Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

Қазіргі уақытта Ш.Ш. Уәлиханов ат. Тарих және этнология институтында тарих ғылымдарының кандидаты, жетекші ғылыми қызметкер Ғ.А. Шотанованың жетекшілігімен «XVIII ғасыр – XIX ғасырдың 1-жартысындағы Кіші жүз көшбасшыларының саяси келбеті отандық және шетелдік тарихнамада»атты жоба жүзеге асырылып жатыр. Бұл жоба 27 айлық, 2020 жылдан басталған. Зерттеу тобының құрамы: Ғ.А. Шотанова, А.Қ. Ахмет, Г.Б. Ізбасарова, Е.М. Үжкенов, А.Қ. Жұмаділ, К.В. Жұмағалиева, М.Р. Сәтенова.

Жобаның негізгі тұжырымдамасы-тұлғаның тарихтағы рөлін зерттеу. Біздің жағдайда, бұл жеке тұлғалардың рөлі мен маңыздылығын қайта бағалау және қайта қарастыру мәселесі, бұл жағдайда жеке тұлғаға бағытталған тәсіл зерттеу тобына белгілі бір оқиғаларға «ішкі жағынан» қарауға, сол арқылы жағдайды жақсы түсінуге және бағалауға мүмкіндік береді. 

Жұмыс барысында материалдардың үлкен қабаты, соның ішінде революцияға дейінгі авторлардың (зерттеушілер, саяхатшылар, шенеуніктер және басқалар) еңбектері зерттеліп, талданады. Бұл материалдар XVIII-XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Батыс Қазақстанның әлеуметтік-саяси тарихының түрлі аспектілерін қамтиды. Қарастырылып отырған өңірдің қоғамдық өмірінде белгілі бір рөл атқарған Кіші жүздің саяси көшбасшыларының тыныс-тіршілігі туралы мәліметтер зерделенді. Революцияға дейінгі авторлардың жұмыстарына алғашқы талдау келесі қорытынды жасауды болжайды: көбінесе бұл ресейлік шенеуніктер – аймақтық отарлық әкімшіліктің өкілдері болды. Осыған байланысты революцияға дейінгі Ресей тарихнамасының көптеген жұмыстарының ерекшелігі сол, оларда сипатталып отырған тарихи кезеңнің замандастары бола тұра, қазақ даласында болып жатқанның бәрін Ресей мемлекетінің мүддесі тұрғысынан қабылдаған адамдардың өзіндік дүниетанымы көрініс табады. Бұл жағдай Кіші жүздің кейбір саяси көшбасшыларының қызметін сипаттайтын авторлардың пікірлері мен бағалауларында белгілі бір мәнмәтінді көрсетті.

Бұдан әрі революцияға дейінгі авторлардың зерттеулерін тарихнамалық талдау зерттеу кезеңінде Батыс Қазақстанның сол немесе өзге де қазақ қайраткері туралы тарихи мәліметтердің қаншалықты толық және дұрыс ұсынылғанын анықтауға мүмкіндік береді. Ресейлік шенеуніктердің пікірі бойынша қызметі Ресейдің қазақ даласында отарлық саясатын жүргізу кезінде жеткілікті қызығушылық танытқан саяси көшбасшылардың тізімін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мазмұны мен материалды ұсыну принципіне сәйкес революцияға дейінгі авторлардың жұмысын бірнеше жанрға бөлуге болады. Жеке топқа қазақ даласының әскери-топографиялық және экономикалық-географиялық шолуларын бөлген жөн. Келесі топ әскери офицерлер мен шенеуніктердің қазақ даласына сапарлары мен саяхаттары кезінде жасаған жол очерктері мен есептерін қамтиды. Үшінші топ Орынбор отарлық әкімшілігі өкілдерінің естеліктерін, күнделіктерін қамтиды. Революцияға дейінгі еңбектердің төртінші тобына Орыс Географиялық қоғамының басылымдарында жарияланған материалдар мен Орынбор өлкесі бойынша ғылыми экспедициялардың есептерін қосуға болады. Бұл жұмыстар Кіші жүздің жекелеген саяси көшбасшылары туралы жеткілікті фактологиялық материалды әртүрлі дәрежеде көрсетеді. Алайда, қол жетімді деректердің кейбір үзінділері кемшілігі болып табылады. 

Сонымен қатар кеңестік, отандық және шетелдік авторлардың қазақ-ресей қарым-қатынастары мәнмәтініндегі дала лидерлерінің (мысалы, хандар, батырлар, сұлтандар және т.б.) қызметін өз зерттеулерінде атап өткен еңбектері талданады. Мысалы, біздің жағдайда шешуші рөл И.В. Ерофееваның, Б.Т. Жанайдың, Г.С. Сұлтанғалиеваның, Г.Б. Ізбасарованың, А.Х. Мұқтарованың, У.Т. Ахметованың, А. Измурзинаның және т.б. көп жылдық еңбектеріне беріледі. Шетелдік әріптестер де біздің тарих ғылымымызға белгілі бір үлес қосты. Мысалы, кең тарихи талдаулар жасау үшін Д. Брауэр, А. Халлид, Г.Б. Глай, M.Ходарсковский, Н. Книгт, М. Раэф, Ж. Робинсон, С. Саббола, Ф. Старр еңбектері бар.

Осы жылдың ішінде Мәскеу (РФ), Уфа (Башқорстостан, РФ), Ташкент (Өзбекстан) кітапханалары мен архивтеріне ғылыми іссапарлар ұйымдастырылған.

