Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

ЕСЕП

«Қазақстанның далалық аймағындағы және диаспоралық аймақтағы ескерткіштерді далалық этноархеологиялық (этноархитектуралық) зерттеу әдістемесі» жобасы бойынша 2023 жылға арналған.

Жоба жетекшісі – Әжіғали С.Е.

№5 кесте бөлімі.

Алматы қаласының мұрағаттары мен кітапханаларындағы материалдар жинағымен архивтік-библиографиялық зерттеулер: 1) «Қазқайтажаңарту» мұрағаты, 2) ҚР ҒК ҒЖБМ Археология институтының мұрағаты, 3) Орталық ғылыми кітапхана, Ұлттық кітапхана

Орындалған жұмыстар:

Жоба бойынша мұрағаттық, библиографиялық және иконографиялық дереккөздердің деректер базасын құру бойынша жұмыс жалғасты. Ескерткіштану және Қазақстан ескерткіштерін зерттеу әдістері бойынша картотека мен электронды картотекаларды одан әрі қалыптастыру жүргізілді (ұзартылды). Мәтіндік және иллюстрациялық материалдардың көшірмелерінің сәйкес банкі құрылды. Бөлімнің жеке пункттері/аудандары бойынша келесі жұмыстар атқарылды:

а) «Қазқайтажаңарту» бірлестігі мұрағатының қорлары зерттеліп, өткен жылдардағы Сарыарқа өңіріне/Орталық Қазақстанға (Қарағанды, Торғай және т.б. облыстар) жеке этно-сәулеттік экспедициялар бойынша материалдар жинақталды;

б) ҚР ҒК ҒЖБМ Археология институтының мұрағатында жоба тақырыбы бойынша мұрағаттық-библиографиялық зерттеулер жүргізілді. Зерттеу нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының палеоэтнографиялық тобының (жетекшісі С. Жолдасбаев) жұмысының материалдары мен күнделіктері жинақталды;

в) Орталық ғылыми кітапханада (ОҒК) және Ұлттық кітапхананың (ҰК) сирек қорында ғылыми-зерттеу және библиографиялық жұмыстар жүргізілді, онда Қазақстан ескерткіштерін зерттеу мәселелері бойынша библиографиялық сипатталған, негізінен фотокөшірмеленген, содан кейін толық сканерленген 70 сирек және аса танымал емес ғылыми басылымдар анықталды және зерттелді.

№7 кесте бөлімі:

Ерте далалық зерттеу нәтижелері бойынша ерте және ағымдағы графикалық материалдарды (сызбаларды) дайындау.

Орындалған жұмыстар:

Батыс Қазақстан Кешенді Этноархеологиялық Экспедициясы -2020 (Доңызтау) өлшем сызбалары 7 кешен және жеке ескерткіштер (жоспарлар/бас жоспарлар, секциялар, көріністер/қасбеттер) үшін дайындалды (түзетілді): барлығы 35 А4 форматы (сызбалар) және Батыс Қазақстан Кешенді Этноархеологиялық Экспедициясы материалдары негізінде 2004 (I-II бөлім): екі қалтада барлығы 190 A3 пішімі (сызбалар).

№8 кесте бөлімі:

«Ескерткіштерді зерттеуде рәміздерді қолдану бойынша әдістемелік құрал» дайындау

Орындалған жұмыстар:

«Әдістемелік құрал…» брошюрасының қолжазбасы дайындалды, оның ішінде «Дала мемориалдық-культі және басқа да кешендердің жоспарларын, бас жоспарларын дайындау (сызу) кезінде қолданылатын «шарттық белгілердің» кейбір ерекшеліктері» кіріспе мәтіні. , сондай-ақ шартты белгілер кестесі (барлығы 45 таңба). Жәрдемақылардың жалпы сомасы 1,2 б.п. (түсіндірме-техникалық мәтіндердің қазақ тіліне ұсынылып отырған аудармасымен бірге – 2,2 б.п.).

