Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

Жоба жетекшісі: Тоқтабай А.У.

ИРН: AP08855925.

Жоба тақырыбының атауы:«Орта Азия қазақтарының киелі жерлері (Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан, Қарақалпақстан): анықтау, жіктеу және зерттеу».

Жұмыстың мақсаты: Орта Азия қазақтарының киелі жерлерін іздеп табу, есепке алу, тарихи-мәдени тұрғыда зерделеу.

Зерттеу нысаны: Орта Азия елдеріндегі қазақтардың киелі жерлерін анықтау, жіктеу, зерттеу болып табылады.

Ғылыми жаңалығы:

Қырғызстандағы Бішкек және Шу облыстарының ауыл-селоларына шығып, жергілікті қырғыз, қазақтардан киелі жерлер туралы сұрастырылды, аңыз-әңгімелері жазып алынды. Нәтижесінде осы уақытқа дейін белгісіз болып келген көптеген ескерткіштер, киелі орындар табылып, олар туралы бар мағлұмат жазып алынды. Мысалы, қазақтың ханы Тахирдің 1526 ж. қырғыздарға келіп, хан болған жері анықталды. Ол жер Қошқар ата деп аталған және де ол М.Х. Дулатидің жазба деректері арқылы анықталып отыр. Жалпы экспедиция Дулатидің жазбаларындағы жолдар мен бағыттар арқылы жүріп отырып, оның айтқан жерлерінің барлығын анықтап, растады. Келесі атап өтерлік ескерткіш – Сантас – қазақ ханы Есімнің қазақ пен қырғыздың ханы болып тұрып, жоңғарларды жеңу құрметіне үйілген оба. Ол жер де жазба деректерге сүйене отырып анықталды. Яғни бұл жерде экспедиция Шоқанның ізімен жүріп отырды. Және де осы маршрутта Шоқанмен араласқан қырғыз билері Боранбай мен Сартекенің зираттары мен қыстаулары анықталды. Қазақ батырлары Қабанбай, Көкжал Барақ, Саурық т.б. қырғыз жеріндегі жорықтарының белгілері табылды. М. Әуезовтың музей-саяжайы туралы жан-жақты зерттеулер жасалды. Осылайша, Қырғызстан территориясынан жалпы саны 29 ескерткіш анықталды.

Қазақ тарихында маңызы зор М.Х. Дулати өзінің жазбаларында туған жылын 1499 ж. деп және туған жерін Усуршана деген қала деп көрсетеді. Экспедиция сол жолмен жүріп отырып, ол жердің қазір Ұратөбе деп аталатын қала екенің анықтайды. Яғни бұл жерде де жазба деректерінің расталғанын көреміз. Онымен қоса, оның атасы Махмұт сұлтан балаларымен бірге Ходжант өзенінде тұншықтырылып өлтірілгені туралы жазады. Ол жер де дәл солай, Дулатидің жазып қалдырған мәліметтері арқылы табылып, расталды. Тәжікстанға түркі тайпаларының баруы, орналасуы, сол жерлердегі түркі тайпаларының киелі жерлері анықталды және жазба, археологиялық-этнографиялық деректер жиналды, сарапталды. Түркі тайпаларының бірі – лақай мен қазақ ру-тайпаларының атауларының ұқсастығы мен айырмашылығы, этномәдени шығу тегі көрсетілді. Жиналған материалдар ғылыми мақалалар жазуға пайдаланылды. Тәжікстанға экспедиция ұйымдастырылды. Жоба жетекшісі А. Тоқтабай моңғол басқыншыларына қарсы күрескен Күшлік ханның Таулы Бадахшандағы зиратын анықтап, жан-жақты зерттеулер жүргізді. Азамат соғысының (1918-1925) қолбасшысы, Тәжік өкіметінің алғашқа мүшесі Абдолла Ярмұхамедовтың Тәжікстандағы өмірі мен қызметі жазып алынды. 1994 ж Тәжікстанға көмекке барған 19 қазақ жауынгерінің ұрыста қаза тапқан жерлері мен ескерткіштері туралы мәлімет алынды. Оларға арналған ескерткіш Душанбенің орталығындағы паркте орналасқан. Зерттеулердің нәтижесінде, қазақ тарихына қатысты жалпы саны 17 ескерткіш анықталды.

