Шапырашты Наурызбай (XVIII ғасырда, шамамен 1706 (1708) – 1781 жылдары өмір сүрген,– Абылай ханның түменің (он мыңдықдық әскер) басқарған көрнекті қолбасшысы,  Абылай ханның ту ұстаушыларының бірі, XVIII ғ. қазақ-жоңғар соғыстарына қатысқан аты аңызға айналған қазақ батыры.

Өмірбаяны

XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақ хандығының тарихы – жоңғар агрессиясынан азаттық үшін күресте ерлікке толы драмалық беттерінің бірі болып табылады. Жоңғарлардың шапқыншылығы қазақтарға көптеген шығындар мен қиыңшылықтар алып келді. Я.П. Гавердовский өз еңбектерінде осы кезең және үш жүз қазақтарының жағдайы туралы: «Ұлы апаттармен қатар жүрген және бүгінгі күнге дейін қырғыздардың (қазақтардың) жадында сақталған бұл қорқынышты дәуір, оларды соңғы шегіне дейін қудалаған. Осы уақытқа дейін орданың аңыздарында батыл кейіпкерлер мен сол кездегі қайғылы оқиғалар туралы мол әңгімелер сақталған. Марқұмның күлін жауып тұрған үлкен үйінділерді көрсетіп, қариялар бізге: «Бұл жерде бостандықты қорғауда майданда қаза тапқан біздің батырларымыз жатыр. Мұнда көптеген варварлармен жойылған тұтас ауылдар жерленген, бірақ қатігездікке қарамастан ерлік біздің әкелеріміздің бойынан кетпеген. Сауыттарын киіп алып аяусыз соғысқан және де ұрыс алаңын өздерінің қатты табандарының астында қалдырған. Кейде олар қатты дауылға ұқсап жау тобына соққы беріп, қашқан іздерін (жаудың) мәйіттерімен жапқан» [1, б. 133; 2].

Қазақ-жоңғар соғыстары – қазақ халқының дәуірлік оқиғасы, Отандық соғысы болды. Бұл кез-келген ердің тек өзі үшін және отбасы үшін ғана емес, бүкіл ұлт үшін күрескен қазақтардың ең үлкен бірлескен кезеңі болды [3]. Бұл күресте өз есімдерін халықтың тарихи жадында қалдырған қазақ жауынгерлері үлкен рөл атқарады. XVIII-XIX ғасырларда қазақ қоғамында батырлар институты маңызды рөл атқарды, бұл қазақтарға тарихта өз құқығын қорғауға мүмкіндік берді. Зерттеушілердің жазуынша, батырлар институтының тарихын білмей, әскери, сонымен қатар қазақ тарихын түсіну мүмкін емес. Батырлардың әскери рухының негізгі белгілері қазақтардың ұлттық рухының негізіне айналды [4, б. 6].

«Батыр» териминінің шығу тегі түркі-моңғол тамырынан шыққан. «Батыр» (batur, батыр), «бахадур» (баҳадур) сөздері бастапқыда әскери шабуыл мен шайқастарда айрықша ерекшеленетін кез-келген батыл жауынгерді, шайқас алдында жауды жекпе-жекке шақыратын батыр мағынасын білдірген [3]. «Батыр» терминінің этимологиясында тұлғаның жағымды бағасы: «батыр, батыл, ержүрек, мықты адам, палуан, жеңімпаз» немесе «қайсар, сенімді, ержүрек, көрнекті, асыл, беделді» сияқты адами қасиеттерді белгілеу басымдыққа ие [5, б. 82].

Осылайша, «батырлық» әлеуметтік институтының пайда болуы, ең алдымен, физикалық күш-жігермен, батылдықпен, ерлікпен, батырлықпен ерекшеленетін адамның жеке қасиеттерімен байланысты. «Батыр» атағы ешқашан мұрагерлік жолмен өтпеген, оны тек қана жеке ерліктерімен иемденген [6, б.121].

Тарихи және батырлық эпостарда, әскери дастандарда және аңыздарда не жекпе-жекте, не жаулармен соғыста және т.б. ерекшелену керек болды. Зерттеушілер еңбектерінде «батыр» атағын алу үшін жауынгердің бойында болатын қасиеттер: дене күші, шыдамдылық, рухтың төзімділігі; жаумен бетпе-бет келуден қорықпай, жаудың лагеріне үш рет кіріп, қарсыласын өлтіру; жаудың мықты жауынгерімен соғысып, оны жекпе-жекте жеңу; шабуылдар жасап, жаудың территориясына кіріп, олжалы болып, шығынсыз оралу [7, б. 200]. 