№9 кесте бөлімі:

Жоба тақырыбы бойынша 3 ғылыми және ғылыми-көпшілік мақалаларды дайындау

Орындалған жұмыстар:

Ғылым және жоғары білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету бөлімі   ұсынған басылымда 2 (екі) мақала жарияланды. Алғашқы ғылыми-көпшілік мақаласы жарық көрді. Қазақтың дәстүрлі ескерткіштері мен оларды зерттеу әдістері туралы жаңа деректер жарияланды (басылымдар тізімін қараңыз).

Күнтізбелік жоспардың 10-бөлімі: Қазақстан Республикасының Солтүстік Қазақстан облысына кешенді этноархеологиялық экспедицияны ұйымдастыру және өткізу:

а) дайындық кезеңі;

б) дала жұмысы, кеңсе кезеңі.

Орындалған жұмыстар:

Далалық күнделіктер, жазбалар, фотожазбалар, аудио және бейне материалдар, қысқаша ғылыми есептер мен өлшем сызбалары дайындалды.

а) Солтүстік Қазақстанға кешенді экспедиция дайындау бойынша: Петропавл қаласына арнайы сапар кезінде; сондай-ақ топ (5 адамнан тұратын) жұмыс орнына кеткенге дейін ұйымдастыру шаралары түрінде. Іссапар барысында (2023 жылғы 4–6 маусым) маршрутты әзірлеу (облыс карталары, жеке басылымдар, жергілікті мамандарға сауалнама және т.б.) және көлікті жалға алу бойынша іс-шаралар жүргізілді. Ғылыми экспедицияны тікелей ұйымдастыру кезінде оны материалдық-техникалық қамтамасыз ету, ресми іс қағаздарын дайындау, картографиялық материалды құрастыру және т.б. жұмыстар жүргізілді.