Зерттеу нәтижелері: 2021 жылғы ғылыми жарияланымдар – 5, монография – 1, оның ҚР ҒЖБМ БҒСБК ұсынған журналдар тізімінде – 2, халықаралық конференция жинағында – 1, ҚР басқа да басылымдарда – 1; 2022 жылғы ғылыми жарияланымдар – 10, монография – 1, ғылыми мақалалар жинағы – 1, оның ҚР ҒЖБМ БҒСБК ұсынған журналдар тізімінде – 1, рецензияланған шетелдік басылымдарда – 2, SCOPUS базасына кіретін журналдарда – 1, ҚР басқа да басылымдарда – 2, БАҚ беттерінде – 2.

Монографиялар мен ғылыми жинақтар:

1.Тоқтабай А. Қазақтың киелі жерлері (тарихи-архитектуралық, этнографиялық зерттеулер, мақалалар, фольклорлық деректер). Алматы: «Литера-М» ЖШС, 2021. – 348 б.

2. Тоқтабай А. Орта Азия қазақтарының киелі жерлері. – Алматы: Атамұра, 2022. – 240 б.

3. Орта Азия қазақтарының киелі жерлері. Мақалалар жинағы / Жауапты ред. А.У. Тоқтабай; құраст.: М.Ө. Карамендина, Н.А. Досымбетов, Е.А. Галимов . – Алматы, 2022. – 250 б.

SCOPUS тізіміндегі журналдардағы мақалалар:

1. Токтабай У.А., Досымбетов Н.А. Святые места казахов в Туркестанском крае в трудах русских ученых и путешественников (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв.) // Bylye Gody. – 2022. – №17 (3).  – С. 1214-1226. SCOPUS. Процентиль: History – 89.

БҒССҚЕК (КОКСОН) ұсынған басылымдардағы мақалалар:

1. Карамендина М.Ө. Қазақ-қырғыз қарым-қатынасының тарихнамасы // Отан тарихы журналы. – №2 (94). – 2021. – 40-56 б.

2.Карамендина М.Ө. Қазақ-қырғыз қарым-қатынасының тарихнамасы // Отан тарихы журналы. – №2 (94). – 2021. – 40-56 б.

3.Тоқтабай А.У. Тәжікстандағы қазақтардың киелі жерлері мен тарихи орындары (этнографиялық экспедиция материалдары бойынша) // Отан тарихы. – №1 (97). – 2022. – 181-191 б.

Рецензияланатын шетелдік басылымдардағы мақалалар (РҒДИ (РИНЦ):

1. Боздакова Ш.А. Дом-музей М.Ауэзова в городе Чолпон-Ата // Известия Национальной академии наук Кыргызской Республики. – 2022. – №3. – С. 100-103. РИНЦ.

2. Токтабай А.У., Боздакова Ш.А. Непоколебимый, сын узбекского народа // Международный журнал Интелектуального и культурного наследия. – №1. – 2022. – С. 102-106. (Узбекистан).

Республикалық ғылыми журналдардағы мақалалар:

1. Қарамендина М.Ө. Елдікті ту ғып көтерген Сұраншы батыр // Ұлағат. – №1. – 2021. – 10-18 б.

2. Карамендина М. Сакральное значение треугольных тамгообразных изображений горных козлов в петроглифах Саймалы-таш // Қазақ тарихы. – №4 (199). – 2022. – С. 2-8.

3. Боздакова Ш. Служивший во имя добра // Мысль. Республиканский общественно-политический журнал. – №5 май. – 2022. – С. 37-41.

Халықаралық конференциялардың жинақтарындағы мақалалар:

1. Сәрсенбаев Б., Боздақова Ш.А. Қазақ-қырғыз қарым қатынастарындағы тарихи әңгімелер мен аңыз әпсеналар // «Тәуелсіз Қазақстан: жасампаздық тарихы және мемлекеттілікті нығайтудың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы. – Алматы: Қыздар университеті баспасы, 2021. – 121-127 б.

БАҚ беттерінде жарық көрген мақалалар:

1. Тоқтабай А. Мұхтар Әуезов түскен үй // Қазақ әдебиеті. № 33, жұма, 26 тамыз 2022 жыл. 13-б.

2.Тоқтабай А. Әуезовтің Шолпан атадағы мұражайы тозып тұр // Қазақ әдебиеті. №7, жұма, 18 ақпан 2022 жыл. 12-б.