Қазақ ескерткіштануы бойынша орталығы
Орталығының басшысы
Әжіғали Серік Ескендірұлы – этнолог, археолог, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Шығыс елдері халықаралық Сәулет академиясының корреспондент-мүшесі, ҚР ҰҒА Құрметті академигі, Ш.Ш.Уәлиханов атындағы ТЭИ этнология бөлімінің құрметті меңгерушісі. Қазіргі уақытта институттың бас ғылыми қызметкері болып жұмыс істейді. Тарих және мәдениет, дала Еуразиясының ескерткіштері, қазақтардың халық сәулеті мен этнографиясы бойынша маман. Тарихи көшпенділік, Шығыстану, диаспорологияның басқа да мәселелерімен мақсатты түрде айналысады.
1952 жылы 17 желтоқсанда Алматы қаласында филолог-ғалымдар отбасында дүниеге келген. 1975 жылы С. М. Киров атындағы ҚазМУ тарих факультетін бітірген. 1975 жылдан 1981 жылға дейін ҚазКСР Мәдениет министрлігінің «Қазреставрация» ғылыми-реставрациялық өндірістік бірлестігінде (меңгеруші); 1982 жылдан 1985 жылға дейін – Республикалық кітап мұражайында (бөлім меңгерушісі), Қазақ КСР Жергілікті өнеркәсіп министрлігінің «Қазхудожпром» АДБ (өнертану бөлімінің меңгерушісі) жұмыс істеген. 1985 жылдан бастап (КҒҚ, АҒҚ лауазымында) ҚазКСР ҒА Тарих, археология және этнография институтында (қазіргі: ҚР ҒЖБМ Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты) жұмыс істейді; 1999 жылдан 2019 жылға дейін Этнология және антропология бөлімінің меңгерушісі болды.
1989 жылы КСРО ҒА Этнография институтының Ленинград бөлімінде «Батыс Қазақстанның дәстүрлі жерлеу-ғибадат құрылыстары тарихи-этнографиялық дереккөз ретінде» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. 1997 жылы ҚР ҒА ТЭИ-да «Арал-Каспий көшпенділерінің мемориалдық-мәдени архитектурасының генезисі б.з. II мыңжылдығы (ареал, типология, тарихи-мәдени интерпретация)» докторлық диссертациясын екі мамандық бойынша қорғады: этнология және археология. Осы пәндер бойынша Жоғары аттестаттау комиссиясының сарапшысы болды (1999-2004 жж.).
Арал-Каспий өңірінің тарихы мен мәдениеті бойынша ірі маман. 1978-1998 жылдары алғаш рет Батыс Қазақстанның және оған іргелес аумақтардың сәулет және тарихи-мәдени ескерткіштерін кешенді зерттеуді жүзеге асырды, ғылыми және қоғамдық айналымға Манғыстау, Үстірт, Солтүстік Арал және Каспий маңы сәулет кешендерінің көп санын енгізді. Осы уақытқа дейін жалғасып келе жатқан көпжылдық зерттеулері «Көшпенділер сәулеті – Еуразия тарихы мен мәдениетінің феномені» (2002), «Маңғыстау және Үстірт ескерткіштері» (2014) және т.б. іргелі еңбектерінде жинақталған. 2011 жылы оның басшылығымен Хан моласы қорымынан Әбілқайыр ханның қабірі табылды, онда ірі мемориалдық-туристік кешен құрылды. Ғалымның ашқан жаңалықтары аймақтың тарихи-мәдени мұрасын: қорғау, қалпына келтіру, сәулет ескерткіштерін пайдалану, туризмді дамыту және т.б. қазіргі заманғы игеру барысында тәжірибелік қолданыс табуда.
Ғылыми қызметте этнология мәселелері маңызды орын алады: қазақтардың этникалық тарихы, атқа табыну, қоныстану жүйесі және көшпелі малшылардың материалдық мәдениеті, халық өнері, дәстүрлі және заманауи салт-дәстүр, отандық этнография тарихы және т.б.
