СҰЛТАНМӘМЕТ СҰЛТАН – Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

Сұлтанмәмет сұлтан (1710-1794) – Қазақ хандығының көрнекті қайраткері. Жошы ханның ұрпағы. Абылай ханның немере ағасы. Орта Ертіс өңіріндегі қыпшақ ұлысының старшинасы. Атақты батыр әрі қолбастаған сардар.

1771 жылы Еділ қалмақтарына қарсы «Шаңды жорық» кезінде 50 мың адамнан тұратын жасақ жинады. Еділ қалмақтарымен және жоңғарлармен ерлікпен шайқасты. Орта жүз қазақтарының Ертістің оң жағалауына өтуіне бастамашысы болды. Ол тәжірибелі дипломат ретінде де таныла білді: Ресей және Қытайдың Цинь империясымен белсенді дипломатиялық келіссөздер жүргізді. Біраз уақыт Қытайға қазақ елі үшін кепілдікке де тапсырылды. Оған Солтүстік және Шығыс өңірі қазақтарын басқаруға 18 ұлы көмектесті. Шаруашылығында 20 мың жылқысы бар дәулетті адамдардың бірінен саналған ол Орта Ертіс өңірінде шабындық дайындау мен сауда жасау ісін жолға қойды.

Өмірбаяны

Кеңес дәуірінде бірнеше объективті және субъективті жағдайларға байланысты ұмыт болған бірқатар тарихи тұлғалардың есімдері белгілі себептермен зерттелмеді. Солардың қатарындағы XVIII ғасырдағы ұлттық ауқымдағы әйгілі тұлғалардың бірі – Жошы ханның ұрпағы және Орта Ертіс қазақтарын Хан Әбілмәмет пен Сұлтан Абылай атынан шебер басқарған – Сұлтанмәмет.

XVIII ғасырдың 30-жылдардың ортасында Орта Ертіс аймағынан Сұлтанмәмет тарих сахнасынан орын алды. Ағалы-інілі, құрдастар, бір өлкенің тумалары және бір атаның ұрпақтары Абылай мен Сұлтанмәмет бір уақытта белгілі бір рулардың сұлтаны болып тағайындалды: Сұлтанмәмет Орта Ертіс өңірінің «Қыпшақ ұлысын», ал Абылай Арғын, Атығайларды басқарды. 1710 жылы қазақ жерінің оңтүстігінде дүниеге келген Сұлтанмәметтің толық аты-жөні – «Сұлтанмұхаммед», әртүрлі дерек көздерінде «Сұлтан Мәмет», «Мәмет Сұлтан», «Сұлтанбет» атауларымен кездеседі. Ата-анасы мен жақын туыстары Қазақ хандығының сол кездегі астанасы Түркістанда өмір сүрген. Орта жүз ханы Әбілмәмбеттің қамқарлығының арқасында Сұлтанмәмет Ертістегі қыпшақ ұлысының сұлтаны болып тағайындалды. Сұлтан сол күрделі саяси қарама-қайшылықты дәуірде қазақ елінің амандығы үшін кепіл бола отырып, білікті, қабілетті билеуші ретінде патша әкімшілігімен қатынаста болып, қазақ халқының лайықты ұлы ретінде ел басқарды. Ол бүкіл Орта Ертіс өңірінің билеушісі әрі «Қыпшақ ұлысының» сұлтаны ретінде Жоңғар, Қытай мемлекеті және Ресей империясымен көптеген күрделі келіссөздерді сәтті жүргізе білуімен өз замандастарының арасында озық тұрды. Сұлтанмәмет және оның балалары қырғыз, қарақалпақ және өзбектермен күрделі мәселелерді шешуге мәжбүр болып, кей жағдайларда жалпы қазақ жасағының құрамына өз әскерін де жіберіп отырған. Сұлтанмәмет туралы алғашқы мәліметтер 1739 жылдан басталады. Ш. Уәлихановтың айтуы бойынша ол Абылайдың қасында сенімді серігі болған. Орыстар қазақ елінің аға ханы атағына ие болған Әбілмәмбетті айналып өтіп, Сұлтанмәметпен келіссөз жүргізген [1, с. 113] дейді.

