Издательская деятельность
Жүргізілген зерттеулердің тікелей нәтижесі болып табылатын монографияларды, соның ішінде ұжымдық монографияларын, құжаттар жинақтарын, ғылыми мақалаларды басып шығаруға және жариялауға дайындық академиялық Тарих институты қызметінің маңызды бағыты болды.
Қазақстанның тарих ғылымы Ұлы Отан соғысы жылдарында сапалы жаңа сатыға көтерілді. Институттың құрылуы мен қалыптасуында, оның ғылыми бағыттарын анықтауда және ұлттық кадрларды дайындауда бұрынғы КСРО Ғылым академиясының институттары, орыс ғалымдары маңызды рөл атқарады: жылдары республикада болған А.М. Панкратова, С.В. Бахрушин, Б.Д. Греков, Н.М. Дружинин, М.П. Вяткин, С.В. Юшков, А.П. Кучкин және т.б. Қазақстан тарихы бойынша ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі («Қазақ КСР тарихы», Алма-Ата, 1943 ж.) жинақтап қорытатын еңбекті дайындауға шығармашылық ұжым қатысты, оның құрамына: Д.А Баевский, А.П. Кучкин, А.М. Панкратова, Б.Д. Греков, Н.М. Дружинин, А.Н. Бернштам, А.Ф. Якунин, С.М. Мұқанов, Ғ.М. Мүсірепов, М.О. Әуезов, Б.Кенжебаев, Я.Я. Зутис, А.Ф. Миллер, Е.С. Исмаилов, С.Л. Фукс, Н.Т. Тимофеев, С.Н. Покровский, М.П. Вяткин, С.В. Юшков, А.Я. Лурье. Олардың қатарында қазақтардан шыққан тұңғыш тарих ғылымдарының докторы Ермұхан Бекмаханов та болды. «Қазақ КСР тарихы» баспасынан шығуы Қазақстанның тарихнамасында, елдің ғылыми өмірінде елеулі оқиға болды. Бұл КСРО-дағы ұлттық республиканың тарихы бойынша ұжымдық жалпылама монография жасаудағы алғашқы тәжірибе болды.
50-жылдарында тарихнама және ғылыми айналымға Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық тарихы бойынша Шығыс дереккөздерінің сериясын енгізу мәселелері бойынша Тарих, археология және этнография институты үлкен жұмыс жүргізді; кимақтар мемлекетінің, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның тайпалары мен ұлыстарының тарихы бойынша жұмыстар араб, парсы және түркітілдес дереккөздер мен әдебиеттердің кең ауқымын жалпылау негізінде шығарылды, өңірлердің этникалық және әлеуметтік-экономикалық өмірі туралы айтылды.
Республика ғалым-тарихшыларының көп жылғы мақсатты еңбегінің нәтижелері «Қазақ КСР тарихы» атты екі томдықтың жарық көруінде қорытындыланды (т. 1 – 1957; т. 2 – 1959). Баспасөзде жоғары баға алған және жұртшылық мойындаған кітап жоғары оқу орындарының тарих факультеттерінде оқулық ретінде пайдаланыла бастады. Оның негізінде Қазақ КСР тарихы бойынша жоғары және орта мектептерге арналған бағдарламалар, хрестоматиялар мен оқу құралдары жасалды. Бірақ ғылым тез алға ұмтылды, жаңа деректі материалдар жинақталды және түсіндірілді. Қысқа уақыт ішінде институт ғалымдарының ұжымы қазақ және орыс тілдерінде «Қазақ КСР тарихы. Социализм дәуірі» (1963) дайындады.
Қазақ КСР мемлекеттік архивтерінің тарихшы-зерттеушілері мен қызметкерлерінің ғылыми әлеуетінің өсуінің маңызды көрсеткіші Қазақстанның революцияға дейінгі және кеңестік тарихы бойынша деректі материалдар мен естеліктер жинақтарының жарық көруі болды: «Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс: құжаттар мен материалдар» (1947); «Қазақстандағы 1905-1907 жж. революциялық қозғалыс» (1955); «Қазақстандағы 1907-1914 жж. жұмысшы және аграрлық қозғалыс (1955)»; «Қазақстандағы 1917-1918 жж. Ұлы Қазан социалистік революциясының жеңісі (1957)»; «Революция өртінде (Ұлы Қазан социалистік революциясы мен Қазақстандағы азамат соғысына қатысушылардың естеліктері)» (1957).
