Бумын қаған (туған жылы белгісіз – 552ж.) – бірінші түркі қағаны, Түркі қағанатының негізін салушы.

Өмірбаяны

Бумын қағанды кейбір дереккөздер «Ел қаған» («Ильхан») деп те атайды. Бұл бірінші түркі қағаны Бумын Ильхан лауазымын 552 ж. соңында алғанымен байланысты.  

«Төбеде – Көк аспан, төменде – бұраң жер алғаш рет пайда болған сәтте, олардың екеуінің ортасында адамзат ұрпағы жаралды. Менің ата-бабам – Бумын қаған, Істеміс қаған осы қалыптасқан адамзатты басқаруға таққа отырды. Олар хан тағына отырып, тұтас Ел  (мемлекет) құрды және түркі халқының Тёрю (заңнамасын) қалыптастырды. Басы барды басын игізуге үйретті, тізесі барды – тізе бүгуге үйретті! Өз халқын батысқа да, шығысқа да қоныстандырды. Олар өте дана қагандар болған еді, ержүрек қағандар болған еді».    

Өткен ғасырлар, Түркі елінің құрылуы және алғашқы қағандары туралы олардың алыс ұрпағы Йоллыг-тегін – «Бақытты тағдыр ханзадасы»  міне тура осылайша баяндайды, ол бірінші түркі шежірешісі, оның жазбалары мен еңбектері сақталған. Ол түрік руна жазбаларын пайдаланып «мәңгілік таста», екі құлпытаста жазба қалдырған болатын, ол құлпытаста  айдаһар суреті, қайтыс болған туыстарына – Білге қаған мен Күлтегінге арналған ескерткіш жолдар қалдыра отырып – қағанаттың негізін қалаушылары туралы да ұмыт қалдырмаған болатын. Бұл мәтінді ол екі рет қайталаған – 732 жылы және 735 жылы. Түркі халқының бұрқан тарихын баяндайтын екі құлпытас қазіргі күні де ұлы қағанат  кағандары кезінде қазақ үй тігіп, зәулім сарай тұрғызған Орхон өзені тұсында, Хангай тауының бөктерінде жатыр [1]. 

Алғашқы түркі шежірешісінің қалдырған жазба ізінде қандай шынайы оқиға тұр?

Б.д. I мыңжылдығында Еуразияның кең-байтақ даласында этинкалық құрылым біртіндеп өзгере бастады. Басымдық негізінен түркітілдес тайпаларға көбірек ауа бастады. Түркілердің пайда болуы мен ежелгі тарихы туралы мәлімет негізінен аңыз тәріздес. Сойте тұра, осы халық арасында тарап, дереккөз ретінде қалтырылған мәліметтердің артында шындықтын жаңғыры тұрғаны еш күдік тудырмайды. Бұл деректерде шынайы халықтар мен шынайы географиялық мекендер туралы мәліметтер келтірілгені жоқтан пайда болмағаны анық қой.  Көне түркілер туралы мифтерді талдау жұмыстары түркілердің шығу тарихын түбегейлі жаңғырта алмаса да, кем дегенде ежелгі түріктердің шығу тегі туралы жалпы идеяны қалыптастыруға ықпал етеді. Түркі аңыздары да (екі нұсқасы мәлім), қытай тарихи жазбалары да көрсеткендей, ашин рулары Шығыс Түркістанды мекендеген тұста өз құрамына жаңа этникалық топты қабылдады – олар тұрғылықты халықпен араласып кетті.   III ғ. соңы мен 460ж. арасында Ашиналар мекендеген территорияда иран (соғдылар) және тохарлар (үнді-европалық) халық мекендеген болатын, олар ашиналардың тілі, мәдениеті мен салт-дәстүріне әсер етті. Дәл осы тұста көне түркілердің барлық мәдениеті мен мемлекеттігіне үлкен әсер еткен түркі-соғды тығыз байланыстарының негізі қаланды.

«Ашина» сөзінің түп-төркіні иран этимологиясына сай «көк, қою көк» дегенді білдіреді. Шығыс Түркістанның патшалық ономастикасында бұл атау түске қатысты қолданылады. Патша тұқымы Кучи «ақ» деп аталса, ал патша тұқымы Хотан – «алтын, алтын тәрізді» деген атауға ие болған. Кейінірек, 732-735 жж. үлкен орхон жазбаларында, түркілердің ең алғашқы қағандары туралы жазылған тарауында, жаңа империяны мекендеген халық кёк тюрк (көк түркі), жалпы аудармада – «көгілдір (көк) түріктер» деп тәржімаланады. Бірақ бұл тіркестегі бірінші сөз бұл жерде тек калька ретінде болса, түрік династиясының тайпалық атауының түрікше аудармасы болса, бұл сөзді басқаша аудару керек: «кёки и тюрки», яғни «ашина және түркілер». Ашиналардың бөріден тараған ата-бабасының тұлғасы дәл осы Бургут жазбаларында сақталған.