Алайда, Абылай Ресейдің шекара шебінен едәуір қашықтықта, Түркістанда тұруды жөн көрді. Белгілі ғалым Ш. Уәлиханов Әбілмәмбетке, Абылайға және Сұлтанмәметке төмендегідей баға береді: «…сол кезде Ордаға жіберілген барлық орыстардың куәліктері бойынша нағыз хан Әбілмәмбет еш нәрсені шешпегендіктен, 1739 жылы Абылайды (Абылай – З.К.) және оның бауыры Сұлтамәметті Ресей үкіметі Орта жүздегі ең мықты билеуші ретінде таныған…» [2, 113]. Орынбор комиссиясының басшысы И.Н. Неплюевтің 1742 жылғы 27 қыркүйектегі Сыртқы істер коллегиясына жасаған есебінде біз Ертіс сұлтанын Қазақ хандығының басты үміткерлерінің бірі ретінде көреміз: «…Мен Ор бекінісінде болғанымда, Орта жүзден Сұлтанмәмет сұлтан өз ұлысынан және бағынышты қазақ ордасынан да келді» – дейді [3, с. 254]. Сол кезде Сұлтанмәмет Қазақ хандығының солтүстік-шығыс бөлігінде ғана емес, жалпы қазақтың беделді билеушісі болған. Ол немере інісі ықпалды сұлтан Абылайды жоңғар тұтқынынан құтқару мақсатымен, бауырының тағдырына алаңдап, мыңдаған шақырым жол жүріп, Ресеймен шекаралас жатқан Кіші жүз жеріне келіп еларалық келіссөз жүргізді.

XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Орта жүз қазақтарының танымал зерттеушісі И.Г. Андреев Сұлтанмәметпен достық қарым-қатынаста бола жүріп, ол, Сұлтанмәметтің Есім ханның ұрпағы болғанын жазады: «Бұл жерге Мен Коряковск бекетінен осы жаққа өткенімде оның өзі, өзінің шығу тегін Ешім ханнан (Есім. – З.К.) таратып маған дәлелдеді» [4, 101]. Оның ұлысының орналасуына келер болсақ, статист Ф. Щербинаның экспедициясы жинаған қазақ жерін пайдалану туралы мәліметтерге сәйкес Ақмола болысының Омбы ауданын зерттеу нәтижесінде, Сұлтанмәметтің және оның ұрпақтарының билігі /болашақ 1868 ж./, Ақмола облысы, Омбы уезіне және Павлодар уезіне, сол кездегі Семей облысының Семей уездерінің бір бөлігіне кең тарағаны анық [5, с. 43].

Сұлтанмәмет сұлтан тікелей басқарған «Қыпшақ ұлысы» өзінің көшін Жәміш бекінісінен бастап, Ертіс өзенінен төмен, аралдар бойымен жүріп өтіп, Железин бекінісінен біршама арырақ аяқтады [5, 101]. Архив деректері көрсеткендей, оның билігі Омск бекінісіне дейін созылды. Сұлтанмәмет сұлтан туралы мәліметтер капитан И.Г. Андреевтің «Описание Средней орды киргиз-кайсаков» еңбегінде: «Сұлтанмәмет сол ұлыстағы ең жақсы деген 5000-ның ішіндегі әйелдері мен балаларды қоспағанда құрметке лайық жан» [4, с. 101] деп келтірген. Алайда, әскери жорықтар кезінде ол өз ұлысынан 7-8 мың сарбазды сапқа тұрғыза алған.