Шығыс дереккөздерін анықтау және аудару ісін алғаш қолға алған қазақ шығыстанушыларының бірі С.Қ. Ибрагимов. Оның аудармалары мен зерттеулерін тарихшылар жоғары бағалайды. С.Н. Ибрагимовке «ХV–ХVIII ғғ.қазақ хандықтарының тарихы бойынша материалдар» (Алматы, 1969) Шығыс дереккөздерінен үзінділер жинағын дайындау бастамасы тиесілі болды. Бұл күрделі, үлкен жұмысты В.П. Юдин аяқтады. Бұл жинақтың құрастырушылары – Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина.
1960–1970 жылдардың басында ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы жайылымдық-көшпелі қауым (В.Ф. Шахматов), ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы аграрлық қатынастар (Б.С. Сүлейменов, П.Г. Галузо, Л.М. Әуезова, С.А. Сүндетов, В.С. Черников), революцияға дейінгі Қазақстанның жұмысшы табының тарихы (Е. Ділмұхамедов, С. Мәліков, М.Х. Асылбеков) сияқты мәселелер монографиялық зерттеуден өтті. 1966 жылы А.Нүсіпбековтің 1917-1940 жылдар аралығындағы кезеңде жұмысшы табының ұлттық кадрларының қалыптасу тарихы туралы монографиясы жарық көрді. Қазақстанның тарих ғылымының тарихнамалық бағытының қалыптасуын біз Г.Ф. Дахшлейгердің есімімен байланыстырамыз. Ол бұл мәселеге екі монография мен ондаған мақалалар арнады. Қазақстан ғылымында тұңғыш рет ол «Кеңестік Қазақстанның тарихнамасы (Очерк)» (1969 ж.), «В.И. Ленин және қазақстандық тарихнаманың мәселелері» (1973 ж.) атты жалпылама сипаттағы монографиялық зерттеулер жариялады.
Қазақстандық тарихшылардың зерттеулерінің маңызды бағыттарының бірі деректану болып табылады. 1964-1967 жылдары ҚазКСР ҒА академигі С.Н. Покровскийдің басшылығымен «Кеңес Одағының Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі Қазақстан» атты маңызды құжаттардың екі томдығы жарық көрді, оған 760-тан астам құжат кірді, олардың көбі алғаш рет жарияланды. Құжаттық-анықтамалық типтегі басылымдар: «Кеңес Одағының Батырлары – қазақстандықтар» (1968) атты екі томдық жинақ, жерлестеріміздің соғыс қимылдары театрынан «Майдандас сәлем саған, Қазақстан» (1975) хаттары және т.б. ерекше қызығушылық тудырады. Мәскеу, Ленинград, Омбы, Орынбор, Алма-Ата және басқа қалалардың архивтерін зерттеуде көп жұмыстар атқарылып, бірқатар құжаттық жинақтар дайындалды: «XVI – XVIII ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары: құжаттар мен материалдар жинағы» (Алма-Ата, 1961); «XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары: құжаттар мен материалдар жинағы» (Алма-Ата, 1964).
Мәдени мұра тарихы мәселесі тарих ғылымында барған сайын үлкен маңызға ие болды. Қазақ КСР ҒА Ш.Ш. Уәлиханов ат. Тарих, археология және этнография институтының қызметкерлері Б.С. Сүлейменовтың жетекшілігімен ағартушылар мұрасын құрайтын дереккөздердің, Ш.Ш. Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағын (1961-1972) және Ы. Алтынсариннің үш томдық шығармалар жинағын (1975) дайындап жариялауға үлкен үлес қосты.
Институт ғалымдары Қазан қарсаңында Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстың алғышарттары мен дамуын зерттеуді жалғастырды: «Орта Азия мен Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс: құжаттар мен материалдардың жинағы» (М., 1960), Б.С. Сүлейменов пен В.Я. Басиннің «Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс» (1977) монографиясы жарияланды. Б.Е. Көмековтің «Араб деректері бойынша ІХ–ХІ ғғ. кимақтар мемлекеті» (1972), К.А. Пищулинаның «Оңтүстік-Шығыс Қазақстан ХIV ғасырдың ортасы – ХVI ғасырдың басында» (1977) монографиялары біздің елімізде де, шет елдерде де ғылыми қоғамдастықтың оң бағасын алды. Шығыстану секторының ғалымдары М.Х. Абусетова, К.Ш. Хафизова, Т.К. Бейсембиев, Ж. Жапбасбаева және т.б. зерттеулерінде Қазақстан, Орта және Орталық Азия тарихының деректануы маңызды орын алды. Олар Цин империясының сыртқы саясаты мен XVIII ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың басындағы қазақтардың қарым-қатынастары туралы құжаттар мен материалдарды орыс, қытай және түркі тілдерінде анықтау және зерделеу бойынша үлкен жұмыс атқарды.