Жауынгер-батырдың адамгершілік, этикалық, моральдық қасиеттері зор мәнге ие болды: Отанға деген адалдық, дала жауынгерінің ар-намыс кодексін сақтау, туыс алдындағы борыш сезімі, әскери дәстүрлердің сабақтастығы, әскери өнер мен әскери іс жөніндегі білімді жас әскери мамандарға тапсыру. Жауынгерлік өнердегі жеңістер, батырлардың жекпе-жектері, әскери өнердің шеберлігі, батырлардың мықтылығы мен батылдығын бағалаудың өлшемі болды; олар белгілі бір ережелер мен рәсімдермен реттелді. Батырлар қиын жағдайда төзімділік пен шыдамдылықты қалай сақтау керектігін білді, жеңіске деген үлкен ерік-жігері болды және қажет болған жағдайда өз өмірлерін құрбан етуге дайын болды. Авторлардың психофизикалық дайындық дала жауынгерін даярлау жүйесінде негіз болып, қазақ эпосы кейіпкерлерінің аңызға айналған жеңістерін түсінудің кілтін береді деп жазулары кездейсоқтық емес [8, б. 167]. 

Қазақтардың халықтық жасағы дәстүрлі әскери құрылымнан тұрды. Беделді батырлар осы жасақтың рулық (тайпалық және басқа) бөлімшелерін басқарды, жауынгерлік операцияларды әзірлеуге және өткізуге қатысты; әскери іс-қимыл стратегиясы мен тактикасын әзірледі; әскери маневрлерді үйлестірді; хандардың ту ұстаушылары болды; әскери туды сақтаушылар болды; жүздің жалпы жасағының немесе жалпыға бірдей қазақ жасағының басшысын сайлауға қатысты [4, б. 71]. 

Қазақ әскери өнерінің стратегиясы елеулі әскери күштер мен ресурстарды (алдын ала дайындалған) тарта отырып, ауқымды шайқастардан басқа «әскери қулықтарда, партизандық іс-әрекеттерде, тұзақ құру, кенеттен тез шабуылдауда, шегіну жолдарын  қию кезінде, жауды бөліктер бойынша бөлу және құрту, қоршауды қолдану» және т. б. болды [9, б. 70].

Әскери операция басталғанға дейін, әдетте, барлау жүргізілді, әскери жасақтар (бастапқы күштің алдында жүретін); шайқас кезінде әскери іс-шаралардың барысына байланысты операцияға түзетулер енгізілді. Негізгі күштердің алдында авангардты алға шығарды, олар әр түрлі функцияларды атқарды: олар негізгі күштер келгенге дейін ұрыс жүргізе алады, қарсыластың назарын аударып, әр түрлі айламен әрекеттер жасай алады, қарсыластарды, шегініп алдын-ала құралған тұзаққа алады. Әскердің негізгі бөлігі үш бөлікке бөлінді (орта, оң және сол қанат), оларды батырлар басқарды. Соғыс кезінде қазақ жауынгерлері бала кезінен білген кейбір аңшылық техникаларын қолданған [10].

Қазақ жауынгер-батырының қарулануы маңызды рөл атқарды. Фольклорлық дереккөздер батырлардың әскери қарулануын былай сипаттайды: «бес қаруын асынды», «бес қаруы бойында», «бес қаруын сайланған» [11, б. 83]. Қазақ жауынгерлері үшін негізгі қару-жарақ жиынтығы алуан түрлі болды; ең алдымен, көрнекті жауынгерлер – хандар, сұлтандар мен батырлар  толықтай әскери техникаға ие болды. Олардың әскери техникасының дәстүрлі жиынтығы бес қарудан тұрады: садақ, қылыш, найза, айбалта және күрзі [12, б. 83]. Жауынгерлер қарудың барлық түрлерін өте жақсы меңгеруі керек еді: жару (балта), кесу (саба), лақтыру (садақ), найза (найза), соққылар (түйреуіш, таяқ немесе қысқа таяқ). Қарудың әр түрінің өзіндік түрлері болды; олар бір-бірін алмастырмады және бірге қолданылды [13].  Қазақ қаруында атыс қарулары мылтықтар пайда болды, бірақ XVIII ғасырдың басында ол қазақтар арасында кең таралмаған еді. 

Қорғаныс сауыттары үш топқа бөлінді: пластиналық сауыт, темір сақиналы сауыт немесе былғары сауыт; батырлардың басын темір шлемдер қорғаған. Сұлтандар батырларды әскерилердің арасынан құстардың қауырсындарынан ажыратқан, көбінесе үкінің қауырсының қолданған.

И.П. Фальк XVIII ғасырдың батырлары туралы былай деп жазған: «жауынгерлердің кейбірі (batyr) сауыт жейделерінде қатарға шығады. Жорықта бұл-қарапайым отрядтардың жетекшілері, олардың қалпақта ерекше қанаттары барлығымен ажыратқан» [14, б. 236]. Батырлар шлемдерді бас киімдегі қауырсыннан жасалған әшекейлермен, жылқының шашымен,  шынтақтарын баулар мен маталы байрақ пен жалаулармен бекіткен [15]. 