Сұлтанмәмет өз иелігіндегі халыққа он сегіз ұлы арқылы билік жүргізген. Атап айтсақ: Орыс (Наурыз), Иман, Үкібай, Тартан, Жәңгір, Ахмет, Сейіт, Қарақас, Ботай, Кәріпжан, Матай, Таймас, Шаншар, Бышқан, Құлтай, Мұқыш, Құлшық және Қараш. Олар әр әйелдерден туған: біздегі мәліметтер бойынша, Сұлтанмәметтің кемінде екі әйелі болған. Сірә, И. Фальк басқарған орыс академиялық экспедициясының мүшесі Х. Барданес 1771 жылғы өзінің жазбасында Сұлтанмәметтің ең кіші әйелін суреттеген [6, 284 б.]. Сонымен қатар, Сұлтанмәметтің жасы 70-ке келгеніне қарамастан кәнизактары болған, бұл оның физикалық күш-қуатын білдіреді. Бұл сөзімізге 1778 жылдың қарашасында генерал-майор Н.Г. Огаревка шекара шебіне қашып кеткен кәнизагін қайтарып беру жөніндегі өтінішпен жазған хаты дәлел: «Менің хатыма сәйкес, қашып кеткен кәнизәгімді қайтаратындығы жөнінде маған жазбаша жауап жіберді, мен оны дұрыс қабылдадым. Бұл үшін мен өзімнің кішігірім ризашылығымды білдіремін» [7, 45 п.].

Бәлкім, ол 1771 жылы жорықта қолға түскен, Жоңғарияға қашуға тырысқан, Еділ қалмағының өкілі болуы да мүмкін. Сұлтанның балалары әрбір руға басшы болып бекітілді, атап айтсақ: Орыс сұлтан Бәсентинді, Иман сұлтан – Күрлеуіт – Қыпшақты, Тортан – Жәрімбет – Қыпшақты, Үкібай – Қызылқақ-слетінді, Ботагөз – Құлатай-Қыпшақты, Матай – Ақтілекті, Құлтай – Сағал-қыпшақты, Құлшық – Жолаба-қыпшақты, Шаншар – Айтей-Бәсентинді басқарды. Кейін оның немерелері мен шөберелері де аға сұлтан және болыс болып ел басқарады, сонымен бірге, Ертістің оң жағалауына көшуге бастамашылар болған. Сұлтанмәмет өзінің адал батырларын да ел басқаруға тартқанын, Сұлтанмәмет пен оның ұлы Орыстың хаттарында Уақтан Серкебай батыр мен Тілеумбет батыр, қанжығалы руынан Бақты батыр, қыпшақтан Қошқарбай батыр және тағы басқа батырлар туралы жазылған. 1771 жылы Сұлтанмәметпен орыс академиялық экспедициясының мүшесі, белгілі ғалым және саяхатшы Х. Барданес кездеседі: «26 шілде күні түс уақыты шамасында Сұлтанмәметтің ордасына жолға шығып, мен оның ілтипатты қабылдауында болдым. Оның ордасы немесе ауылы 8 киіз үйден тұрды, олардың үшеуі ақ киізден тап-таза, қалғандары қараша үйлер, сірә қызметшілері мен күтушілерінікі болуы керек қарапайым болды. Кіреберіс қазаннан жоғары жақта парсы кілемі төселген, оның үстінде сұлтан мен әйелі отырды… Сұлтан 60 жаста, жұқалау келген, кішкентай қара сақалды. Оның үстінде жібек көйлек, басында алтын жіппен тігілген мұрап болды. Ол байсалды көрінді … ол, монархтың денсаулығы туралы сұрады» [6, 283-284 б.].

