен ерекшеленді. Олар Қазақстанның барлық дерлік өңірлерін қамтыды да, зерттеу саласына түрлі хронологиялық ауқымдағы ескерткіштерді енгізді. Осы жылдардың маңызды жаңалықтарының бірі-Қазақстанның оңтүстігіндегі палеолит ескерткіштері, Іле өзені алқабындағы сақтар мен үйсіндердің қорғандары, Таңбалытас шатқалындағы жартас суреттері. Осы уақытта Іле өзеніндегі Бесшатыр қорымында қазба жұмыстары басталды; Сырдариядағы, Шардара шатқалындағы қатакомбалық жерлеу; Баба-Ата цитаделіндегі қазба жұмыстары аяқталды. Орталық Қазақстан экспедициясының көп жылғы еңбектерінің негізінде (Ә.Х. Марғұлан) Орталық Қазақстан ежелгі мыс өндіру мен балқытудың, қола және ерте темір дәуірлерінің жоғары дамыған мәдениетінің ірі өңірі болып табылады деген қорытынды жасалды.

Қазақ КСР мемлекеттік архивтерінің тарихшы-зерттеушілері мен қызметкерлерінің ғылыми әлеуетінің өсуінің маңызды көрсеткіші Қазақстанның революцияға дейінгі және кеңестік тарихы бойынша деректі материалдар мен естеліктер жинақтарының жарық көруі болды: «Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс: құжаттар мен материалдар» (1947); «Қазақстандағы 1905-1907 жж. революциялық қозғалыс» (1955); «Қазақстандағы 1907-1914 жж. жұмысшы және аграрлық қозғалыс (1955)»; «Қазақстандағы 1917-1918 жж. Ұлы Қазан социалистік революциясының жеңісі (1957)»; «Революция өртінде (Ұлы Қазан социалистік революциясы мен Қазақстандағы азамат соғысына қатысушылардың естеліктері)» (1957).

1955 жылы ҚазКСР ҒА Президиумы жанындағы ұйғыр-дүнген мәдениеті секторы негізінде Шығыстану секторы құрылды. 1959 жылдың соңында сектор таратылып, оның қызметкерлері ҚазКСР ҒА Тарих, археология және этнография институтында құрылған шетел Шығыстың шектес елдерінің тарихы бөлімінің (1959-1963 жж.) өзегін құрады. 60-шы жылдар қазақстандық шығыстанушылар үшін ең жемісті болды. Ғалымдардың үлкен тобы (Баранова Ю.Г., Бахамов Г.Б., Зуев Ю.А., Исхаков Г.М., Кабиров М.Н., Мингулов Н.Н., Моржанов В.М., Малявкин А.Г., Кузнецов В.С., Пищулина К.А., Султанов Т.И., Юдин В.П.) және басқа да ғылыми қызметкерлер ежелгі және ортағасырлық Қазақстан тарихы бойынша көптеген дереккөздерді араб, парсы, қытай, түркі тілдерінде аударуға кірісті. Шығыс Түркістанның жекелеген мәселелерін зерттеу жүргізілді. Ондаған мақалалар жазылды, бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды, тақырыптық жинақтар шығарылды. Осы жылдардың өзінде қазақстандық шығыстану зерттеулерінің екі негізгі бағыты анықталды: деректану және ежелгі дәуірден қазіргі уақытқа дейінгі Орталық Азияның іргелес халықтарының тарихын зерттеу. Алайда, 1963 жылы Тарих, археология және этнография институтының шет елдердегі көршілес елдердің тарих бөлімі таратылды. Қызметкерлердің бір бөлігі Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық тарихы бөліміне ауысты. Бірақ шығыстану саласындағы жұмыс жалғасын тапты. Шығыс дереккөздерін анықтау және аудару ісін алғаш қолға алған қазақ шығыстанушыларының бірі С.Қ. Ибрагимов. Оның аудармалары мен зерттеулерін тарихшылар жоғары бағалайды. С.Н. Ибрагимовке «ХV–ХVIII ғғ.қазақ хандықтарының тарихы бойынша материалдар» (Алматы, 1969)  Шығыс дереккөздерінен үзінділер жинағын дайындау бастамасы тиесілі болды. Бұл күрделі, үлкен жұмысты В.П. Юдин аяқтады. Бұл жинақтың құрастырушылары – Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина.