Батырлар үшін олардың жоғары әлеуметтік мәртебесінің көрінісі ретінде жауынгер және төзімді ат пен  бай ат әбзелдері болды. Жылқыларды болашақ әскери шайқастарға құлындар кезінен-ақ дайындаған. Батырлардың көпшілігінде олардың аңыздардағы бейнесін толықтыратын жылқылар болған; олар ұрыс кезінде шабандозды оқтардан және т.б сақтап, қорғады. Көптеген батырларда соғыс аттары сақиналы қорғаныштармен қапталған.

Батырлар көшпелілердің әскери тәжірибесі мен дәстүрлерінің тасымалдаушысы және сақтаушысы болған. Хандар мен сұлтандар көбінесе әскери кеңесшілер рөлін атқаратын әскери күш пен батырлардың көмегіне сүйене отырып, сыртқы және ішкі саяси мәселелерді шешті. Батырлардың әскери күші мен көмегіне сүйене отырып, хандар мен сұлтандар сыртқы және ішкі саясаттағы мәселелерді шешіп отырған және де олардың ішіндегі ең ықпалдысы көбінесе әскери кеңесшілер рөлін атқарған [12, б. 91]. 

ХVIII ғасырдың бірінші жартысындағы оның дәстүрінің бекітілуіне және аса үлкен беделге ие болуына, жоңғар агрессиясы кезінде жерлерді қорғау қажеттілігі Бөгенбай, Қабанбай, Малайсары, Жәнібек, Өтеген, Наурызбай және т.б. көрнекті батырлардың тұтас топтарының пайда болуы әсер етті. Барлық зерттеулерде XVIII ғасырдың атақты және ұлы батырларының есімдерімен қатар Шапыраштты Наурызбайдың есімі бар.

XVIII ғасырдың басында Алатау маңындағы Жалпақтас-Серіктас елді мекенінде (қазіргі Алматы облысы Жамбыл ауданының аумағы) Ұлы жүздің Шапырашты руының Төлеміс тармағының Асыл-желді руынан  шыққан Құтпанбеттің (Құттымбет) ұлы Наурызбай дүниеге келді. Оның туған күні жазбаша дереккөздерде көрсетілмеген, басылымдарда туған күндері әртүрлі көрсетілген: энциклопедияларда, әдетте, 1706 жыл [16, б. 288; 17, б. 26; 18, б. 475], 1707 жыл [19, б. 104-105], тағы бір нұсқасы бар – 1708 жыл [20]. Зерттеушілер Наурызбайдың шежіресін келесідей ұсынады: Шапырашты — Асыл — Байбағыс — Батыр —  Көрпе — Төлеміс — Серек — Көштай — Сүлеймен — Сиқымбай — Құтпанбет (Құттымбет) — Наурызбай [21].

Наурызбайдың әкесі Құтпанбетте (Құттымбет) 5 ұлы болған. Наурызбайдан басқа үлкені – Құдайберген, Доланғармен жекпе-жекте танымал болған, осы күресте қаза болған; келесі екі ұлы – Хангелді және Жангелді Іленің сол жақ жағындағы шайқаста қайтыс болған. Наурызбайдың кенже інісі – Қожағұл ұзақ өмір сүрген [22].

Наурызбай бала кезінен өзінің құрдастарынан мықты дене бітімімен ерекшеленді, ұзын бойлы, қуатты бала болып өсті. Шапырашты Наурызбай туралы Қазыбек былай деп жазады: Мен өмірімде адамзат баласының ішіде Наурызбайдай биік және алып адамды кездестірмедім. Наурызбайдың бойында күш-қуаты бар кезінде иығы түйенің өркешімен тең келген. Және түйенің қасында ол түйенің өзі сияқты биік болып көрінді. Бойымен де түр әлпетімен де ерекшеленді. Шапырашты Қазыбек Наурызбайдың бала кезгі күшін суреттеген. Бір жирен қасқа құнанды жылқышылар бұғалық тастап ұстай алмай жүрді. Нақ сол сәтте Наурызбай асауға жолбарысша атылды. Оның туқұйрығынан алып жерге баса қалды. Бейшара қасқа құнан шыңғырып жіберді де, дәрет сындыратын итше, қимылдауға шамасы келмей шоңқайып тұрып қалды. Міне, Наурызбай шын мәніндегі күштің иесі еді. Пенденің ерекше тұлғасын көргенім осы Наурызбай ғана. [23] 

Аңыз бойынша, оның бай әкесі, болашақ батыр үшін екі мықты ала айғырды өсірді, және де оларды судың орнына сиыр сүтімен суарды. Нәтижесінде ала айғырлар Наурызбайға он сегіз жыл қызмет етті, олардың бірінде он алты жасында жоңғарлармен алғашқы шайқасқа аттанды. Алып күшімен ерекшеленген Наурызбай жас кезінде атақты батыр атанды. Қалмақтардың ең мықты жауынгерлерімен болған шайқастардағы жеңістер, ірі шайқастар Наурызбайға даңқ пен атақ әкелді. Абылай хан оны үш ту ұстаушысының бірі етіп тағайындады (Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай).