Сұлтанмәмет және оның ұрпақтары басқаратын аймақтағы мемлекетаралық қатынастарды тұрақтандыру және сол кезеңде күрделі болған шекаралық мәселелерді шешудің бейбіт әдістерін табанды түрде алға бастыру бастамасын ұсынды. Ресей империясының 1762 жылы екінші Екатеринаны императорлыққа ұлықтау рәсіміне таңдаулы 5 қазақ хандары мен сұлтандарының қатарында (Нұралы, Абылай, Ералы, Айшуак және Сұлтанмәмет) Сұлтанмәметтің де шақырылуы, сұлтанның Ертіс өңіріндегі ықпалы мен дәрежесінің дәлелі. Жоғарыда есімдері аталған қазақтың хан-сұлтандары екінші Екатеринаның таққа отыру құрметіне орай арнайы ұжымдық құттықтауын жолдады [8, с. 227].

Сұлтанмәмет сұлтан және оның балалары өте діндар еді. Сол үшін олар үнемі өздерімен бірге орыс татарларынан, кей жағдайда башқұрттардан молдалар ұстады [7, п. 192-192 арт]. Сұлтанмәмет сұлтан балаларының сауатты болуы керектігін түсініп, оларға үйде мұсылманша білім бергісі келді. Бұған оның генерал-майор Н.Г. Огаревтен 1778 жылғы 15 қаңтардағы өзінің балаларының білім алуына молданы жіберуді сұраған хаты дәлел бола алады: «Мәртебелімнен маған балаларыма білім алу үшін молданы, башқұрт старшыны Абылайдың жиенін жіберуді өтіндім» деген өтінішіне Ресейдің аймақтық билігі келісімін беріп жауап берді [7 л. 44-44 об.] Сұлтан өз құлдарын Тәуке ханның орнатқан заңына сүйеніп өлім жазасына кесе алатын, ал, қарапайым халыққа келгенде Абылай ханның араласуы қажет еді, оны біз Сұлтанмәметтің көптеген хаттарынан: «баласы Орыс сұлтан иелігінде ұрлық жасаған пенденің дарға асылғандығын» [9, п. 244-244 об.] көреміз. Бұл ретте, Ресей империясы мұндай мәселелерді қазақ билеушілерінің хандар мен сұлтандардың құзыретіне кіретін ішкі мәселелер деп санап, оған араласпады. Сұлтанмәмет мұндай жағдайларда адамшылықтың әрекетінен шыққан жоқ. Ол қазақтың дәстүрлі мерекелерін, соның ішінде Наурызды елімен бірге белсенді түрде атап өтетін [10, 594, 594 п. арт.].

Сұлтанмәмет және оның балалары да өте дәулетті, бай еді. Оның байлығы, ең алдымен, жылқыларымен есептеледі. Қуаңшылық немесе жұт болған жағдайда ол шекара шебінің ішкі жағына, Ертістің оң жағалауына дереу көшіп кете алатын. Ол және оның балалары 1771 жылдан бастап, қысқы уақытта қарусыз, орыс бекіністері мен казак және шаруа ауылдарына жақындамау шартымен, Ертістің оң жақ жағалауында көшуге рұқсат алды. Сұлтанның жылқыларын орыстар ұрлаған жағдайда малды тез қайтаратын. Ал, өз қазағы оның жылқысын ұрлауға тәуекелге бармайтын. Әскерилер, оның аймақтың жоғары шенді басшылығымен және бекініс басшыларымен қарым-қатынасын білгендіктен, оның малын ұрлаудан қауіптенетін. Ол әрбір ұрланған жылқы басы үшін жергілікті билік өкілдерімен, Ресей шенеуніктерімен ұзаққа созылса да қажырлы түрде хат жазысатын. Сұлтанмәметтің өте бай тұратынын жылқысының өзі кем дегенде 20 мың бас екендігі Жәміш бекінісінің коменданты, майор Ф. Шаховтың Сібір корпусының қолбасшысы генерал-лейтенант Н.Г. Огаревке берген 1788 жылғы 8 қаңтардағы есебінде айқын көрсетілген. Онда 1787-1888 жылдары қыста қазақтың үйір-үйір жылқыларын өткізу туралы ведомостың қосымшасында егжей-тегжейлі жазылған: «Бәсентин болысының старшыны Орыс сұлтан және оның баласы Тәтенде Қара станица маңында 50 жылқышы 7000 бас жылқы, ал , Сұлтанмәмет және оның баласы Қарашада 100 жылқышыда 20000 бас жылқы болған» [11, 40-42 п.].