Қазақстанның революцияға дейінгі кезеңінің тарихы бойынша зерттеушілердің басты назарында келесі мәселелер болды: революцияға дейінгі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының мәнін ашу, көшпелі қоғамдағы өндірістің негізгі құралы ретінде жер мен малдың рөлі туралы пікірталас, патшалықтың жер саясаты және қоныс аудару мәселесі. Аграрлық қатынастар, егіншілік пен қоныс аудару ісінің дамуы пікірталас тақырыбына айналды. Осы мәселелерді ғылыми тұрғыдан талдауға алғашқылардың бірі болып А.Б. Тұрсынбаев, П.Д. Верещагин, А.Б. Геллер жүгінді. Көшпенділердің өндірістік қатынастарының сипаты туралы пікірталасқа қазақстандық ғалымдардан С.Е. Толыбеков, С.З. Зиманов, А.Е. Еренов, В.Ф. Шахматов белсенді қатысты.

60-жылдары институттың ғылыми қызметі келесі мәселелер бойынша жүргізілді:

* Қазақстандағы Ұлы Қазан социалистік революциясының тарихы;

* Қазақстандағы социалистік және коммунистік құрылыстың даму заңдылықтары мен тарихы;

* Қазақстан аумағындағы адамзат қоғамының даму заңдылықтары және әлеуметтік-экономикалық формациялардың ауысуы;

* қазақ ұлтының қалыптасу тарихы мен этногенезі.

ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы жайылымдық-көшпелі қауым (В.Ф. Шахматов), ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық қатынастар (Б.С. Сүлейменов, П.Г. Галузо, Л.М. Әуезова, С.А. Сүндетов, В.С. Черников), революцияға дейінгі Қазақстанның жұмысшы табының тарихы (Е. Ділмұхамедов, С. Мәліков, М.Х. Асылбеков) сияқты мәселелер монографиялық зерттеуден өтті. 1966 жылы А.Нүсіпбековтің 1917-1940 жылдар аралығындағы кезеңде жұмысшы табының ұлттық кадрларының қалыптасу тарихы туралы монографиясы жарық көрді. Қазақстанның тарих ғылымының тарихнамалық бағытының қалыптасуын біз Г.Ф. Дахшлейгердің есімімен байланыстырамыз. Ол бұл мәселеге екі монография мен ондаған мақалалар арнады. Қазақстан ғылымында тұңғыш рет ол «Кеңестік Қазақстанның тарихнамасы (Очерк)» (1969 ж.), «В.И. Ленин және қазақстандық тарихнаманың мәселелері» (1973 ж.) атты жалпылама сипаттағы монографиялық зерттеулер жариялады.

Қазақстандық тарихшылардың зерттеулерінің маңызды бағыттарының бірі деректану болып табылады. 1964-1967 жылдары ҚазКСР ҒА академигі С.Н. Покровскийдің басшылығымен «Кеңес Одағының Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі Қазақстан» атты маңызды құжаттардың екі томдығы жарық көрді, оған 760-тан астам құжат кірді, олардың көбі алғаш рет жарияланды. Құжаттық-анықтамалық типтегі басылымдар: «Кеңес Одағының Батырлары – қазақстандықтар» (1968) атты екі томдық жинақ, жерлестеріміздің соғыс қимылдары театрынан «Майдандас сәлем саған, Қазақстан» (1975) хаттары және т.б. ерекше қызығушылық тудырады. Мәскеу, Ленинград, Омбы, Орынбор, Алма-Ата және басқа қалалардың архивтерін зерттеуде көп жұмыстар атқарылып, бірқатар құжаттық жинақтар дайындалды: «XVI – XVIII ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары: құжаттар мен материалдар жинағы» (Алма-Ата, 1961); «XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары: құжаттар мен материалдар жинағы» (Алма-Ата, 1964).