Түрік халқының әдебиетінде және қазіргі заманғы мәдениетінде кездесетін ең кең тараған нұсқа бойынша, көне заманда хунну тайпасының Батыс өзеннің батыс жағалауын мекендеген бір тайпасы жаулардың шапқыншылығына ұшырап, жойылады. Арасында тек 10 жасар ұл ғана аман қалады. Жаулар оның аяғын шауып тастайды да  талқаны шыққан елдің бір шөп майса өзенінің жағасына өлім аузына қалдырып лақтыра салады. Ауыр өлім аузынан бұл баланы қасқырдың қаншығы құтқарып қалады, ол балаға жабайы аңдардың етін беріп өсіреді.[2]. Кейінірек келе, олардың арасында болған жақындықтан қаншық жүкті болады. Біраз уақыт өткен соң хунну тайпасын талқандаған қас жаудың ел билеушісі, хуннудың өзі жойып талқандаған тайпасының бір тұяғының таңғажайып жағдайда аман-сау қалғанын естіп, тірі қалған баланы өлтіруге бұйрық беріп, өз нөкерлерін жібереді. Жауынгерлер үкімді іске асырады, қасқарды өлтіруге әрекет жасайды, бірақ қасқыр құтылып кетіп, аман қалады. Қасқыр солтүстік-батыста орналасқан Гаочанның шығысындағы тауға қарай қашады. Сол жерде қасқыр қуғыншылардан жасырынып, өзі паналайтын мекен табады: «тауда үңгір бар еді, ал үңгірде жүздеген сотқа созылған қалың шөп басқан жазық бар. Үңгірдің төрт жағын таулар қоршаған». Л.Н.Гумилев өте әділ атап өткендей, бұл жерде сөзге тиек болып отырған нәрсе, ол – улкен алқап болу керек. Осы жерде қаншық қасқыр бірден он ұл туады. Олар ер жеткен кездерінде гаочанның әйелдерімен некелеседі.  Олардың ішіндегі ең ақылды және өте іскер ұлы, есімі – Ашина, осы үлкен отбасының басшысы болады, бұл ұрпақ саны көбейіп, үлкен бір тайпаға айналады.  Анасына деген құрметтің белгісі ретінде жаңа қолбасшы өз тайпасының тұрғын жерінің қақпасына қасқырдың басы бейнелеген тайпа белгісін іледі. Ашинаның бір ұрпағы – Асянь-шад өз тайпасының Цзиньшан (Алтын Тау) тауына қоныс аудару бастамасын сәтті жүзеге асырып, сол жерде өзін жуаньжуандардың вассалы ретінде мойындайды. Осы уақыттан бастап темір кенін өндіру бұл тайпаның негізгі кәсібіне  айналады. Осы кезде оларға «түрік» деген атау беріледі. 