Сұлтанмәметтің малы бұдан да көбірек болуы мүмкін, өйткені ол барлық малын Ертістің оң жағалауына апармаған. Бұл есепке түскен мал басы ғана. Мал басын сақтап қалу үшін бірнеше бөлікке қосқа бөлу байлардың қолданатын күнделікті іс-әрекеті. Кей жағдайларда малдарын кедейленген туыстарына өнімін қолдану үшін беріп, мал басын аман алып қалатын. Шөп қоры жеткілікті болмаған жағдайда ірі қара мен қойды қорада ұстап тұру мүмкін емес еді. Сондықтан, 1776 жылы Сұлтанмәмет сұлтан шөп шабу жұмыстарын белсенді түрде жүргізуге тырысты, ол үшін Ресей тарапынан оған шөп шабушыларды жіберуді өтініп отырған. Бұған Сібір корпусының қолбасшысы, генерал-майор А.Д. Скалонға 1776 жылғы 24 шілдедегі хатында шөп шабуға он адамды көмек ретінде жіберуін сұрағандығы мысал. Онда ол шабындық уақыты келуімен Коряковск фарпосынан шалғы, орағымен бірге он адамды сұрайтынын, оған өзімнің жұмысшыларымды қосып, шөпті жеткіземіз және жинаймыз дейді [12, 59 п. арт.]. Патшалық билік бұдан бұрындары Абылай сұлтанның жасаған өтініші сияқты, Сұлтанмәметтің де өтінішін орындады, олар көшпенділерді бағындыруға және біртіндеп отырықшыл етіп қоныстандыруға өте мүдделі болды. Отырықшыға айналса жауынгерлік ерлігінен айырылып, еркін қимылдауға мүмкіндігі азайып, оңай басқарылады дегенді ұстанды. Содан кейін шабындықты жеткізу үшін бес адамды жіберу туралы ұсыныс шешім қабылдады [12, п. 59 арт.] Сұлтанмәмет сұлтан мен оның балалары XVIII ғасырдың соңына дейін егіншілікпен айналыспады, өйткені бұл бай көшпелілердің кәсіптері емес еді, дәстүрлі түрде отырықшылық өмір салтын ұнатпады. Сұлтанмәметтің ұрпақтарының ішінде алғашқылардың бірі болып, Бәсентин болысының басшысы Тәтен Орысұлы (1793 – XIX ғасыр) егіншілікпен айналысты. Н.Г. Аполловтың айтуы бойынша 1808 жылға қарай алғашқыларының бірі болып Ертістің оң жағалауындағы Бұлақ деген қоныстағы сұлтан Тәтен Орысұлы егіншілікпен айналысқандығын жазады [13, с. 226].