Мәдени мұра тарихы мәселесі тарих ғылымында барған сайын үлкен маңызға ие болды. Қазақ КСР ҒА Ш.Ш. Уәлиханов ат. Тарих, археология және этнография институтының қызметкерлері Б.С. Сүлейменовтың жетекшілігімен ағартушылар мұрасын құрайтын дереккөздердің, Ш.Ш. Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағын (1961-1972) және Ы. Алтынсариннің үш томдық шығармалар жинағын (1975) дайындап жариялауға үлкен үлес қосты.

1969 жылы 30 мамырда Институт жанынан тарих ғылымдары бойынша ғылыми кеңес құрылып, диссертацияларды қорғау мәселелерін қарастырды. Г.Ф. Дахшлейгер, Ә.Х. Марғұлан, А.Н. Нүсіпбеков, Р.Б. Сүлейменов, Т.Б. Балақаев және т.б. бірқатар ірі зерттеулер ҚазССР ҒА Президиумының Ш.Ш. Уәлиханов ат. сыйлығына ие болды. Осы жылдардағы археологтардың ең ірі ашқан жаңалықтарының бірі – әлемге әйгілі болған Жетісудағы Есік қорғанындағы қазба жұмыстары (К.А. Ақышев, 1969 ж.). 

1977 жылы институт құрылымында бірқатар өзгерістер болды. Енді ол келесі бөлімдерден тұрды: Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық тарихы; кеңестік кезеңге дейінгі Қазақстан тарихы; Қазан революциясы, социалистік құрылыс және коммунистік құрылыс кезеңіндегі Қазақстан тарихы; Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі Қазақстан тарихы; Кеңестік Қазақстан мәдениеті тарихы; археология; этнография. 

Институт ғалымдары Қазан қарсаңында Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстың алғышарттары мен дамуын зерттеуді жалғастырды: «Орта Азия мен Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс: құжаттар мен материалдардың жинағы» (М., 1960), Б.С. Сүлейменов пен В.Я. Басиннің «Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс» (1977) монографиясы жарияланды. ҚазКСР Ғылым Академиясының Тарих, археология және этнография институтында шығыстану зерттеулері 1979 жылы құрылған Қазақстандағы феодализм бөлімінде және шығыстану секторында жүргізілді. Р. б. Сүлейменовтің күш-жігерінің арқасында институтта Шығыстану бөлімі қалыптасып, оны 1979-1985 жылдары табысты басқарған. Б.Е. Көмековтің «Араб деректері бойынша ІХ–ХІ ғғ. кимақтар мемлекеті» (1972), К.А. Пищулинаның «Оңтүстік-Шығыс Қазақстан ХIV ғасырдың ортасы – ХVI ғасырдың басында» (1977) монографиялары біздің елімізде де, шет елдерде де ғылыми қоғамдастықтың оң бағасын алды. Шығыстану секторының ғалымдары М.Х. Абусетова, К.Ш. Хафизова, Т.К. Бейсембиев, Ж. Жапбасбаева және т.б. зерттеулерінде Қазақстан, Орта және Орталық Азия тарихының деректануы маңызды орын алды. Олар Цин империясының сыртқы саясаты мен XVIII ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың басындағы қазақтардың қарым-қатынастары туралы құжаттар мен материалдарды орыс, қытай және түркі тілдерінде анықтау және зерделеу бойынша үлкен жұмыс атқарды.

1980 жылы «ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы қазақ шаруашылығы. Отандық этнология тарихындағы кезеңдерге айналған тарихи-этнографиялық атласқа» арналған материалдар. Кітапта Қазақстандағы мал шаруашылығы және егін шаруашылығы тарихының көптеген мәселелері, шаруашылық жүргізудің осы нысандарына, олармен байланысты нанымдар мен ырымдарға этнографиялық сипаттама берілген. 

1980 ж. 1 желтоқсанда Институт 10 бөлімнен тұрды:

* Археология бөлімі-оның құрамында: ортағасырлық археология секторы (археологиялық мұражай); археологиялық технологияның проблемалық зертханасы;

* Этнография бөлімі;

* Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық тарихы бөлімі;

* кеңестік кезеңге дейінгі Қазақстан тарихы;

* Ұлы Октябрь социалистік революциясы және социалистік құрылыс тарихы бөлімі;

* Ұлы Отан соғысы тарихы бөлімі;

* коммунистік құрылыс тарихы бөлімі;

* Кеңестік Қазақстанның мәдениет тарихы бөлімі;

* Қазақстанның тарихнама бөлімі;

* Шығыстану бөлімі.