Ғылыми еңбектерде қалыптасып қалған үрдіс бойынша Гаочан, қытай деректері «Вэйшу» бойынша Турфанмен байланыстырыла келтіріледі [3]. Яғни, жергілікті отырықшы халық бастапқы кезде түріктерге екерше әсер етті деп саналады. Мысалы, С. Г. Кляшторный былай деп жазады: «Ашина Шығыс Түркістанды мекендеген кезде өз қатарына жаңа этникалық топты кіргізді – жергілікті халықпен араласып кетті. Ашина мекендеген жерлерде, III ғ. соңы мен 460 ж. арасында Ашиналар мекендеген территорияда иран (соғдылар) және тохарлар (үнді-европалық) халық мекендеген болатын, олар ашиналардың тілі, мәдениеті мен салт-дәстүріне ықпал етті. Дәл осы тұста көне түріктердің барлық мәдениеті мен мемлекеттігіне үлкен әсер еткен түрік-соғды тығыз байланыстарының негізі қаланды» [1]. Бұл аңыздардағы аты аталып отырған Цзиньшань тауы Алтай тауы. Осылайша, түріктердің бағыттары мынадай болған: батыс өзеннің батыс жағалауы – Турфан – Алтай. Бұл сондай-ақ, түріктердің ерте заманда басқа этностармен байланысы мен араласуы нәтижесінде (қасқырдан туған ұрпақтың гаочан әйелдеріне үйленуі) бұрынғымен салыстырғанда мүлде бөлек болмысқа ие. Гаочанда қытайды бағындырған тайпалар ұрпақтары мекендеді, ұзақ уақыт бойы олар түріктердің ықпалына да көп ұшырады: «еркектердің киім үлгісі түріктерге ұқсайды. Әйелдер белдемшелер мен шұғай киген; шаштарын төбесіне жинап қоятын. Әдеттері мен басқару әдісі қытай үрдісіне жақын. Олардың қару-жарақтары жебе мен садақ, қылыш, қалқан, сауыт және найзадан тұрады. Олардың хаттары қытайлармен бірдей; сонымен бірге олар түрік жазуын да қолданады. Қытай тілін жақсы үйренсе де, бәрі түрік тілінде сөйлейді» [3]. Тиісінше, ежелгі түріктердің қалыптасуының бастапқы кезеңінде ирандық, тохарлық, соғдылық ықпалды асыра көрсету әрекеттері, мысалы, «ашина» сөзінің «сақ этимологиясын» құру арқылы өте шиеленісті болып көрінеді. Осы тұста Батыс теңізінің орналасқан жерін анықтау сәл түсініксіз, себебі сол Батыс теңізінің батыс жағалауында жойқынға ұшыраған хунну тайпасы мекендеген болатын.  «Сихай» деп қытай деректерінде әр кезеңде әртүрлі су жүйелері келтіріледі: Куку-нор, Ыстықкөл, Балхаш, Арал және Каспий көлдері. Біздің көзқарасымыз бойынша, осы тұста ықтимал нұсқа ретінде осы көлден қасқыр Шыңжаңға қарай қашқан деп қарастырылатындықтан, Сихайды көне және орта ғасыр тұсында Балхаш көлі деп қарастыру боп саналады. Осы нұсқаға қосымша дәлел – 490 жылы телес тайпаларының соққысы кезінде ыдырап кеткен хундардың Юебань мемлекетінің болуы [3]. Аңызда осы мемлекет тарихының соңғы кезеңі бейнеленген болуы мүмкін.

Келесі аңыз бойынша, түріктердің түп-тамыры хундардың солтүстігінде орналасқан Со тайпасынан бастау алады. Бұл тайпаның қолбасшысы Апанбу болған, оның көптеген бауырлары болған. Солардың арасында қасқырдан туылған Ичжи-ни-нишыду да болған, оның ауа-райын бағындыра алатын қасиеті болған. Апанбудың ақылға қонымсыз басшылығының арқасында Со тайпасы жаулардан жеңілді. Бірақ Нишыду өзінің тылсым қабілетінің арқасында өз адамдарын аман сақтап калады. Нишыдудың екі әйелі болады, біреуі – жаз құдіретінің қызы, екіншісі – қыс құдіретінің қызы. Нишыдудың ізін басушы боп оның үлкен ұлы Надулу шад тағайындалды, оған әкесінің сиқырлы күші беріліп, өз елін нығайта алды. Нишидудың өлімінен кейін, таққа мұрагер болып оның кіші ұлы Ашина отырды, ол бауырларын жарыстарда басып озып, Асянь-шад деген жаңа есім қабылдайды.  Ашинаның мұрагері болып оның ұлы Туу қалды. Со тайпасының атауының түп-төркінінде бұл жерде сяньби тайпасының осы атпен аталатын бір тайпасы айтылып отыр деп есептеледі[1].

Сондай-ақ түріктердің шығу тегі туралы үшінші нұсқа да сақталған [2]. Бұл нұсқада мифологияның элементтері жоқ, мүмкін бұл ежелгі қытай ғалымдарының ұстанымдары негізінде болу керек. Бұл пікірге сәйкес, түркі тайпасы Солтүстік Қытайдағы ғұндардың соңғы мемлекеті – Солтүстік Лянды мекендеген әртүрлі тайпалардан құрылған.   Сол жерде олар «ашина» деген атауға ие болған. Солүстік Вэйдің императоры Тай Уди 439 жылы солтүстік Лянға сәтті жорығынан кейін, ашина тайпасы жуаньжуандарға қарай қашып барып, Алтайда темір кенін өндірумен айналысады.  Біріншіден, үш аңыздың екеуінде атап көрсетілген ғұндар мен ежелгі түріктер арасындағы тікелей байланыс назар аудартады. Оның үстіне осы байланыс туралы қытайдың басқа деректерінде де келтіріледі.  Мысалы, түріктерге үстемдік жүргізе бастаған соң, таң үкіметі VII ғ. 30 жылдарында Ашина үйінің екі өкілін ғұндардың лауазымына тағайындағаны мәлім. «Ашинадан шыққан Чжун цзосынь ван лауазымын алды, ал Ашина Нишу – юсянь ван лауазымын алды». Бұл жағдайда ғұндық дәстүрлерді қытайлар анық қабылдады. 696 ж. Мочжо қаған қидандарды талқандаған кезде, Ухоу патшайым оған шаньюй мәртебесін тағайындаған – Тецзинь цзедилиши да шаньюй. Осылайша, қытайлар егер өзері ойдан құрастырмаған болса да, «ғұндар – түріктер» деген оларды қатар салыстырып қарау дәстүрі болды. Ғұндар мен түріктердің тұрақты қарым-қатынасы туралы болжамдар кездейсоқ емес және жасанды құрылыстардың нәтижесі болмаған сияқты. Ғұндардың соңғы мемлекеттерінің күйреуі және тарих сахнасына көне түркілерлердің келуі бар болғаны бірнеше ғана онжылдық уақытты қамтиды. Ғұндар мен түркілердің байланысы көзге таңба басқандай айқын және арнайы негіздеуді қажет етпеді, бұл дереккөздерде көрініс тауып отыр. Шешімін анық таппаған сұрақ: ғұндардың қай тармақтарына сүйене отырып ежелгі түріктердің түп өзегі құрылдыдеген сұрақ: солтүстік (Юэбань) пе әлде оңтүстік пе (Солтүстік Лян)? Алайда, Алтайда осы екі талқандалған екі мемлекеттің орнында қалған ғұндардың бірігуінен кұрылуы да әбден мүмкін [1].