b) Солтүстік Қазақстан облысында 2023 жылдың 25 маусымы мен 30 шілдесі аралығында кешенді этноархеологиялық экспедиция өткізілді. Кешенді экспедиция құрамында жұмыс істеген Б. Әшім (этнограф-ескерткіш маманы; экспедиция жетекшісі), Ж.Шәйкен (ескерткіш маманы), Ә.Омар (арабтанушы ескерткіш маманы) және Ақтөбе облысының «Тарихи-мәдени мұраны зерттеу, реставрациялау және қорғау орталығы» мамандары Б.Қошан және Ж.Қалуов қатысты. Солтүстік Қазақстан кешенді этноархеологиялық экспедициясының мақсаты – қазақтың тарихи-мәдени ескерткіштерін (қорымдар, Қыстау) анықтау, есепке алу, зерттеу болды. Экспедиция ең алдымен Солтүстік Қазақстан облысы Мағжан Жұмабаев ауданы аумағында далалық зерттеу жұмыстарын бастады. Облыстың батыс және оңтүстік-батыс аймақтарындағы Полудино, Ганкино, Рощино ауылдары маңындағы ескі қазақ қорымдары зерттеліп, сарапталды. Облыстың солтүстік-шығысында Құралай, Әміре қорымдары, Лебяжі ауылының маңында орналасқан Ортақшы ауылының қорымы бар. Облыстың шығысы мен оңтүстік-шығысында Ноғайбай, Бинаш, Аманқұл батыр бейіті, Қабыл бейіті, Дүйсеке қорымы, Аралағаш қорымы, Ұшқызыл қорымы, Бастомар ауылы қорымы, Шандақ ауылы қорымы, Алуа қорымдары зерттелді. Одан әрі экспедиция бағыты Ақжар және Уәлиханов аудандары арқылы жалғасты. Бұл екі аймақта қорымдардың көпшілігі дәл Ресеймен шектесетін елді мекендер аумағында тіркелген. Атап айтқанда, облыстың солтүстік-батыс бөлігінде Кеңашы (Менжинский), Кішіқарой (Киевский), Бостандық ауылдары Кішіқарой тұзды көлінің батыс, солтүстік және шығыс жағалауында, сондай-ақ облыстың солтүстігінде орналасқан. – Үлкенқарой көлінің батысында, солтүстігінде және шығысында орналасқан Восход, Баймырза (Коммунизм) – облыстың оңтүстік-батыс бөлігіндегі Горьково, Май (Майское) ауылдары және Ащыкөл ауылы. Теке көлінің солтүстік-батыс, солтүстік және шығыс жағалауында, Уәлиханов ауданының аумағында – Ақтүйесай, Бидайық, Өндіріс, Жұмысшы, Мырзағұл (Жамбыл), Амангелді, Тілеусай (Озерное) ауылдары және Көктерек, Қарамырза ауылдары орналасқан. Сілетітеңіз көлінің солтүстігінде және іргесіндегі Ақбұлақ (Чехова), Аққұдық (Комсомольское), оңтүстігіндегі Кішкенекөл ауылы (аудан орталығы) ауылдарында және ауыл шетінде 28 зират тіркелді, 19-20 ғасырдың аяғына жатады. Экспедиция Тайынша, Айыртау, Шалақын облыстарының аумақтары арқылы жалғасты, содан кейін Қызылжар өңірінде дала жұмыстары сәтті аяқталды. Аты аталған аудандардың ішінде Тайынша ауданының оңтүстік-шығыс бөлігінде араб жазуы бар көне құлпытастары бар қазақ қорымдары көптеп кездеседі. Сондықтан экспедиция барысында осы салаға барынша көңіл бөлдік. Тайынша ауданының оңтүстік-шығыс аймақтарындағы Сүгірбай, Талдыкөл, Ильичевка, Аймақ (Октябрьское), Қарағаш ауылдарының маңында, Айыртау облысының орталық және солтүстік-батыс аймақтарындағы Шоққарағай, Сырымбет, Сұлукөл ауылдары, сондай-ақ сондай-ақ Шортай, Әлеуметтік (Кеңес), Шалақа ауданының орталық бөлігіндегі қазақ зираттары ауылдарынан шалғайдағы және Березевка ауылдары мен Ташкент селосының маңайындағы Шығыс және солтүстігіндегі ауылдар. Петропавл (Қызылжар) қаласында 25-ке жуық зират тіркелді. Жоғарыда аталған барлық зираттардың GPS нүктелері анықталып, сызбалары құрылды, сипаттамалар жасалды, дрон арқылы жоғарыдан фотосуреттер түсірілді, фотографиялық жазбалар жүйелі түрде жүргізілді, кейбір зираттардың немесе бейіттердің жалпы орналасуына өлшемдермен көзбен шолу жүргізілді және жеке ескерткіштердің эскиздері жасалды. Өлшеу жұмыстары жүргізіліп, көне құлпытастардың арабографиялық эпитафиялары мен кейінгі дәуірдегі кейбір бірегей құлпытастардың жазулары оқылды. Экспедиция барысында қазақ ескерткіштерін зерттеумен қатар, жергілікті ақпаратшылардан көне қорым атаулары, шежіре, өлкенің тарихы мен этнографиясы туралы мәліметтер жинауға басымдық берілді. Атап айтқанда, Петропавл (Қызылжар) қаласының тұрғындары – Ахметжан Қуантаев пен Дәстен Баймұқанов, Зейнолла Олжабаев, Серікбай Құсайынов, Елтай Қожамсейітов – Булаево қаласының тұрғыны, Нығметжан Қозахметов –Қарақоға ауылының тұрғыны, Нұрлан Еламанов – Бинаш ауылының тұрғыны, Болат Ақпаров – Дүйсеке ауылының тұрғыны, Жексенбай Әубәкіров – Кеңащы ауылының тұрғыны, Қабдірахман Асылов – Баймырза ауылының тұрғыны, Мұрат Балташев пен Тоқтас Әбілдин –Мырзағұл ауылының (Жамбыл) тұрғындары, Амантай Махатов – Амангелді ауылының тұрғыны, Сансызбай Қалиев – Кішкенекөл ауылының тұрғыны, Ораз Құттықожин – Аймақ ауылының тұрғыны, Айтмұхаммед Құдалов – Қарағаш ауылының тұрғыны, Тұрар Оразалин – Сергеевка ауылының тұрғыны. Сонымен қатар, Шалақын ауданының аудан орталығы Сергеевка ауылында орналасқан «Солтүстік Қазақстан облысының тарихи-өлкетану музейі» мен облыстық тарихи-өлкетану музейінің кейбір этнографиялық жәдігерлерін фотосуретке түсіріп, эскиздерін түсіру жұмыстары жүргізілді. Ерекше сирек кездесетін жәдігерлердің фотосуреттері сызылып, кейбіреулерінде араб графикасындағы эпиграфия оқылды.