1980 жылы «ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысындағы қазақ шаруашылығы. Отандық этнология тарихындағы кезеңдерге айналған тарихи-этнографиялық атласқа» арналған материалдар. Кітапта Қазақстандағы мал шаруашылығы және егін шаруашылығы тарихының көптеген мәселелері, шаруашылық жүргізудің осы нысандарына, олармен байланысты нанымдар мен ырымдарға этнографиялық сипаттама берілген.
Қазақстанның егемендік алуымен институттың зерттеулерінде «ақтандақтарды» ашу бағдарламасын жүзеге асыру басым орынға ие болды. Тарихшылардың күш-жігері республиканың революцияға дейінгі және кеңестік тарихының мәселелерін қайта қарастыруға, бұрын «жабық аймақтарды» жарықтандыруға бағытталды. 1991-1995 жылдары институт ғалымдары қазақ және орыс тілдерінде «Қазақстан тарихы: «ақтандақтар», бір томдық «Ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы» атты еңбектер жариялады. В данном издании приняли участие известные ученые: Дулатова Д.И., Пищулина К.А., Нурпеисов К.Н., Байпаков К.М., Галиев В.З., Абылхожин В.З., Асылбеков М.Х., Алдажуманов К.С., Белан П.С. и др. Данное издание, вышедшее в свет в 1993 г. почти сразу после обретения независимости Казахстана, было первым трудом, освещающим проблемы истории Казахстана не в русле марксистско-ленинской методологии, а с новых позиций национальной идентичности. Коллектив ставил своей целью – «помочь читателю разобраться в сложных, порой противоречивых процессах давнего и недавнего исторического прошлого Казахстана. Академик М.Қ. Қозыбаевтың «Тарих және қазіргі заман», ҚР ҒА корреспондент-мүшесі К.Нұрпейісовтың «Ақтандақтар ақиқаты», «Алаш және Алаш Орда», Ж.Б. Абылхожинның «Қазақстанның дәстүрлі құрылымы», ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі М.Х. Асылбеков пен А.Б. Ғалиевтың «Қазақстандағы әлеуметтік-демографиялық үрдістер», П.С. Беланның «Барлық майданда», авторлар тобының «Қазақтар» және т.б. монографиялар жарық көрді.
Жаңа зерттеулер, шығармашылық пікірталастар, конференциялар, дөңгелек үстелдер 5 томдық «Қазақстан тарихы» жаңа академиялық іргелі басылымын дайындауға кірісуге мүмкіндік берді. Авторлық ұжым Қазақстан тарихын өзіндік тарих ретінде қарастыруға, сонымен қатар Еуразиялық тарихтың, Түркі әлемі халықтары тарихының органикалық бөлігін адамзаттың әлемдік тарихының бір бөлігі ретінде қарастыруға, қазақ халқының әлемдік өркениет үдерісіндегі орны мен рөлін ашуға тырысты.
Басылымның үш томы орыс және қазақ тілдерінде жарық көрді. Бірінші том (1996) ежелгі және ерте ортағасырлық тарих мәселелеріне арналған. Томның редакциялық алқасы: К.А. Ақышев, К.М. Байпақов, О.И. Исмагулов, Б.Е. Көмеков. Екінші том (1997) кейінгі ортағасырлық тарих мәселелеріне арналған және XIII ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың басына дейінгі кезеңді қамтиды. Томның редакциялық алқасы: К.М. Байпақов, М.Қ. Қозыбаев, Б.Е. Көмеков, К.А. Пищулина. Үшінші том (2000) XVIII ғ. басы – ХХ ғ. басындағы отандық тарихқа арналған. Томның редакциялық алқасы: Қ.С. Алдажұманов, М.Х. Асылбеков, Ж.Қ. Қасымбаев, М.Қ. Қозыбаев.
Институт ғалымдарының қазақтардың этникалық тарихы (М.С. Мұқанов, Х. Арғынбаев), Қазақстандағы казактардың тарихы (А.С. Елагин), күштеп ұжымдастыру және 30-жылдардың басындағы ашаршылықтың қасіреті (М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Абылхожин, Қ.С. Алдажұманов және т.б.) туралы бірқатар еңбектері жұртшылықтың оң бағасына ие болды. Егемен Қазақстанның тарих ғылымының дамуындағы, басым ғылыми бағыттарды жасаудағы көрнекті рөл ҚР ҰҒА академиктері Б.А. Төлепбаевқа, М.Х. Асылбековке, О.И. Исмагуловқа тиесілі.