Аңыз нұсқаларын талдау екі маңызды нәрсені көрсетеді. Біріншіден, кейінгі дәуірде тарихи сабақтастықты сақтаған төрт негізгі ежелгі түрік тайпалық топтары түрік этногенезінің ерте кезеңінде, олардың шежірелік туыстық сезімдері әлі де болса баяндау дәстүрінде сақтала отырып дамыды. Екіншіден, ұрпақтар санына сәйкес, VI ғасырдың жазбаларында сақталған мәліметтер V ғасырдағы немесе, мүмкін, 4 – 5 ғасырлардағы Шығыс Тянь-Шань және Саян-Алтай аумағындағы (оның ішінде Моңғол Алтайы) оқиғаларды көрсетеді. Соңғы жағдай сол кездегі тарихи оқиғалар сипатталған сақталған фрагменттер мен сол дәуірдің археологиялық материалдарына қарауға мүмкіндік береді.

Осы фактіні атап, Е.И. Кычанов: «Түріктердің егемендігі» ежелгі шаньюйге ұқсас «қаған титулын алып отырған» деп жазады. Қағанның әйелі «ежелгі янжи сияқты» дегенді білдіретін «Катун» (кэхэтунь) деген атауға ие болды. Түріктердің өздері ме, қытай ақпаратшылары ма, қытайлықтар ма, жоқ па, белгісіз, Орталық Азияның сан ғасырлық тарихымен бұрыннан таныс болған, бірақ түріктердің салт-дәстүрлерін ғұн дәстүрімен байланыстырып, оларды ғұндардың ізбасарларына айналдырғаны түсініксіз [4].

Алтайға көшкеннен кейін Ашина руы Орта Азияда үстемдік еткен жужандарға тәуелді болады және оларға құрмет көрсетеді. Алтай таулары мен жайылымдары мал шаруашылығын дамытуға, темір рудалары отбасының саяси және экономикалық нығаюында шешуші рөл атқарды. Ашина кланының көшбасшылары Асия-Шад, Туу және Бумын жүз жыл бойы жергілікті халықтардың иеліктерін жаулап алып, өз территорияларына қосып алды. Осы рулық бірлестіктің өсіп келе жатқан саяси маңызының нәтижесінде жаңа «түрік» термині пайда болды. Алдымен бұл Ашина руының билеуші ​​элитасына, билеуші ​​тапқа қатысты болды, бірақ ол біртіндеп кландық одақтың атауына, біріккен халықтың этнониміне, содан кейін мемлекеттің атауына айналады. «мықты», «күшті» (яғни «түрік») мағынасын білдіретін бұл термин алғаш рет 542 жылы қытай авторларының жазбаларында кездесті. Темір шахталарының дамуы және темір ұстасы дамығандықтан, кішігірім тайпалық бірлестікке күш жинауға және күш алуға мүмкіндік берді. Темір мен темірден жасалған бұйымдардың бір бөлігі жуан жуандарға сый ретінде ақысыз жеткізілгеніне қарамастан, көршілерге сатуға, сондай-ақ өздерінің қаруын пайдалануға жеткілікті болды. Түріктердің бір ерекшелігі – ауыр қаруланған сауытты атты әскерінің болуы. Жауынгер ғұн бабаларының даңқын есте ұстаған ұрпақтары тәуелді жағдайға разы болғысы келмеді [2].