Институт штатында Ж.Аханов басқарған ҚазКСР ҒА Президиумының ғылым және техника тарихы жөніндегі Комиссия да болды.

ҚазКСР ҒА тарих, археология және этнография институты 1989-1990 жылдары 5 тақырып бойынша аймақтық ҒЗЖ әзірлеуге қатысты:

1. Қазақ КСР-індегі этномәдени процестер («Этникалық тарих және қазіргі заманғы ұлттық процестер» өңірлік бағдарламасы). Жетекшілері: Қазақ КСР ҒА академигі Р.Б. Сүлейменов, т.ғ.к. Х.А. Қауанова).

2. Индустриялық прогресс және Қазақстанның жұмысшы табының әлеуметтік қатынастарын жетілдіру («Кеңестік Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуы» өңірлік бағдарламасы). Жетекшілері: ҚазССР ҒА корреспондент-мүшесі М.Х. Асылбеков, т.ғ.д. Т.Б. Балақаев).

3. Қазақстан аумағындағы этникалық процестерді дамыту, қазақ халқының құрылуын аяқтау және қазіргі кезеңдегі этникалық процестерді одан әрі дамыту («Ұлттық қатынастарды жетілдіру және интернационалдық тәрбиенің тиімділігі» өңірлік бағдарламасы. Жетекшісі: т.ғ.д. О.И. Исмагулов).

4. Кеңестік Қазақстан тарихнамасының мәселелері («Тарихнамалық зерттеулердің теориялық-әдіснамалық мәселелері» өңірлік бағдарламасы). Жетекшісі: академик М.Қ. Қозыбаев).

5. Ұлы Отан соғысының алғашқы кезеңіндегі Қазақстан («Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі Қазақстан» өңірлік бағдарламасы). Жетекшісі: академик М.Қ. Қозыбаев).

1991 жылы Қазақстанның академиялық тарих ғылымын ұйымдастыруда елеулі өзгерістер болды. ҚР Министрлер Кабинетінің 1991 жылғы 28 тамыздағы №496 қаулысымен және ҚР Президиумының 1991 жылғы 6 қыркүйектегі №73 қаулысымен Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының археологиялық орталығы базасында археология институты құрылып, оған көрнекті ғалым, археолог, тарихшы, этнограф, шығыстанушы, филолог, академик Ә.Х. Марғұланның есімі берілді.

Қазақстанның егемендік алуымен институттың зерттеулерінде «ақтандақтарды» ашу бағдарламасын жүзеге асыру басым орынға ие болды. Тарихшылардың күш-жігері республиканың революцияға дейінгі және кеңестік тарихының мәселелерін қайта қарастыруға, бұрын «жабық аймақтарды» жарықтандыруға бағытталды. 1991-1995 жылдары институт ғалымдары қазақ және орыс тілдерінде «Қазақстан тарихы: «ақтандақтар», бір томдық «Ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы» атты еңбектер жариялады. Академик М.Қ. Қозыбаевтың «Тарих және қазіргі заман», ҚР ҒА корреспондент-мүшесі К.Нұрпейісовтың  «Ақтандақтар ақиқаты», «Алаш және Алаш Орда», Ж.Б. Абылхожинның «Қазақстанның дәстүрлі құрылымы», ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі М.Х. Асылбеков пен А.Б. Ғалиевтың «Қазақстандағы әлеуметтік-демографиялық үрдістер», П.С. Беланның «Барлық майданда», авторлар тобының «Қазақтар» және т.б. монографиялар жарық көрді. 

Жаңа зерттеулер, шығармашылық пікірталастар, конференциялар, дөңгелек үстелдер 5 томдық «Қазақстан тарихы» жаңа академиялық іргелі басылымын дайындауға кірісуге мүмкіндік берді. Авторлық ұжым Қазақстан тарихын өзіндік тарих ретінде қарастыруға, сонымен қатар Еуразиялық тарихтың, Түркі әлемі халықтары тарихының органикалық бөлігін адамзаттың әлемдік тарихының бір бөлігі ретінде қарастыруға, қазақ халқының әлемдік өркениет үдерісіндегі орны мен рөлін ашуға тырысты.