Мұрағат көздерінде батырдың өмірі туралы шағын үзінділер сақталған. Атап айтқанда, орыс офицері Карл Миллердің Наурызбай батырға барғаны туралы деректер бар. 1942 жылдың қыркүйек айында К. Миллердің басшылығымен ресейлік елшілер Жетісу арқылы Жоңғар хандығына келеді. Бұл делегация 1742 жылы 14 қыркүйекте Жетісудағы үйсін тайпасынан шыққан Ұлы жүздің Бектемір байдың үйіне келді, 15 қыркүйекте Келдібай Мырзаның үйінде болып қайтады. Бұл ақпарат К. Миллердің күнделігінде сақталған. Онда Ұлы жүздің беделді адамдары: Бектемір бай, Мырза Гирде бай (Келдібай), Наурыс (Наурызбай) батыр, Мәмбет бай, Алагөз бай және т.б. айтылған [24, б. 72-73].

«Мен 1742 жылдың 16-шы жұлдызында үйсіндердің Үлкен Ордасына Наурыз батырдың үйіне барып келдім, ол мені неліктен, қайда және кімнен келгенімді сұрады. Оған өзімнің Орынбордағы генерал мырза Неплюев Кавалердан келгенімді, қолымда қалмақ ханына хатымның барын айтып, Ұлы императордың Қалдан Серенге болашақта қолының астындағы адал бодандарына тиіспеуі жайлы бұйрықпен келгенімді айттым. Сол уақытта Әбілхайыр хан мен Орта Орда патша үкіметінің қол астында еді, Наурыз батыр маған хатты оқып беруді сұрады, мен оған хаттың мөр басылғанын айттым. Оны ауызша мәлімдей алатынымды, Қалдан Серенге қырғыз халқының барлық адал азаматтары үшін баратынымды, мөрмен расталған хаттағы жазуға сенуге болатынын айттым. Егер де олардың пайдасы үшін бармасам, солардың ұлыстарының үстінен өтпейтінімді айта кеттім». К. Миллер бірнеше күннен кейін Наурызбай батыр мен Келдібайды екінші рет кездестіргенін жазады. Айдың 18-жұлдызында … біз сол жоғарыда аталған Наурызбай батыр, Марбет бай және Мурза Гирде байға (Келдібай) келдік … олар сіздерге амандық тілейміз және біз сіздерді ұстай алмаймыз деп мені босатты». [24, б. 73]

Бұл үзінділер Наурызбайдың тарихи тұлға ретінде нақты өмір сүруін ғана растамайды. Олар батырдың  Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның территориясы бойынша түрлі миссиялар мен елшіліктердің қозғалысын бақылап, осындай елшіліктердің алдында тұрған нақты міндеттерді білуге тырысқандығы және Ұлы жүзде атқарған рөлінің маңыздылығын  растайды. Біз К. Миллердің күнделігінен Наурызбайдың жауап алуының басты міндеті «қазақтарға» пайдасы бар ма екенін анықтау болғандығын көреміз. Яғни, Наурызбай батырды ең алдымен қазақ туыстарының «пайдасы» мен өмірінің қауіпсіздігі қызықтырған. Майор К. Миллердің елшіліктің Қалдан Серенге Ресей мемлекетінің мәселелерін («қазақтардың мүддесін ескере отырып») шешуге баратындығын екінші рет растағаннан кейін ғана «барлық жақсылықты тілеп» қолдап, ұстамай жібере салды.

2000 жылдары Наурызбай батырдың есімімен байланысты тағы бір мұрағат құжаты жарық көрді. 1848 жылы Омбы қаласында Сібір қырғыздарының шекара бастығы лауазымын атқарушы борон Врангельдің атына шағым түседі. Оны Абылай ханның ұлы Сүйік сұлтан жібереді. Шағымның соңында жеті сұлтан және аға сұлтандар өздерінің мөрлерін басып, 15 би қолдарының орнына рудың таңбасымен бекіткен. Ақсу және Лепсі өзендерінің бойындағы жерлер үшін наймандар мен үйсіндердің дауы туралы сөз болды. Сүйік сұлтан «ресейлік болыстардың құрамына өткен үйсін руының» атынан даулы аймақтың өз руына тиесілі екендігі жайлы дәлелдемелерін жазады. Оның дәлелдемелерінің үшінші бөлімінде: «Үйсін болысынан, Шапырашты бөлімінен, Наурызбай би, Ақсу және Лепсі болыстарының арасында көшіп жүріп қайтыс болған» деп жазылған. Оның есімімен қазірге дейін атауы сақталған Наурызбай-Қарасу өзені аталады, содан кейін Қарасу-төбе тауында Наурызбай зираты көрінеді». [25, б.1]

Шапырашты Наурызбай туралы ауызша деректерден үзінділер сақталған, атап айтқанда Бұқар жыраудың еңбектерінде кездеседі. Бұқар жырау өзінің 28 ән-толғауында XVIII ғасырдың 20-40-жылдарындағы Отан соғысы туралы айта отырып, атақты батырлардың Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек, Есет және басқаларының есімдерін атайды. Олардың ішінде Шапырашты Наурызбайдың есімі бірнеше рет аталып өтеді [1, б. 146]. Ол батыр жайлы: «Наурызбай шайқаста тәккаппар қалмақтарды көріп, өзінің ала жылқысымен халқының және өзінің атағын күшейтті!» деп жазады [21]. 