Егер ежелгі түріктердің алғашқы билеушілері көлеңке (губернатор) титулын иеленген болса, онда ол VI ғасырдың басында билік етті. Ежелгі түріктер Туды «ұлы жабғу» деп атады, бұл саяси талаптардың жоғарылағанын айғақтайды. 534 жылы ежелгі түркілердің билеушісі болған империяның болашақ негізін қалаушы Бумын өзінің мемлекеттігін құруға бағытталған әкесінің жолын жалғастырды. Барлық оқиғаларда маңызды рөлді Бумынның інісі – Истеми атқарды, бұл руникалық жазба ескерткіштерде ерекше атап көрсетілген [2].

542 жылы Бумын қаған Ашина руының көсемі болды. Осы уақытқа дейін түріктер жуандарға үлкен салық төлеп, олар үшін темір балқытып келді. 30-жылдардың аяғы – VI ғасырдың 40-шы жылдарының басында түрік әскери отраядтары Батыс Вейдің шетіндегі аймақтарға жорық бастады. Бұл жаулап алулардың басты себебі көшпелілердің Қытаймен сауда жасау қажеттігінен туғаны, оған шекара билігі кедергі келтірді көп ұзамай айқындалды. Шығыс Вэй мен Хуан Хуанға қарсы одақтастарға мұқтаж Батыс Вэй билеушісі жаңа халықтың пайда болуына қызығушылық танытып, 545 жылы түріктер билеушісі Бумынға елшілік жіберуге шешім қабылдады және оған өзінің өкілі – соғды Ан-Нопентонға бай сыйлықтар жіберді. Бумын қаған Қытай елшісін құрметпен қарсы алды және одақтастық ниетпен өткізді. Бұл жыл тарихта түркі тайпалық одағының халықаралық деңгейде ресми мойындалған жылы ретінде сақталды. Қытай деректері сол кездегі түріктер арасында көтерілген көңіл-күйді айқын көрсетеді: «Ордада барлығы бір-бірін құттықтай бастады: енді бізге үлкен державаның өкілі келді: жақында біздің мемлекет те көтеріледі». Бір жылдан кейін түрік елшісі осы императордың сарайына қайта сапармен келеді. Кейбір тарихшылар Ұлы Түрік қағанаты құрылуының алғашқы дәуірін 545-547 жылдардағы дәл осы оқиғалармен байланыстырады. Жуан жуан Анахуанаға қарсы көтеріліс уақытының әлі дайын емес екенін түсініп, Бумын үнемі қымбат металдан жасалған заттардан алым төлеп отырды, осылайша оған деген бұрынғы адал қарым-қатынасын көрсетті, тіпті жуан көтерілісін басады.  Бұған жауап ретінде Бумын 546 жылы Чанъанга келген өзара елшілікті жабдықтады. Пайда болған түрік мемлекеті алғашқы дипломатиялық қатынастарын орнатты. Шындығында, Бумын өзін жаңа мемлекеттің билеушісі деп санаған. Түркі саяси элитасын толық ресми мойындау үшін оған басқа билеуші үйлермен үйлену ғана қалды [5].

Жауынгерлері күш алып, соғыс өнерін үйреніп, теле тайпасынан (түрік тайпасы) қолдау күтпейінше, Бумын халықты соғысқа көтермеді. Олардың ішінде ең жақыны – южандарға құрмет көрсеткен теле тайпасы болды. 546 жылы өзінің әскерін жинап, Бумын теле тайпасына қарай бет алды. Біріншіден, Бумын қаған туыстас тайпаларды біріктіруге шешім қабылдады. Алайда теле тайпасының көсемі Бумынға бағынғысы келмеді. Жуан-жуандардың езгісінен өз күшімен құтылуға ниет қылды, бірақ көсемнің ниетін түсінген Бумын өз әскерімен бірге Алтай тауына қоныстанды. Ол жерге келген телелер Бумынның билігіне мойынсұнуды ұйғарды. Сонымен 546 жылы Теле тайпасы (қытай деректері бойынша 50 мың киіз үй) болашақ түрік мемлекетінің құрамына енді. Осы жеңістен кейін Бумын Жужандарға қарсы жорыққа дайындала бастады.