Басылымның үш томы орыс және қазақ тілдерінде жарық көрді. Бірінші том (1996) ежелгі және ерте ортағасырлық тарих мәселелеріне арналған. Томның редакциялық алқасы: К.А. Ақышев, К.М. Байпақов, О.И. Исмагулов, Б.Е. Көмеков. Екінші том (1997) кейінгі ортағасырлық тарих мәселелеріне арналған және XIII ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың басына дейінгі кезеңді қамтиды. Томның редакциялық алқасы: К.М. Байпақов, М.Қ. Қозыбаев, Б.Е. Көмеков, К.А. Пищулина. Үшінші том (2000) XVIII ғ. басы – ХХ ғ. басындағы отандық тарихқа арналған. Томның редакциялық алқасы: Қ.С. Алдажұманов, М.Х. Асылбеков, Ж.Қ. Қасымбаев, М.Қ. Қозыбаев. 

Институт ғалымдарының қазақтардың этникалық тарихы (М.С. Мұқанов, Х. Арғынбаев), Қазақстандағы казактардың тарихы (А.С. Елагин), күштеп ұжымдастыру және 30-жылдардың басындағы ашаршылықтың қасіреті (М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Абылхожин, Қ.С. Алдажұманов және т.б.) туралы бірқатар еңбектері жұртшылықтың оң бағасына ие болды. Егемен Қазақстанның тарих ғылымының дамуындағы, басым ғылыми бағыттарды жасаудағы көрнекті рөл ҚР ҰҒА академиктері Б.А. Төлепбаевқа, М.Х. Асылбековке, О.И. Исмагуловқа тиесілі.

Қазақ халқы мен мемлекеттілігінің қалыптасу мәселелері, Қазақ мемлекетінің Орталық Азия елдері жүйесіндегі орны ұжымдық еңбектерде: «Ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы», «Феодализм дәуіріндегі Қазақстан», «XVI–XIX ғғ. басындағы Қазақстан, Орта және Орталық Азия», «Абылай мен Кенесары» «Орта ғасырдағы ұйғырлар, жалайырлар, наймандар мен керейіттер тарихының очерктері» және т.б. ғылыми басылымдарда көрініс тапты.

Институтта қазақ халқының этногенезі мен антропологиясы (Исмагулов О.И., Әжіғали С.Е.), Қазақстанның ортағасырлық тарихы (Пищулина К.А., 3ардыхан Қ.), қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының тарихы (Қойгелдиев М.Қ., Валиханов Е.Ж.), тоталитарлық кеңестік жүйе жағдайындағы Қазақстан (Нұрпейіс К.Н., Абылхожин Ж.Б., Алдажуманов К.С.), тарихи демография мен диаспорология (Асылбеков М.Х., Мендикулова Г.М.), тарихнама, деректану (Сужиков Б.М.) сияқты бағыттар бойынша ғылыми мектептер қалыптасып, қызмет атқарды. 

Осылайша, институттың ғылыми жетістіктерін қысқаша талдау отандық тарихты, Қазақстанның этнологиясын зерттеу саласындағы елеулі ілгерілеушіліктің дәлелі болып табылады. Сонымен қатар, мемлекеттілік тарихы, этногенез және антропология, өткен және қазіргі кездегі Қазақстанның Еуразиялық кеңістіктегі рөлі мен орны және т.б. сияқты маңызды бағыттар бойынша мәселелер одан әрі зерделеуді және ой елегінен өткізуді талап ететінін атап өткен жөн.

2005 жылы Тарих және этнология институты «Қазақстан тарихшыларының қауымдастығы» қоғамдық бірлестігін ұйымдастыруға бастамашы болды. Қауымдастықтың мақсаттары экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен бостандықтарды іске асыру және қорғау; қоғамды демократияландыруға ықпал ету; кәсіби және әуесқойлық мүдделерді қанағаттандыру; ғылыми-техникалық шығармашылықты дамыту; қайырымдылық қызметке қатысу; мәдени-ағарту жұмысын жүргізу және халықаралық ынтымақтастықты кеңейту болып табылады.