Батыс Қазақстанмен қатар Сарыарқа, Оңтүстік Қазақстан, Жетісу және Республикадан тыс жерлерде далалық этнографиялық ізденістер жүргізді. 1980 жылдардың ортасында қазақстандық ауылды көп қырлы этносоциологиялық зерттеуге қатысып, 1998 жылы республиканы фронтальды этномәдени зерттеуге жетекшілік етті. 20 жыл бойы академиялық этнология бөлімін басқара отырып, бейіндік ғылымды дамытуға елеулі үлес қосты: кадрлар даярлау, ғылыми сабақтастықты сақтау, кешенді далалық ізденістерді ұйымдастыру және т.б. Орталық Азиядағы, Моңғолиядағы, Қытайдағы, Ресейдегі көптеген қазақ диаспорасы қоныстанған өңірде этнографиялық-этноархеологиялық ізденістерді өрістету соңғы жылдардағы (2001-2018 жж.) қызметінің аса маңызды бағыты және жетістігі болды. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының Қоғамдық кеңесінің «Этнология және антропология» секциясының жетекшісі болды. 2009 жылы Қазақстан этнологтары мен антропологтары қауымдастығының президенті болып сайланды.
А. Әжіғали Қазақстандағы этноархеологияның – этнография, археология және этноархитектура тоғысындағы ерекше ғылыми пәннің дамуына маңызды үлес қосты. Ол далалық этноархитектуралық зерттеулердің әдістемесін әзірледі, мамандардың үлкен тобын дайындады. Қазіргі уақытта «қазақ ескерткіштануының» өзекті ғылыми-тәжірибелік бағыты дамыды, ол бойынша Ақтөбе (2011), Атырау (2012) және Алматы (2020) қалаларында үш симпозиум өткізілді. Ғалым дала өркениеті мәселелері бойынша ұжымдық тарихи-мәдени зерттеулерді ұйымдастыруға («Тұран мұрасы» сериясы), жалпы ғылыми зерттеулерді үйлестіруге баса назар аударады. 50 (оның ішінде: 29 – Арал-Каспий өңірінде, 16 – Орталық Азияда) кешенді этноархеологиялық және этнографиялық экспедициялардың ұйымдастырушысы және жетекшісі болды.
Қазақстанда да, шетелде де (Ашхабат, Ташкент, Душанбе, Ұланбатор, Мәскеу, Санкт-Петербург, Киев, Будапешт, Омбы, Қазан, Сочи, Орынбор, Якутск) өткізілген көптеген халықаралық конгресстердің, конференциялардың және басқа да іс-шаралардың қатысушысы. 2008 жылы ғалым туралы «Тағдыр сызығы» циклінен «Ежелгі заттарды сақтаушы» атты хроникалық деректі фильм түсірілді.
Бірқатар халықаралық ғылыми форумдар, конференциялардың ұйымдастырушысы: «Археологиялық және этнографиялық зерттеулердің интеграциясы (Алматы, 2004)», «Еуразия тарихы мен мәдениетіндегі Арал-Каспий аймағы» (Ақтөбе, 2006, 2011), «Орталық Азияның қазақ диаспорасы: тарих – мәдениет – ескерткіштер» (Алматы, 2014), «Қазақ этнографиялық мектебі» (Алматы, 2019). «Этнология» және «сәулет» мамандықтары бойынша 8 кандидат және 3 ғылым докторын дайындады. С. Е. Әжіғали 550-ден астам ғылыми және ғылыми-көпшілік жұмыстардың, оның ішінде 23 жеке басылымның: монографиялар, кітаптар, мақалалар жинақтары, өзі ұйымдастырған конференциялар материалдары, брошюралар және т.б. авторы.