Екі туысқан тайпаның бірігуі жужан қағаны Анагуй үшін жақсы нәтиже бермеді, бірақ түріктер қытайлармен бірігуден қорқып, бұдан былай ашық әрекет ете алмады. Енді Бумын қағанның өзі түріктердің толық еркіндігіне қол жеткізу үшін Анагуймен ұрыс алаңында кездесуді ұйғарды. Бумынды толығымен мойындау үшін оған билеуші ірі державалардың бірімен саяси неке қажет болды және ол жужан қағаны Анагуйге өтініш жасады. Анахуан бұл ұсынысқа ашуланып, дөрекі жауап берді: «Сен, менің теміршім бола тұра мұндай ұсынысты жасауға қалай дәтің барды?» Ашуға мінген түрік қағаны жауап әкелген жужан елшісін өлтіруге бұйырды. Соғыс болары сөзсіз еді. Ал Батыс Вейдің билеушісі – Вэн Ди осындай ұсынысқа жылы шырай танытып, 551 жылы Чанглия ханшайымды түрік ябгуына берді. Анагуй бұл оқиғаларға наразы болды және ол түріктерді толық жаулап алу үшін әскерін жабдықтады. Бумынның қалағаны болды: Вэй мемлекетімен одақ құрып, 551 жылы қытай ханшайымы Чанльге үйленген ол 552 жылы үлкен әскер басқарып, жужандарға қарсы жорық жасап, оларды талқандады. Ұятқа шыдамаған Анагуй өзін-өзі өлтірді.

Бумын қағанның қолбасшыларының әскери өнерінен қорыққан қытайлар онымен достық қарым-қатынас орнатуға тырысты. Қытай елшісі олардың билеушілері түріктерді өздеріне тең деп танитынын айтты.

Тарихшылар Бумынды «Спартакпен» салыстырады. Ол, құл болып дүниеге келді, 552 жылдың соңында Елхан болып қайтыс болды, яғни Халықтар ханы болып, өз халқы үшін тәуелсіздікке қол жеткізген Бумын қаған бұл ұлы жеңістен кейін көп өмір сүрмеді. Сол жылы Бумын түрік ақсүйектерімен ақ киізге көтеріліп, Ел қаған деп жарияланды, ал оның әйелі Хатун атағын алды. Жаңа мемлекет құрылды. Таққа отырғаннан кейін бірнеше айдан кейін Бумын қайтыс болды. Оның мұрагері Есік ханның тұсында билік еткен оның ұлы Қара болды. Ол дала билігінің бұрынғы күшін жандандыруға тырысты, бірақ көп ұзамай қайтыс болды.

Жетістіктері

Бумын қаған – бағасын отандық тарихшылар жете бере алмай келе жатқан ұлы тұлға. Ол туралы біз білетін көптеген мәліметтер Қытай деректерінен белгілі. Ол біз үшін несімен қымбат және оның қайраткерлік қызметі біздің тарихымызда қандай орын алады? Бумын қаған барлық белгілі өркениеттерді біріктірген алғашқы еуразиялық империяның негізін қалады. Сонымен қатар, шын мәнінде дүниежізілік өзгерістер жасағандардың бағасы жоқ. Бумын басқарған Түрік қағанаты көшпенділердің отырықшы-егінші өркениеттеріне саяси үстемдік ету дәстүрінің бастамашысы болып қана қоймай, ол Венгриядан Қиыр Шығысқа дейін созылып жатқан бүкіл Ұлы даланың этникалық қоныстанудағы үлкен өзгерістерінің символына айналды. Түрік елі жаңа саяси және әскери реформалардың пайда болу отанына айналды. Сонымен, түріктер біздің тікелей ата-бабаларымыз бола отырып, билікті жанама мұрагерлікке берудің жаңа тәртібін (билік ағадан жиенге және ағадан ініге, жекелеген үлестер кезек-кезек мұрагерлікке берілетін жүйе) бекітіп, шалғай аймақтарға тарай бастады ( Киев Русі, көшпелі мемлекеттер, мысалы, Қазақ хандығы).