Қазақ халқы мен мемлекеттілігінің қалыптасу мәселелері, Қазақ мемлекетінің Орталық Азия елдері жүйесіндегі орны ұжымдық еңбектерде: «Ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы», «Феодализм дәуіріндегі Қазақстан», «XVI–XIX ғғ. басындағы Қазақстан, Орта және Орталық Азия», «Абылай мен Кенесары» «Орта ғасырдағы ұйғырлар, жалайырлар, наймандар мен керейіттер тарихының очерктері» және т.б. ғылыми басылымдарда көрініс тапты. Орта ғасырлар тарихы бойынша белгілі тарихшы З. Қинаятұлының «Шыңғыс хан және Қазақ мемлекеті» (2010), «Қазақ мемлекеті және Жошы хан» (2014) монографиялары жарық көрді. Антрополог О. Смағұлов Қазақстан тұрғындарының физикалық антропологиясы бойынша кешенді зерттеулер жүргізіп, алғаш рет этно-антропологиялық дамудың бастаулары қола дәуірінің тайпаларына барып тіреледі деген қорытынды жасап, ал олардың физикалық ерекшеліктері қазіргі қазақтардың антропологиялық құрамында морфологиялық мұра ретінде шамамен 30% сақталған («Қазақ халқының антропологиялық тарихы», Алматы, 2011).
Жаңа заман тарихы бойынша «Орта жүздің сұлтандары мен батырлары (XVIII ғасырдың екінші жартысы)» (2018) атты құжаттар жинағы жарыққа шықты, онда Омбы облысының тарихи архивінде және Орынбор облысының мемлекеттік архивінде жинақталған құжаттар ұсынылған. Олардың көбі алғаш рет ғылыми айналымға жеке үзінділер ретінде емес, толық мәтіндермен берілген. 20-30 жылдардағы тарих бойынша Ж.Б. Абылхожин «Постсталинский период в истории советского Казахстана: череда обреченных реформ и несостоявшихся деклараций», Алматы, 2019), М.Қ. Қойгелдиев («Я себя совершенно не признаю виновным». Из истории протестного движения в Казахстане 1960-1980 гг.», Алматы, 2019), Т.О. Омарбеков («Қазақ халқының этнотерриториясының қалыптасуының мәселелері», 2015), М.Ш. Қалыбекова («Казахстан как объект переселения депортированных народов (1937-1956 гг. Исторический аспект): Автореф. дисс.канд.ист.наук», 2005) және т.б. еңбектері жарияланған. Ұлы Отан соғысы тарихы бойынша Қ.С. Алдажұманов, Г.К. Көкебаеваның монографиясы және соғыс бойынша жобаны орындаушылардың ұжымдық жұмысы жарияланды (Алдажуманов К.С. Алдажуманов К.С., Асанова С.А., Джунисбаев А.А. К истории формирования национальных войсковых соединений Казахстана в годы войны (на примере 105-й казахской кавалерийской дивизии) // электронный журнал – «edu.e-history.kz». – 2018. – 4(16)). Тәуелсіздік жылдары ішінде «Қазақстан тарихы (Ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін)» (1996-1998; 2010) атты бес томдық аса танымал болды, ол отандық тарихтағы елеулі ғылыми ізденістердің бастаушысы болып, қазақстандық тарих ғылымы мектебінің қалыптасуын атап өтті. Бес томдық кітапты жазуға К.М. Байпақов, М.Қ. Қозыбаев, Б.Е. Көмеков, К.А. Пищулина, М.Х. Асылбеков, К.С. Алдажұманов және басқалары елеулі үлес қосты. 2018 жылы Институтта профессор З. Е. Кабульдиновтың «Сұлтанмамет: мемлекет қайраткері, дипломат және батыр» (монография), «Орта жүздің сұлтандары мен батырлары (XVIII ғасырдың екінші жартысы – XIX ғасырдың басы)» (құжаттар жинағы ред. Кабульдинова з. е.); «History of Astana» ғылыми-көпшілік басылымы және т.б. басылып шықты. 2018-2020 жылдары институт қызметкерлері т.ғ.к. С.К. Рүстемовтың жетекшілігімен ғылыми бағдарламаны жүзеге асыру нәтижесінде дайындаған үш томдық «Қазақстанның тарихи энциклопедиясы» (қазақ тілінде) жарық көрді.
Осылайша, тәуелсіздік кезеңінде отандық ғылым үлкен серпіліс жасады. Қазақстан тарихы бойынша ерте кезеңнен қазіргі уақытқа дейінгі іргелі еңбектер мен академиялық басылымдар даярланды. Өз кезегінде, кәсіби түсіндірілуі және академиялық айналымға енгізілуі қажет отандық тарихтың негізгі кезеңдері бойынша архив материалдарының жинақтары айтарлықтай қызығушылық тудырды.