Қазақ этносының тарихы, этнологиясы, антропологиясы саласындағы іргелі зерттеулерді кешенді әзірлеумен қатар Қазақстанның мемлекеттік-саяси, ұлттық және әлеуметтік-мәдени дамуының тарихи тәжірибесі мен сабақтары, отаршылдық және кеңестік тоталитарлық жүйе кезеңіндегі ұлт-азаттық қозғалыстар мен демократиялық идеялардың тарихы, еуразиялық идеялар мәнмәтініндегі қазақ халқының этномәдени дамуы мен антропология процесі зерттелуде.

Институт тұжырымдаманың әзірлеушісі және «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының негізгі орындаушысы болды, тарих ғылымының даму тұжырымдамасына енгізу үшін ұсыныстар әзірледі.

Тарих және этнология институты ғалымдарының Қазақстанның тарих ғылымын дамытуға қосқан үлесі жоғары мемлекеттік марапаттармен және сыйлықтармен белгіленген. Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаттары (1982) Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының қызметкерлері А.Н.Нүсіпбеков, К.А. Ақышев, Б.Н. Әбішева, Г.Ф. Дахшлейгер, Ә.Х. Марғұлан, К.Н. Нұрпейісов «Қазақ КСР тарихы көне заманнан бүгінгі күнге дейін» атты 5 томдық еңбегі үшін болды. ТЭИ бірқатар ғалымдары монографиялық зерттеулері үшін әр жылдары ҚР ҒА Ш.Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықтарға ие болды: К.А. Ақышев, М.К. Қадырбаев, А.Х. Марғұлан и А.Н. Нүсіпбеков (1968), С.Н. Покровский және М.Қ. Қозыбаев (1971), Т.Б. Балақаев (1972), Р.Б. Сүлейменов (1973), Б. Сүлейменов (1979), К.М. Байпақов (1988), О.И. Исмағұлов және К. Сихимбаева (1991). 1982 жылы ғылым мен техника саласындағы Республиканың Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағы Қ.Н.Нұрпейісовке берілді.

1994 жылы академик М.Қ. Қозыбаев тарихи зерттеулер циклі үшін ғылым мен техника саласындағы ҚР Мемлекеттік сыйлығына ие болды. 1997 жылы ҚР Президентінің Жарлығымен Тарих және этнология институтының директоры, академик М.Қ. Қозыбаев Президенттік бейбітшілік және рухани келісім сыйлығына ие болды.

1998 жылы ҚР тарих ғылымының дамуына қосқан үлесі, «Халық бірлігі және ұлттық тарих жылымен» байланысты іс-шараларды дайындауға және өткізуге белсене қатысқаны үшін ҚР ҰҒА корреспондент-мүшелері М.Х. Асылбековке, К.Н. Нұрпейісовке, О.И. Исмагуловқа ҚР Ғылым мен техниканың еңбек сіңірген қайраткері атағы берілді; «Құрмет орденімен» Тарих және этнология институты директорының орынбасары Қ.С. Алдажұманов; «Достық» орденімен Ежелгі және ортағасырлық тарих бөлімінің меңгерушісі К.А. Пищулина марапатталды.

2000 жылы т.ғ.д. Х.А. Арғынбаев және т.ғ.д. М.С. Мұқанов тарих және этнография бойынша бірқатар еңбектері үшін (қайтыс болғаннан кейін) Ш.Ш. Уәлиханов атындағы сыйлық берілді.

2002-2004 жылдары ғылым мен техниканың дамуына зор үлес қосқан ғалымдарға арналған мемлекеттік ғылыми стипендия академик Қ.Нұрпейісовке берілді. 2005 жылы институт ғалымдары т.ғ.д., бөлім меңгерушісі З. Қинаятұлы, т.ғ.д. Г.М. Меңдіқұлова стипендиат атанды, жас ғалымдар арасында – А. Кривков. Жаңа тарих мәселелерін зерттеудегі жетістіктері үшін ҚР ҰҒА академигі Нұрпейіс К. «Парасат» орденімен марапатталды.

75 жылдан астам уақыт ішінде Институт республиканың тарих ғылымы саласындағы жетекші ғылыми мекемесіне айналды, сонымен бірге тарихи зерттеулердің үйлестіруші орталығы болды.