Күнтізбелік жоспардың 11-бөлімі: Моңғолияға (Баян-Өлгий облысы) және Ресей Федерациясының Алтай Республикасына кешенді этно-сәулет экспедициясын өткізу және ұйымдастыру.

Орындалған жұмыстар:

Далалық күнделіктер, жазбалар, фотожазбалар, аудио және бейне материалдар, қысқаша ғылыми есептер мен өлшем сызбалары дайындалды.

2023 жылдың 26 ​​тамызы мен 14 қыркүйегі аралығында Моңғолияға (Баян-Өлгий облысы) және Ресей Федерациясының Алтай Республикасына кешенді этно-архитектуралық (этно-археологиялық) экспедиция ұйымдастырылып, өткізілді. Кешенді экспедиция құрамында: Б.А. Әшім (этнограф-ескерткіш маманы; экспедиция жетекшісі), В.С. Зікірбаева (суретші), А.Досеке (инженер-сәулетші), С.Сүлеймен (зертханашы) және Ақтөбе облысының тарихи-мәдени мұраны зерттеу, реставрациялау және қорғау орталығының маманы Б.А. Қошан болды. Экспедицияның мақсаты: тарих пен мәдениеттің жылжымайтын ескерткіштерін (зираттар, мешіттер) және аты аталған аймақтардағы қазақ халқының этнографиясын зерттеу. Ең алдымен, экспедиция бағыты Моңғолияның Баян-Өлгий облысының орталық кітапханасында ғылыми-зерттеу жұмыстарынан басталды. Мұнда Моңғолияны мекендеген қазақтардың этнографиясы мен тарихына қатысты 11 кітап жиналып, суретке түсірілді. Сонымен қатар, 20 ғасырдың 40-жылдарынан бастап қазақ тілінде жарық көрген «Жаңа өмір» газеті мұқият зерттеліп, этнографияға, ислам дініне қатысты әр жылдары шыққан 15-ке жуық қызықты мақалалардың көшірмелері жасалды. Келесі кезекте экспедиция мүшелері (КЭЭЭ) ауылдар мен шалғай аудандарға жақын орналасқан ежелгі қазақ қорымдары жазылған қазақ ауылдарын аралады. Баян-Өлгий облысының Алтанзоғты және Баяннұр сұмындарындағы қазақ қорымдары мен мешіттер зерттелді. Цэнгэл, Ұланхұс және Сағсай сомондары аумағы 19 ғасырдың соңы – 20 ғасырдың басында Шығыс Түркістаннан Батыс Моңғолияға қоныс аударған қазақтардың алғашқы қоныстанған аймағы. Осы өлкеге ​​алғаш қоныстанғандардың бірі болған Жылқышы Ақтайұлы, Кенен Тойғұлұлы сияқты тарихи тұлғаларды жерлеу жұмыстары назарға алынып, жүргізілді; Мешітсай кешені, Басқы Есік қорымы, Көрімбай, Шөмек, Қиюбай, Қосқамыр, Құлыбай. Айта кетерлігі, мұндағы ескі қазақ қорымдарының көпшілігі көне кешендердің (керексурлар) жанында орналасқан. Зираттарда бейіт құрылыстарын салуда бұл керексұрлардан алынған тастарды кеңінен қолдану ерекше назар аударуды қажет етеді. Мұндағы зираттарда қазақтың ағаш сәулет өнерінің мемориалдық ескерткіштері – ағаштан жасалған киіз үй түріндегі кесенелер, «сандықша» немесе «сандықтас» үлгідегі ағаш құрылымдар, алты арқан, сегіз арқан «қорған» ағаш қоршау түрлері бар. ” және кейде сирек кездесетін жұп (екі камералы) бөренелер кесенелері. Моңғолияның Баян-Өлгий облысынан шыққан экспедиция бағыты Ресей Федерациясы Алтай Республикасының Қосағаш аймағына жалғасты. Қосағаш өңірін мекендеген қазақтарды этнографияда «Қосағаш қазақтары» немесе «Қазақтардың Қосағаш тобы» деп атайды. Қазақ қорымдарындағы 20-90 жылдардағы, Байзин, Мандықа, Шәкір қажылардағы ағаштан, темірден, қыш кірпіштен тұрғызылған хандық немесе көп отбасылы қорғандар мен кесенелер есепке алынды.