Негізгі ғылыми еңбектері:
Ескерткіш – ел тарихы. [Путеводитель по памятникам]. (Подгот. текстового и фотоиллюстр. мат-ла по 50-ти пам-кам). – Ақтөбе, 1992. – 142 с.
Генезис традиционной погребально-культовой архитектуры Западного Казахстана (на основе исследованиях малых форм). – Алматы: Ғылым, 1994. – 260 с., 10 вкл.
У берегов Прикаспийской истории – Тарих тағылымы [2-я кн. из серии «Каспий қайраңы»]. Познават. издание. – Алматы: Джулдас и компания, 2000. – 328 с. (Соавт.: Ж. Адаев).
Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстурлері. Мақалалар жинағы / Обычаи и обряды казахов в прошлом и настоящем. Сб. статей. – Алматы: НИЦ «Ғылым», 2001. – 428 с. (Отв. ред.-сост., авт. предисл., отд. ст.).
Религиозность и обрядность сельчан Казахстана в ближайшей ретроспективе: Жетысу, середина 80-х // Там же. – С. 35–96, с илл.
История и культура Арало-Каспия. Сб. статей. Вып. 1. Алматы: Құс жолы, 2001. – 228 с. (Отв. ред.-сост., авт. предисл., отд. ст.);
Очерк этнической истории аридной зоны Арало-Каспия (в свете проблем этногенеза) // Там же. – С. 7–37.
Памятники Северного Приаралья // Там же. – С. 150–183.
Архитектура кочевников – феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона). – Алматы: НИЦ «Ғылым», 2002. – 654 с.
Традиционная система скотоводческого поселения казахов (в историческом развитии) // Этнографо-археологические комплексы. Проблемы культуры и социума. Т. 5. – Новосибирск, 2002. – С. 143–190.
Моңғолия қазақтары этникалық тобын зерттеудің Бағдарлама-сұрақнамасы [Программа-вопросник]. – Алматы: ИИЭ МОН РК, 2004. [Сер. «Отан тарихы»]. – 48 с. (Соавт.: О.Ж. Ошанов, А.У. Тоқтабай, Е.Ж. Оразбек).
Абат-Байтақ – Қазақ даласының інжу-маржаны / Абат-Байтак – жемчужина Казахской степи. На 3-х яз. – Алматы: TaimasPrinthouse, 2004. – 32 с. (Соавт.: Л.Р. Турганбаева).
Қазақтың киіз үйі / Казахская юрта / Kazakh Yurta (книга-альбом). – Атырау–Лондон: Anglo-Caspian Publishing Ltd., 2005. (Научн. ред. изд., авт. отд. разд.). – 300 с.
Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том: біртұтастығы және ерекшелегі. – Алматы: Арыс, 2005. – 328 с. (Отв. ред.-сост., авт. предисл., отд. ст., части илл.).
Қазақтардың дінге сенгіштігі // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том: біртұтастығы және ерекшелегі. – Алматы, 2005. (Соавт.: Е. Оразбек). – 37–70-бб.
Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғүрыптары. 2-том: дүниеге келгеннен өзғанға дейін (отбасылық әдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша). – Алматы: Арыс, 2006. – 416 с. (Отв. ред.-сост., авт. предисл., комм.).
Древности «Страны–кратера»: об истории и культуре кочевого Арало-Каспия. На 3-х яз. – Алматы: TaimasPrinthouse, 2006. – 64 с.
Казахи: традиционная этническая культура. Отчет о НИР за 2006–2008 гг. (Рук. темы, сост.). – Алматы: Тарих тағылымы, 2009. – 99 с. (Соавт.: С.Ф. Мажитов).
«Арало-Каспийский регион в истории и культуре Евразии». Материалы международной научной конференции. Ч. 1–2. – Актобе: «ПринтА», 2006. – 238 + 242 с. (Авт. идеи, член редколл., модер. конф.).