Бұқар жыраудың қазақ қоғамындағы рөлі мен ықпалы өте зор болды, оның еңбектері одан да маңызды рөл атқарды. Абылай ханға жақын жүрген жырау ретінде ол аса маңызды дәуірлік оқиғаларды бейнеледі, сондықтан оның шығармаларында Наурызбайдың есімінің бірнеше рет айтылуы – осы кезеңнің күрделі оқиғаларындағы, ең алдымен қазақ-жоңғар соғыстарындағы осы тарихи кейіпкердің рөлінің маңыздылығының куәсі болып табылады. Жырау ұлы батырлардың Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай есімдерімен қатар Наурызбай батырды атап кетеді. Бұл XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қоғамның әскери өміріндегі батыр рөлінің жарқын дәлелі: «Қарақерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай ту түбінде тұр еді. Абылай хан осы күн, айбатты да, сұр еді» [24, б. 72].

 Бұқар жырау Наурызбайды дәріптеп, ол туралы өлеңдер жазды: «Ей, Наурызбай, Наурызбай! Шапырашты Наурызбай! Асылы едің асылдың, жасылы едің жасылдың. Ей, Наурызбай, Наурызбай! Жауға киер беренім, миуа ағашта береғім, еңкерістен жау келсе, бетіме үстар керегім. Ағайын қызыл сөз айтса, өсекке тоспас құлағын, түк естімес керіңім. Арандай ашып ауызын  Серен келсе сестеніп, аттана шабар керенім. Өліспей тірі  беріспес, артықша туған өренім. Жау қыспаққа алғанда, қазақты қанға малғанда, өткел бермес теренім. Майданнын қанды өтінде, жасанған жау бетінде сені ылғи көремін. Ұлы дүбір бәйгеде жаныға ат қоқканда,  алдында көрем сөренің». [26, б.4]

Наурызбай туралы аңыздар, оның әскери жеңістері мен ерліктері қазақ эпостары мен дастандарында сақталған. Наурызбай өлгенге дейін (ол жетпіс жылдан астам өмір сүрді) қазақ жерін қорғады. Оның отбасы мүшелері: үш ағасы, бірінші әйелі Ақбике, екінші әйелі қалмақ Олжагүл, және оның екі баласы жаудан қаза тапты.

Ұлы батыр өмірінің мақсаты мен мағынасы келесі ұрпаққа қалдыру үшін жерді, елді сақтау болды. Ұлы батырдан ұрпақтар қалды. Наурызбайдың келесі ұрпақтары (Оңтағар, Жақсылық, Шәшке) қазіргі таңда Алматы облысының Жамбыл, Қаскелең және Іле аудандарында тұрады.

Еңбегі

Ұлы жүздің жерлерін жоңғарлардан босату туралы нарративті материалдар аз, бірақ қазақ аңыздары, қазақ тарихи эпостары мен дастандар түріндегі ауызша деректер сақталған, ол әскери тарихтың өткен оқиғаларын ішінара қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Бұл оқиғалар «Райымбек», «Ер Өтеген», «Қаракерей Қабанбай», «Бөгенбай батыр», «Олжабай батыр» және т.б. дастандарында сипатталған.  Наурызбай батыр 1720-1750 жылдар аралығындағы қазақ-жоңғар соғыстарының барлық ірі шайқастарына қатысты: «Ақтабан шұбырынды» (1723-1727), Бұланты (1727). Аңыздарға сәйкес, батыр Аңырақай шайқасына (1730 жыл) қатысып, Шапырашты тайпасынан шыққан қазақтардың жасағын басқарған. [27]

Алматы шатқалының шығыс жағына қарай Албан Райымбек батыр өзінің әскерімен Жоңғар қолбасшылары Секер, Арыс және Аганасқа қарсы соғысады. Жоңғарларға солтүстік-батыс бағытта батыр Наурызбай әскері қарсы тұрады. 1729 жылы қазақтар бір жасақ құрамында үш жүздің негізгі күштерін жинап, олардың жалпы саны отыз мыңнан астам жауынгерлерді құрайды. Орта жүз қазақтарының екі түменін Қаракерей Қабанбай және Қанжығалы Бөгенбай батыр басқарды. Ұлы жүздің әскери жасағын Дулат батыр, Өтеген батыр мен Шапырашты Қазыбек басқарған. Аңырақай шайқасынан кейін (1730 жыл) жоңғар билеушісі Шамал жаңа шайқас үшін әскерді жинайтыны белгілі болады. [28]