№12 кесте бөлімі: Экспедициялардың далалық материалдарын сызу, цифрлау және жүйелеу бойынша (ағымдағы және ерте) жұмыс

Аяқталған жұмыс:

Экспедициялар бойынша цифрландырылған деректер банкі құрылды: сәулеттік эскиздер/сызбалар, фотожазбалар, өлшеу сызбалары, күнделіктер Батыс Қазақстан Кешенді Этноархеологиялық Экспедициясы және МоңғҚЭ материалдарын (2022–2023 жылдарға жоспарланған жұмыстардың контекстінде және көлемінде) жүйелеу аяқталды, атап айтқанда:

1.1. Батыс Қазақстан Кешенді Этноархеологиялық Экспедициясы (БҚКЭЭ) – келесі материалдар сканерленді және индекстелді:

а) БҚКЭЭ-2004 (Атырау экспедициясы) архитектуралық эскиздері/контурлары = 230 п. А3 пішімі;

б) фотографиялық жазбалар: түсті катушкалар. фотопленкалар БҚКЭЭ –2004 = 76 бірлік; 2515 кадр/файл;

в) өлшем сызбалары БҚКЭЭ –2005, 2019 (Доңызтау) = 79 формат;

г) БҚКЭЭ –2004 қатысушыларының дала күнделіктері = 6 дәп.

1.2. МоңғҚЭ – келесі материалдар сканерленді және индекстелді:

а) МоңғҚЭ архитектуралық эскиздері – 2001–2018 = 691 парақ. А3 пішімі;

б) фотографиялық жазбалар: түсті катушкалар. фотопленкалар (МоңғҚЭ –2001) = 42 бірлік; 1397 кадр/файл;

в) МоңғҚЭ –2001–03, 2007–2010 нәтижелері бойынша плакаттар (өлшемді сызбалар) = 11 бірлік;

г) МоңғҚЭ қатысушыларының дала күнделіктері – 2001 = 6 дәп.

2023 жылға арналған жоба бойынша жарияланымдар

Ғылым және жоғары білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған рецензияланған шетелдік және (немесе) отандық басылымдардағы жарық көрген мақалалар және (немесе) шолулар:

1) Шәйкен Ж.А. Наследие степного зодчества Торгайской степи (по результатам полевых исследований 1980 и 2001гг.)  // «edu.e-history.kz» электронды ғылыми журналы. 2023. Т. 10. No 3. Б. 626–642. (Орыс тілінде). DOI: 10.51943/2710-3994_2023_35_3_626-642.

2) Әжіғали С.Е., Әшім Б.Ә. Батыс Қазақстан кешенді этнографиялық-этноархеологиялық экспедициясының 2021 жылғы зерттеулерінің кейбір нәтижелерінен // Отан тарихы. 2023. № 4 (басылымға қабылданды; Ғылым және жоғары білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету бөлімі   ұсынған басылым).

Ғылыми-танымдық басылымдардағы ғылыми-көпшілік, насихаттық сипаттағы мақалалар:

1) Әжіғали С.Е. (сұхбат). Апология Абулхаира или История на фактах // AktobeTimes (газ.). № 42 (867). 19.10.2023 ж. 15–16 беттер. (Сұхбаттасқан Р.Таипов).