Көнеден жеткен жігер: батысқа көзқарас. Арал-Каспий жеріне саяхат / Энергия древности: взгляд на запад. Путешествие по земле Арало-Каспия [альбом–книга]. – Астана: «КазМұнайГаз» БӨ АҚ, 2007. – 80 б. (Авт. текстов, научн. консульт.).
Казахская традиционная культура в собраниях Кунсткамеры. – Алматы: ИКПИ, 2008. – 224 с. (Научн. ред.).
«Арало-Каспийский регион в истории и культуре Евразии»: Материалы ІІ Международной научной конференции, посвященной 20-летию независимости Республики Казахстан. – Алматы–Актобе: Арыс, 2011. – 404 с. (Отв. ред.-сост., модер. конф.).
Материалы 1-го и 2-го Симпозиумов по «казахскому памятниковедению». – Алматы–Атырау, 2012. – 226 с. (Отв. ред.-сост., модер. конф., авт. отд. ст.).
Очерк культурного наследия Арало-Каспийского региона [Электронный ресурс] / С.Е. Ажигали // Электронное научное издание «Альманах Пространство и Время». 2014. Т. 5. Вып. 1. Часть 2: Пространство и время Каспийского Диалога. (Стационарный сетевой адрес: 2227-9490e-aprovr_e-ast4-2-2.2013.11). – 22 с.
Казахская диаспора Центральной Азии; история – культура – памятники: материалы Междун. научн. конф. (Алматы, 5 дек. 2014 г.). – Алматы: «Елтаным баспасы», 2014. 428 с.+12 л. цв. илл. (Отв. ред.-сост., цв. илл.).
Общие итоги комплексного этнокультурного исследования казахской диаспоры Центральной Азии (Монголия, Россия, Китай) // Там же. – С. 14–28, цв. ил. на вкл. (15 рис.).
Памятники Манкыстау и Устюрта: книга-альбом, на 3-х языках (каз., рус., англ.). (С прилож. карты памятников, с указат.) – Алматы: Өнер, 2014. – 504 с.+2 л., 34 с.
Выдающиеся памятники архитектуры Актюбинской области: фотовыставка. Научно-информационное издание. – Алматы–Актобе, 2015. На каз., рус. яз. 52 с.
Из истории изучения памятников народного зодчества, «древностей и развалин» Арало-Каспийского региона в досоветский период (в связи с подготовкой библиографического указателя по этнографии казахов) // Отан тарихы (ж.). – 2016. – № 2. – С. 121–160.
Қазақ мешіттерінің және діни қайраткерлерінің тарихы (ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басындағы Ақтөбе облысы материалдарының негізінде). – Ақтөбе: Қ. Жұбанов ат. АӨМУ Баспа орталығы, 2016. – 100 б. (Член ред. колл., автор отд. текстов).
Алтай Халифа Ғақыпұлы: Биобиблиографиялық көрсеткіш / Құраст.: Г.Н. Балтабаева, С.Е. Әжіғали, С.С. Қорабай т.б. – Алматы [Ғылым ордасы РМК баспаханасы], 2017. – 249 б.: портр. (Член ред. колл.; сост.; ред. текста; авт. статьи – в соавт.).
Очерк истории изучения памятников народного зодчества, «древностей и развалин» Арало-Каспийского региона в досоветский период (до середины XIX в.). Часть 1. От ранних сведений о памятниках кочевого Арало-Каспия до экспедиции Я.П. Гавердовского 1803–1804 гг. // Пространство и Время. – 2017. – № 2–3–4. – С. 108–127.
Очерк истории изучения памятников народного зодчества, «древностей и развалин» Арало-Каспийского региона в досоветский период (до середины XIX в.). Часть 2. От дипломатической миссии А.Ф. Негри 1820–1821 гг. до образования Русского Географического общества // Пространство и Время. – 2018. – № 1–2. – С. 88–106.
Система поселения // Казахи [Сер. «Народы и культуры» ИЭА РАН]. – М.: Наука, 2019. 2,5 п. л.