Қаратауда Ұзынбұлақ елді мекеніндегі шайқастан кейін (бір мәліметтерге сәйкес Өтеген батыр із-түзсіз жоғалып кетеді) Ұлы жүз қазақтарының жалпы жасағының қолбасшысы болып Шапырашты Қазыбек батыр болады. Шайқастар жиі қолбасшылардың немесе атақты батырлардың жекпе-жектерінен басталатынды. Қазыбектің жекпе-жекке (ол қырық жастан асып кеткен болатын) жасы келмеді. Сонымен, Ұлы  жүздің әскерін басқарған батыр Қаскелең, Шамал ханмен жекпе-жекке шығады деп шешілді. Жекпе-жекке қатыса алатын тәжірибелі Бөлек батыр Аңырақай шайқасында сол қолына жараланған болатын. Ниет білдірген басқа да жас батырлардың қолбасшылық тәжірибелері жоқ еді. Қолбасшы ретінде қазақ әскерін Үш қаласына алып кеткен Наурызбай сайланды.

Шамал шайқасқа өзінің әйгілі жауынгерлері – Қаскелең, Домбайыл, Боралдай, Қаңыр және басқаларын қояды. Қаскелең жоңғарлардың ішіндегі ең әйгілі және күшті жауынгерлердің бірі болды. Қаскелеңнің атасы мен әкесін XVII ғасырдың аяғында қазақтар тұтқынға алады, ал Қаскелеңнің өзі қазақтардың арасында өскен екен (бір деректерде өзінің есімі қалмақтар (жоңғарлар) тұрып жатқан Алматы маңындағы ауданның атымен аталған дейді). Кейін туыстарына оралғаннан кейін Қаскелең Шамал ханның қолбасшыларының бірі болады. Қаскелең мықты әрі қауіпті қарсылас болған, қазақ тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, әсіресе қазақтардың әскери істерін білетін, қазақтардың іс-әрекетін бірден түсіне алған. Ұрыс алдында алғашқы жекпе-жек қалмақ Боралдай мен Шапырашты Қазыбек батырдың ұлы Қасқара арасында басталды. Екінші ұрысқа қазақтардан – Қаскелең, ал қазақтардан Наурызбай батыр шықты. Ұрыс ұзаққа созылмады, Наурызбайдың найзасы жауды тесіп өтті. Аңыз бойынша, Шапырашты Наурызбайдың жеңісі туралы хабар бүкіл далаға тарады. Батыр ұлы батыр мен қолбасшы атақ-даңқына ие болып, түмен (он мыңдық әскер) басшысы атанды.

Сақталған аңыздарға сәйкес, қайғылы жоңғарлардың жеңілісіне алып келген Шамал ханға (Шамалған) Қабай жырау мынандай ащы сөздерін жазған: «Балдырганы білектей, алмалары жүректей, әлімтідей жер кайда?! Райымбек, Қараш, Наурызбай, Өтеген, Бөлек һәм Сатай, қыспаққа жанды салғанда, қонтайшы біздің жүр кайда?!»)[29, б. 3].

Жетісу жерінің қалай босатылғаны жайында қазақ аңыздары айтып кетеді. 1752 жылдың күзінде жоңғарлар мен қазақ арасында қайта соғыс басталады. Бірақ жоңғар күштері көп жылдық соғыстардан кейін әлсіз болатын. Шығыс Қазақстанда, Тарбағатай аудандарында жоңғардың қоңтайшысы Лама Дорджы бастаған шапқыншылықтар, олар үшін табысты болған жоқ, шайқастар ауыспалы жеңіспен жүрді. Жоңғар әскерінің осы бөлігін күшейту үшін Лама Дорджы өз отрядтарын Жетісудан Тарбағатайға көшірді.

Абылай ханның ордасында бес жүз қылышты әскерден тұратын қазақ-жоңғар отрядын жіберу туралы шешім қабылданды (оның құрамына қазақтарға қарсы шыққан қалмақ-жоңғарлар кірді). Аңыздар бойынша жоңғар құрамаларын Дабашы, қазақтарды Шапырашты Наурызбай басқарған. Жоңғар әскерлері қатты әлсіреп, қазақтарға қарсы тұра алмады. 1753 жылы қаңтарда Лама Дорджы өлтірілді, Дабашы жаңа қонтайшы болады. Жоңғариядағы ішкі қақтығыс басталып, хандық аймақтағы бұрынғы әскери күші мен саяси ықпалынан айрылды. Қазақ жерлерін жоңғарлардан азат ету жалғасты.