2) Әшім Б.Ә. Қазақстанда Визуалды антропологияға арналған кітап шықты. Далаева Т.Т., Сұлтанғалиева Г.С. 19-20 ғасыр басындағы Қазақстанның жаңа әлеуметтік тарихының бейнелік антропологиясы. (Алматы, 2022. 240 б.) кітап шолу ұлының монографиясы // Мәдени мұра (журнал). 2023. № 3. 136–138 б.б. (телевизиялық автор Д.З. Жайлыбай).

3) Әжіғали С.Е., Әшім Б.Ә. Қазақ ескерткіштану академиялық орталығының ашылуы // Мәдени мұра (журнал). 2023. No 4. 0,5 б.т. (мақала баспаға қабылданды).

Халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференциялардағы баяндамалары:

1) Шәйкен Ж.А. Узбекали Жанибеков – памятниковед, исследователь традиционного наследия // «Өзбекәлі Жәнібеков мұрасы және мұражай ісі» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Астана, 2023. 108–111 б.

Шетелдік ғылыми басылымдарда жарық көрген еңбектер

1) Әжіғали С.Е. Казахские кулпытасы – аналоги якутских сэргэ: ареал, типология, генезис // Солтүстік-Шығыс гуманитарлық хабаршысы. 2023. No 4. 1,5 б. (мақала баспаға қабылданды).

Қорытынды

Жоба аясындағы жұмыстың осы кезеңінде бұрын «Қазқайтажаңарту» бірлестігінің қорларында, ҚР ҒК ҒЖБМ Археология институтының мұрағатында жинақталған мұрағаттарды зерттеу жалғастырылды, Орталық ғылыми кітапханада (ОҒК) және Ұлттық кітапхананың (ҰК) сирек қорында ғылыми-зерттеу және библиографиялық жұмыстар жүргізілді. Нәтижесінде мәтіндік және иллюстрациялық материалдардың фотокөшірмелерінің сәйкес банкі құрылды. 7 кешен және жеке ескерткіштер бойынша Батыс Қазақстан Кешенді Этноархеологиялық Экспедициясы -2020 (Доңызтау экспедициясы) өлшем сызбалары дайындалды және түзетілді және Батыс Қазақстан Кешенді Этноархеологиялық Экспедициясы -2004 материалдары негізінде (I-II бөлім). «Ескерткіштерді зерттеу үшін шартты белгілерді қолдану бойынша әдістемелік құралды» дайындау аяқталды, атап айтқанда брошюра қолжазбасы, оған «Ескерткіштерді дайындауда (сызуда) қолданылатын «шарттық белгілердің» кейбір ерекшеліктері» кіріспе мәтіні кіреді. жоспарлары, дала мемориалдық-культі және басқа кешендердің бас жоспарлары» , сондай-ақ шартты белгілер кестесі. Жәрдемақылардың жалпы сомасы 1,2 б.п. (түсіндірме-техникалық мәтіндердің қазақ тіліне ұсынылып отырған аудармасымен бірге – 2,2 б.п.). 2 (екі) мақала Ғылым және жоғары білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған басылымда жарияланды. Алғашқы ғылыми-көпшілік мақаласы жарық көрді, бір баяндамасы қазақ ескерткіштану мәселесіне арналған халықаралық конференцияда оқылды. Моңғолияның Баян-Өлгий аймағына және Ресей Федерациясының Алтай Республикасына кешенді этно-археологиялық (этно-археологиялық) экспедиция, сондай-ақ Солтүстік Қазақстан облысына кешенді этно-археологиялық экспедиция ұйымдастырылып, өткізілді. Экспедиция барысында қазақ сәулет ескерткіштері (қорымдар, қыстақ) зерттелді. Ағымдағы және ерте экспедициялар туралы цифрланған деректер банкі құрылып, Батыс Қазақстан Кешенді Этноархеологиялық Экспедициясы және МонгКЭ материалдарын жүйелеу аяқталды.