Ежелгі түріктердің өздері өз державасын Ел деп атады. Руникалық ескерткіштерде де салтанатты формалары жазылады: Мәңгілік Ел, Тәңір Елі. Ежелгі түріктер өздерін көк түріктер деп атады. Мәңгілік Елдің басты символы туда бейнеленген қасқырдың алтын басы болды. Бұл алғашқы қасқыр-анаға деген құрмет білдіру еді және бұл түріктердің әскери үстемдігін көрсетті, бұл туралы біз төменде толығырақ айтамыз. Руна жазуларының мәтіндерінде түріктер қасқырға баланады, ал олардың қарсыластары қойға теңестіріледі. Сондай-ақ Қарулы атты әскері де «бөрі» аталды. Елдің жоғарғы билеушісі – қаған тек Ашина әулетінің өкілінен ғана бола алады. Қаған Тәңірдің еркімен жаралған қасиетті рудың өкілі болып саналды. Қағанның билігі мұраға беріліп отырғанымен, дауазымды адамдар мен ру ақсүйектері қатысатын салтанатты таққа отырғызу рәсімі болды. Қаған ақ киізге көтеріп, күнның қозғалу бағытымен 9 рет айналдырып өткізді. Билеуші тайпалардың барлық өкілдері тегін – «қандастар ханзадалар» деп аталды. Тек солар ғана қағаннан кейінгі мемлекеттік лауазымдар – қағанаттың негізгі аудандарын билейтін жабғу мен көлеңкелікке үміткер бола алды. Биліктің әр түрлі деңгейлеріндегі басқаруды елтеберлер, еркіндер, тархандар, тұтұқтар және басқа да лауазымды тұлғалар жүзеге асырды. Мемлекеттік лауазымдарды батыр (алып) немесе дана (білге) ретінде мемлекетке және қоғамға сіңірген еңбегінің арқасында немесе мұрагерлікке иеленуге болады. Түрік заңдары (Төре) жүйеленді. Кан иелігін сипаттай отырып, қытай деректері «онда ғибадатханада сақталған түрік жарғылары бар. Жазаны тағайындау кезінде олар осы жарғыны алып, істі шешеді»деп жазады. Мемлекетке қарсы ең ауыр қылмыстарға (бүлік, сатқындық), адамға қарсы (кісі өлтіру), адамгершілікке қарсы (үйленген әйелге байланысты) және меншікке қарсы (шатастырылған жылқыны ұрлау) өлім жазасы қолданылды. Ерекше ауыр қылмыстар үшін ұжымдық жауапкершілік қолданылып, қылмыскермен бірге оның барлық туыстары жазалауға аұшырады. Қалған қылмыстар үшін айыппұлдар мен зардап шеккен тараптың пайдасына төлемдер жазаланды. Мысалы, мал ұрлаушы қылмыскер шығынды он еселеп төлеуге немесе қызын беруге мәжбүр болды. Түрік қағанатының мемлекеттік құрылу принциптері айқын әскери сипатта болды. Саяси институттар, заңнама, экономикалық ұйым, мемлекеттік идеология – бәрі басты мақсатқа – соғысқа дайындық пен соғыс қимылдарын жүргізуге бағынады. Барлық лауазымды адамдар, шенеуніктер, басшылар соғыс кезінде белгілі бір ұрыс бөлімдерінің қолбасшысына айналды. Әр адам жауынгер болатын.  «Олар соғыста өлуді даңқ санайды, аурудан өлудіұят санайды» деп сипаттайды қытай дереккөздері түріктердің мінез-құлқы жайлы. Түрік қағанаты тек осылайша ғана өздерінен бірнеше есе артық әскер жинай алатын отырықшы мемлекеттерге қарсы тұра алды. Түркі қағандарының кеңесшісі Тоныкөк: «Түрік халқын Қытайдағы халықтың жүзден біріне де жетпейді, және олар бұл мемлекетке қарсы тұра алады, өйткені түріктер шөптер мен сулармен аң аулайды, тұрақты мекенге ие емес. және тек әскери істерде тәжірибе жасаңыз». Батыл, қаруды шебер қолдана білетін әрі тәртіпті түрік жауынгерлерін көргендер үлкен әсерде қалатын. «Егер мың түрік атты әскері бірдей тұрып садақ тартса, мың атты әскерөледі, ал мұндай шабуылдан кейін әскерден ештеңе қалмайды. Хариджиттер де, бәдәуилер де соншалықты атып түсіре алмайды, ал түріктер аңдар мен құстарды бірдей дәл атып түсіреді, жарыс кезінде тұлыпты да, адамдарды, сонымен қатар жануарларды, қойылған бейнелер мен жыртқыш құстарды дәл көздейді. Хариджиттер де, бәдәуилер де дәл осылай шауып келе жатып атып түсіре алмайды, түркілер аңды да, құсты да, жарыс кезінде нысаналарды да, адамдарды да, тұлыпты да, бейнелер мен жыртқыш құстарды да бірдей дәл атады. Ату кезінде ол жылқыны алға және артқа, оңға және солға, жоғары және төмен шабуға мәжбүрлей алады. Хариджит бір рет атқанда, ол 10 рет атып үлгереді. Оның аты тауға өрлеп шыға алады және төмен қарай құз түбіне оп–оңай түсе алады, бұны хариджит тіпті жазық жерде де жасай алмайды. Түріктің төрт көзі бар: екеуі алдында және екеуі желкесінде»  – деп өз шығармасында әл-Жахиз тамсана жазды.

Ежелгі түріктер орта ғасырдағы қару-жарақ пен әскери өнердің дамуына үлкен әсер етті. Ю.С. Худяков: «Көшпелі әлемде көптеген әскери жеңістерге қол жеткізіп, Еуразияның дала белдеуіндегі барлық көшпелі тайпаларды бағындырып, ежелгі түркілер барлық салада жаңа заң үлгілерін шығарушы болды, бұл әскери істермен тығыз байланысты еді.