Айнакөлдің жағасында Шамал хан мен Наурызбай шайқаста кездесті, сол кезде олардың арасында жекпе-жек өтеді. Шамалдың жоңғар әскерінің он мыңға жуық қылышты әскері болды, олар Балқаштың жанындағы Нарын өзенінің са,асында орналасты, көктемде Іле Алатауына қарай жылжыды. Қызыбек Тауасарұлы өзінің «Түп тұкияннан өзіме шейін» атты кітабында Іле арқылы өткен қазақ жігіттері Шамал хан бастаған қалмақ әскерін қуып жетеді деп жазған. Айнакөлдің жағасында қазақтардың Шамал әскерлерімен шайқасы өтті. Жоңғарлардан шыққан Қангыр, Манбадар және Домбайыл сарбаздары шайқасқан, қазақ тарапын жекпе-жекте жеңіске жетіп, Жоңғар батырларын жеңген Сенкібай, Шойбек және Мәмбет қатысты. Содан кейін Шамал ханның өзі шайқасқа шығады, карсыласы болып батыр Наурызбай шықты. Наурызбай жеңіске жетеді. Қазақ батырының күшіндегі артықшылығы бірден байқалды, ол Шамалды бірінші соққысынан-ақ қол шоқпарымен өлтірді. [29]

Осы кездесулерден кейін қазақтар жеңіс ұранымен шабуылға шықты. Жоңғарлар Бестас құмына қуылып, ығыстырылды. Аңыз бойынша, осы шайқастан кейін Айнакөлді қазақтар Айнакөл Наурызбайкөл деп атай бастаған, ал бұл шайқастың орнын Майдан деп атап кеткен.

1750-ші жылдары Наурызбай Малайсары, Қыстық Малай, және Шапырашты Қасқара батырларымен бірге жоңғар әскерін талқандап, оларды Жетісудан қуып, Тұрфанға (қазіргі ҚХР аумағы) лақтырып, жоңғарлармен тұтқындалған көптеген қазақтарды босатады. 

Наурызбай Жетісудан Жоңғар толық қуылғанға дейін қазақ жері үшін соғысты. Абылайдың (Әбілмансұр) билігі кезінде (1771-1781 жылдар) Наурызбай ұлы ханның қолбасшылары мен ту ұстаушыларының бірі болды.

Ұлықталуы

Алматының орталық көшелерінің бірі Наурызбай батырдың құрметіне аталған. 2014 жылы Алматы қаласында Наурызбай ауданы құрылды.

Наурызбайдың жерлеу орны – Дегерес ауданына апаратын жолдың жанында, Алматы облысының Тарғап ауылынан оңтүстікке қарай Қозыбасы Тауында. Батырдың жерлеу орнында кесене салынды, 2003 жылы қайта құрылғаннан кейін ескерткіш тас орнатылды. 

Шапырашты Наурызбай батыр Кесенесі // Айтулы Н. Шапырашты Наурызбай. Поэма. – Алматы, 2011. – 148 с.;

Кіру режимі: https://ruh.kz/geo/almaty/mavzolei_naurizbaya_kuttimbetuli/

2006 жылы Қаскелеңде Шапырашты Наурызбайдың 300 жылдығына байланысты Алматы облысы Қарасай ауданының орталығында батырға ескерткіш орнатылды. Ескерткіштің ресми ашылуы 2006 жылдың 16 қыркүйегінде өтті. Батыр биік тұғырдың үстінде, екі үлкен жолдың қиылысында қолында қаруы бар, аттың үстінде тұр, бұрынғыдай Жетісу кеңістігін шолып, қазақ жерлерін қорғауға дайын тұрғандай. Ескерткіш мүсіншісі – Н. Далбай.

        Шапрашты Наурызбай батырға ескерткіш.

        Кіру режимі: https://zhetysu.travel/objects/kulturnye-        obekty/pamyatniki/pamyatnik-nauryzbay-batyr

Батырды атақты жыраулар мен ақындар: Бұқар жырау, Жамбыл Жабаев және басқалар дәріптеген. Шапырашты Наурызбай батырға қазақ мәдениеті өкілдерінің өлеңдері, романдары, өнер туындылары арналған. Олардың ішінде: Н. Айтұлының «Шапырашты Наурызбай. Поэмасы» (2011), Б. Әбілдаұлының «Шапырашты Наурызбай батыр» тарихи романы (2009), Қазақ хандығының 550 жылдығына орай «Мирас» баспасының үш томдық «Шапырашты Наурызбай батыр» (2015) атты үш томдығы және басқалары жарыққа шықты. Қазақстандық суретшілер (М. Есекеков, Б. Мамаджанов, Н. Қарымсақов, Д. Қастеев, Б. Мырзахметов, В. Крестников, М. Бейсембаев, М. Нұрғожин және басқалары) өз картиналарында жоңғарлармен соғысқан Наурызбай батырдың бейнесін түсірді.

Әдебиеттер және деректер тізімі:

1 История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Том 3. – Алматы: «Атамұра», 2000. – 768 с.