Жобаның тікелей нәтижелері біздің тарихымыздың тарихи тұлғаларын объективті және дұрыс бағалауға әсер етеді. Осы жобаны іске асыру барысында әзірленген ұсынымдар, зерттеу әдістемесі мен тәсілдері одан әрі жобалар мен ғылыми жұмыстарда пайдаланылуы мүмкін. Тарихи шындықты бұрмалау-бұл жаңа мифтердің пайда болуы ғана емес, сонымен бірге қоғамдық (этникалық) санада белгілі бір тарихи кейіпкердің теріс бейнесін қалыптастыру. Осылайша, белгілі бір адамның өмірін объективті бағалау үшін күрес қоғамдық бірлікті нығайтуға және ұлттық егемендікті қорғауға қызмет ете алады. Бұдан басқа, осы жобаны орындау нәтижелері өзекті күн тәртібінде тұрған қоғамдық сауалға өзіндік бір жауап болып табылады.

Атқарылған жұмыстардың нәтижесінде зерттеудің негізгі сәттерін қозғайтын ғылыми іс-шаралар өткізілді. Ғылыми іс-шараларға жетекші отандық және шетелдік ғалымдар тартылды. Бұл кездесулер зерттелетін кезеңдегі оқиғаларды қайта құру мәселелерін нақты анықтауға мүмкіндік береді. Ағымдағы жылда жобаны іске асыру шеңберінде 29.10.2021 ж. күнтізбелік жоспарға сәйкес отандық және Ташкент пен Нүкіс қалаларынан шетелдік ғалымдардың қатысуымен «Кіші жүз қазақтарының дала ақсүйектерінің сыртқы саяси функциялары: зерттеу мәселелері» тақырыбында халықаралық дөңгелек үстел өткізілді. Сонымен қатар, зерттеу жұмысының тиімділігі мақсатында 30.03.2021 ж. қосымша «Дала қоғамдарындағы саяси көшбасшылар: теория және тарихнамалық шолу» тақырыбында ғылыми-әдістемелік семинар өткізілді. К.Ш. Хафизова, Ә.Қ. Мұқтар, М.Қ. Әбусейітова, Г.Б. Ізбасарова сияқты атақты отандық ғалымдар қатысты.

Жоба бойынша жарияланымдар

1. БҒСБК ұсынған рецензияланатын шетелдік және (немесе) отандық басылымдардағы мақалалар және (немесе) шолулар:

1.1. Ахмет А.К., Шотанова Г.А. Тұлғалар тарихының зерттеулері. // Вестник КазНу им. Аль-Фараби. Серия историческая. №3 (102). 2021 г. (КОКСОН. Справка)

1.2.  Жанабаев К, Тургенбаева А.Ш., Шотанова Г.А. «ФОРМУЛЬНЫЙ СТИЛЬ» И ЯЗЫК ЭПОСА В КАЗАХСКИХ И ЗАРУБЕЖНЫХ ИСТОЧНИКАХ. // МРНТИ 17.71.07 DOI 10.51943/2710_3994_2021_2_1 // Электронный научный журнал «edu.e-history.kz» № 2(26), 2021.

1.3. Шотанова Г.А., Ужкенов Е.М., Джумагалиева К.В. Достойный сын казахской степи – Джангир Букеев. // ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ. – Алматы № 2 (4) 2021.

1.4. Избасарова Г.Б. Политические портреты лидеров Казахской степи Младшего жуза в трудах П.И. Рычкова. // Вестник МГУ. Серия 5. История. – Москва, 2021 г. (в печати) 

2. Республикалық және/немесе халықаралық ғылыми-практикалық конференциялар аясында жарияланған мақалалар:

2.1. Оразов  Р.Е. Нұралыханов Сəлімгерей. // // Международной научно-практической конференции «II Абылайханские чтения», посвященная 30-летию Независимости Республики Казахстан, 80-летию КазУМОиМЯ им. Абылай хана и реализации программы «Рухани жаңғыру». 14 апреля 2021 г. – С. 98-101.

2.2. Шотанова Г.А., Ужкенов Е.М., Сатенова  М.Р. Султан  правитель  Западной части  Младшего  жуза – Айшуак Баймухамед. // Международной научно-практической конференции «II Абылайханские чтения», посвященная 30-летию Независимости Республики Казахстан, 80-летию КазУМОиМЯ им. Абылай хана и реализации программы «Рухани жаңғыру». 14 апреля 2021 г. – С.101-104.

3.  БАҚ беттерінде жарияланымдар:

3.1. Ахмет А.К. КӨМБЕДЕГІ ҚАЗЫНАЛАР. ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР. // Үш қоңыр №30 (549) 30 ШІЛДЕ 2021 жыл 3 бет.

3.2. Шотанова Г.А., Ужкенов Е.М. Жангир хан – независимый владетель и коммуникабельный правитель. // Прикаспийская коммуна. 30 июля. 2021 г.

3.3. Шотанова Г.А., Ужкенов Е.М. Последний хан Букеевской орды. // Прикаспийская коммуна. 28 мая. 2021 г.

3.4. Шотанова Г.А. Передача «В поисках истины». Выпуск планируется на октябрь-ноябрь. Джангир хан – правитель и реформатов казахской степи. ТВ – «Абай ТВ». Ведущий – Бесимбиев А.К. 3.5. Ахмет А.К. Неплюевте оқыған қазақтар. // Ана тілі. – 2021. – 30 қыркүйек.

4. Ғылыми шаралар:

4.1. Дала қоғамдарындағы саяси көшбасшылар: теория және тарихнамалық шолу. // Ғылыми-әдістемелік онлайн-семинар. – 30 наурыз 2021 ж. 

4.2. Кіші жүз қазақтарының дала ақсүйектерінің сыртқы саяси функциялары: зерттеу мәселелері. // Халықаралық дөңгелек стол. – 29 қазан 2021 ж.