Көшпелі вассалдар мен Ежелгі түрік әскери күшімен – Бірінші Түркі қағанатымен тікелей әскери байланыстағы көптеген отырықшы халықтар олардың қару-жарағына, әскери және ат жабдықтарына, әскери-ұйымдастырушылық құрылымына бейімделе келе, олардан алып пайдалана бастаған [6].

Түркі әскерінің негізін әрбір шабуылды бастайтын жеңіл атты әскер құрады. Шабуылға кіріспей тұрып, шабандоздар жауға қарай садақтарынан ысқырған оқ жаудырады. Басты міндет – дұшпан әскерін шайқау, шабуыл жасалатын орынды анықтау үшін олардың әскери сабын бұзуға мәжбүрлеу.

«Егер түріктерлер әскер құрса, онда барлығы жаудың әлсіз жерін көреді, бірақ егер ондай жер болмаса, оларды ештеңе қызықтырмайды, ал кету туралы пікір бар болса, барлығы бұл тұжырымға келеді және барлығы оның дұрыс екенін түсінеді», деп жазды бұл туралы әл-Жахиз.

Қарсыластың ұрыс құрамы шайқалып, соққының бұзылуы анықталған кезде, ұзын найзамен мұздай қаруланған «бөрілер» шабуылға кіріседі.

Олар жауды талқандап, ұрыстың нәтижесін шешуі керек еді. Түрік әскерлерінде алғаш рет кеңінен таралған әскери істер саласындағы революциялық өзгерістердің бірі – қатты діңгекті ер-тоқым мен үзеңгі қолдану болды.

Көкірек пен аяқ тірегі атты әскердің өткір қаруының күшін едәуір арттырады. Түркілер жасаған жаңа ыңғайлы және тиімді қару-жарақ тез арада және қауіпті шабуылдар жасауға мүмкіндік беретін қайқы қылыш болды [6].

Бумын қаған ғұндар мемлекетінің бүкіл құрылымын қалпына келтірді деп санаймыз.

Айта кету керек, қағанатта (Бумын билігі тұсында немесе оның ұлы Мұқан қағанның тұсында) ортағасырлық кезеңінде «Жабғу (Ябгу) қаған» – қарулы күштердің бас қолбасшысы, бүкіл елдің қамқоршысы сияқты танымал жоғары лауазымдар құрылды.

Басқа да атақтар болды, бұл мемлекеттік аппараттың дамуын көрсетеді.

С.Г. Кляшторныйдың бағалауынша, Бумын қаған – түрік мемлекеттігінің негізін қалаушы [1].

Ол басқа тайпалардың қосылуына алғашқы қадам жасады. «Ел хан» атауының тура мағынасы – «халықтар билеушісі».

551 жылы қаған атағын алған ол түркі халықтарын бір мемлекетке – Түрік қағанатына біріктіре алды. Ұлы Түрік қағанатының негізін қалаушы Бумын сауда ынтымақтастығының, көрші мемлекеттермен дипломатиялық қатынастардың негізін қалады.

Естелік

Бумын қаған туралы естелік әлі күнге дейін Қазақстан Республикасының топонимикасында көрініс тапқан жоқ, өйткені қазіргі Қазақстанның тарихи жады мен тарихи ерекшелігі түрік дәуірімен сәйкес келмейді.

Бүгінгі таңда ғана біз түрік қағанатының құрылу тарихын, мысалы, бұқаралық әдебиетте кеңінен насихаттаудың жеке әрекеттерін байқаймыз (Бегалин К. Бумын қаған. Аруна, 2007).

Түркі елінің негізін қалаушы тұлғаның маңызы неде? Оны әрі қарай зерттеудің өзектілігі неде? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін отандық тарихты нақты түсіну және білу қажет. Түркі елі – Қазақ хандығының тікелей ата-бабасы, «хан» титулы, түріктанушылардың пікірінше, «қаған» титулының қазіргі заманғы айтылуы, дегенмен, басқа нұсқа бойынша «қаған» титулы Ашина әулетімен бірге халық санасына сіңген болатын.

Әдебиеттер тізімі:

1. Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи древней Евразии. – СПб., 2005.

1. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1967.
2. URL: https://e-history.kz/ru/contents/view/istoriya_turkskogo_kaganata__5172.
3. Кычанов Е.И. История тангутского государства. (Серия «Исторические исследования»). – СПб., 2008.
4. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. 
5. Худяков Ю.С. Золотая волчья голова на боевых знаменах: Оружие и войны древних тюрок в степях Евразии. – СПб.: Петербургское Востоковедение, 2007.

Автор: т.ғ.к.Ужкенов Е.М.