2 Гавердовский Я.П. Обозрение киргиз-кайсакской степи. 1802-1803 гг. Речь Речь Буканбай батыра// Режим доступа: https://yvision.kz/post/556178

3 Ерофеева И. Институт батыров – это исключительно казахский феномен // ЦентрАзия.  –2011. – 30 мая. // Режим доступа:  https://centrasia.org/newsA.php?st=1306708920

4 Кабылтаева С.К. Роль батыров в сохранении целостности казахско государственности (первая четверть XVIII в. – середина XIX в.). Диссертация на соискание ученой степени доктора философии PhD по специальности «История». – Астана, 2017. – 193 с.

5 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и межтюркские основы на букву «Б». /АН СССР. Институт языкознания. – М.:«Наука», 1978. –349 с.

6 Ерофеева И.В. Символы казахской государственности. Позднее средневековье и новое время. – Алматы, 2001. – 152 с.

7 Казанцев И.М. Описание кигиз-кайсак. – СПб., 1876. – 231 с.

8 Алланиязов Т.К., Ошанов Н.З. Военное дело кочевников Казахстана: опыт и проблемы изучения. – Алматы: ОО «OST-XXI век», 2017. – 200 с.

9 Исторический опыт защиты Отечества. Военная история Казахстана: Учебное пособие для курсантов военных училищ и студентов гражданских учебных заведений/ Составители: П.С. Белан, Т.Б. Балакаев. – Алматы: «Борки», 1999. – 352 с. // Режим доступа: http://library.wksu.kz/dmdocuments.pdf

10  Семенюк Г.И. Оружие, военная организация и военное искусство казахов в XVII-XVIII вв. // Вопросы военной истории России XVIII и первой половины XIX веков. – М.: Наука, 1969. – 445 с.

11 Ахметжанов К.С. Жараған темір кигендер (батырлардың кару-жарағы, әскери өнері, салт-дәстүрлері). – Алма-Ата: РГЖИ «Дәуір» АО «Томол», 1996. – 256 с. 

12 Кушкумбаев А.К. Военное дело казахов в XVII-XVIII веках. – Алматы: «Дайк–Пресс», 2001. – 172 с.

13 Ахметжанов К.С. Ер қаруы  – бес қару // Ана тілі. – 1992. – №2.

14 Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. проф. Асфендиарова С.Д. и проф. Кунте П.А. 2 изд.  – Алматы: «Казахстан», 1997. – 383 с.

15 Бобров Л.А. Шлемовые плюмажи и значики на копьях, как маркер казахской военной элиты эпохи позднего средневековья и раннего нового времени// Режим доступа: http://www.main.vsu.ru/~cdh/Articles/10-03b.htm

16 Қазақ Совет Энциклопедиясы. 8 том. – Алматы: Қазақ Совет Энциклопедиясының Бас редакицясы, 1976. – 664 б.

17 Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. 7 том. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакицясы, 2005. – 728 б.

17  Жетысу. Энциклопедия. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. – 712 б.

19 Омаров Т. Шапырашты Наурызбай қазақ тарихшларының еңбектерде// Насенов Б. XXI болiм – XXVI кiтап. Шапрашты Наурызбай Батыр. – Алматы-Новосибирск, 2012. – Б.104-106.

20 Қыдырбекұлы Б. Шапрашты Наурызбай // Егеменді Қазақстан. – 1991. – 16 ақпан.

21 Селеубаев А. Басбатыр // Қазақ батырлары. – 2003. – №4 (57).

22 Один из трех знаменосцев Абылай хана// Qazaqstan. – 2017. – 22 июля. // Режим доступа: http://iqap.kz.

23 Тауасарулы Қ. Түп тұқияннан өзіме шейін. – Алматы: Жалын, 1993. – 321 б.

24 Койгельдиев М. Наурызбай батыр Құтпанбетұлы // Ұлттық саяси элита. Қызметі мен тағдыры (XVIII-XIX ғғ.). Зерттеулер. – Алматы: «Жалын баспасы» ЖШС, 2004. – Б.66-74

25 Каимнский А. Найдена могила Наурызбай батыра? //Экспресс К. – 2009. – 23 июня. – С.1

26 Койгельдиев М. Наурызбай батыр// Парасат. – 2006. – №8. – Б. 2-5.

27 Казахстан. Национальная энциклопедия. Том 4 / Гл. ред. Б. Аяган. – Алмата: Главная редакция «Қазақ энциклопедиясы», 2006. – 568 с.

28 Кенже Т. Погибельный холм ойратов или как казахи отстояли Жетысу. // Central Asia Monitor. – 2018. – 9-15 февраля (№ 2). – С. 9// Режим доступа: https://camonitor.kz/30567-pogibelnyy-holm-oyratov-kak-kazahi-otstoyali-zhetysu.html. 9.02.2018

29 Турлыбайұлы Ж. Тұгыры биік тұлға // Егемен Қазақстан. – 1995. – 18 шілде. – Б.3. 

АвторыСактаганова З.Г., : т.ғ.д.