Сұлтанмәмет және оның қол астындағылар белсенді түрде аң аулаумен айналысты. Кейде аң аулауға оқ жетпей қалғанда Ресей тарапына ерекше құрмет білдіріп, Ертіс өзені мен көлдерінен жабайы құстарды атып алу үшін (қорғасын З.К.) қорғасын сұрайтын. Бұл Сұлтанмәметтің Сібір шебіндегі әскерлердің қолбасшысы генерал-майор фон Веймарнға 1760 жылы 23 қыркүйектегі жазған хатында былай көрсетілген: «Киргис-Кайсацкий (қазақ – авт.) Орта орда қырғыз-қайсақ (қазақ. – Автор.) ордасынан сізге сенімді Сұлтанмәмет сұлтан: генерал-майор Иван фон Веймарн мырза … қазақтың Ұлы Ордасы, сізден алыста болса да сенім арта алатыныңызды білдіре отыра … Біз мұнда құстар көп болғандықтан, оларды атуға қорғасын жіберуіңізді сұраймыз» [14, 250 п. арт.]. Сұлтанмәметтің өтініші бойынша 1776 жылы Ертіс өзенінің оң жағалауына Коряковск форпостынан сегіз шақырым жерге ағаштан үй салынады. Бұл Ертіс өңіріндегі патша үкіметінің ақшасын жұмсаған бірінші әрекеті еді. Қазақ билеушілерінің мұндай «өтініштері» олардың өздерінің билігін нығайтса, екіншіден, Жоңғар мемлекетін Цинь әскері талқандаған соң Ертіс өзені бойындағы байырғы өз жерлеріне қоныс аударуға ұмтылысын білдірді. Қазақ сұлтандары мен билеушілерінің стационарлы құрылыстарды салуында орыс үкіметінің көздеген өз мүдделері болды: мұны кездейсоқтық емес әлеуметтік-экономикалық және саяси бақылаудың формасы ретінде белгілі бір дәрежеде қыр елін «әлсірету» деп түсінді. Бір кездері мобильді дала тұрғындары, жауларының алдында әрқашан әлсіз, өздеріне тән емес қызметтерді атқаруға тиісті болды.

Сұлтанмәмет Ертіс бекіністерінің аумағында пайда болған көптеген «айырбас сауданың» бастамашысы болды. Осылайша, Ертістің сол жағалауы алқабы құрылуының алғашқы күндерінен бастап, сұлтан бекініс тұрғындарымен сауда жасай бастады. Жәміш бекінісінде жергілікті қазақтармен 1765 жылы 18-24 қаңтар аралығында жалпы саны 25 кісіден тұратын Сұлтанмәмбеттің адамдарымен айырбас сауда басталғаны Сібір корпусының командирі генерал-поручик И.И. Шпрингерге жолдаған Жәміш бекінісінің коменданты полковник А.Д. Скалонның рапортында мәлімделген. Бұл шарада Ресей тарапынан негізінен Сібірдің Тобольск және Тара қалаларына қоныстанған Бұхара көпестері болды. Тобыл көпесі Георгий Нечаевтың атынан орыс саудагерлері де болды. Сұлтанның қарамағындағылар жағынан түлкі, қасқыр, қарсақ секілді бағалы аң терілері, жылқы, киіз, күміс тағы басқа заттар ресейліктердің мата, қазан, таға, маржан секілді тауарларына айырбасталды [15, 188, 188 п. арт.]. Көбінесе, орыстармен шекара бойында сауда жасауды Сұлтанмәметтің өзі немесе оның бір баласы басқарған. Көшпелі өмір жағдайында орыс және азиялық көпестерінің қыр еліне келуі өте ыңғайлы болды. Мұны біз Бәсентин руының сұлтаны Орыстың (Сұлтанмәметтің үлкен ұлы – К.З.) 1771 жылы 14 наурыздағы генерал Станиславскийге жазған хатынан көреміз: «Айырбас сауда үшін саудагерлеріңізді жіберулеріңізді сұраймыз. Бізде жаз уақытында айырбас сауда жасайтын ташкенттіктер мен бұқарлықтар көп болады» [16, л. 94, 94 об] дейді ол. Осы хаттан сұлтанның белгілі бір дәрежеде саудагерлердің қауіпсіздігінің кепілі бола отырып, Орта Азия саудагерлерінің қыр елінде жүріп-тұруын нақты қадағалап отырғанын анық көруге болады. Сұлтанмәмет Орталық Азия мемлекеттері өкілдері мен бекіністегі әскерилер, қазақтар қатысатын айырбас сауда орындарын ашу үшін жергілікті биліктен тұрақты орындар ашуын жиі сұрайтын. Ол Орталық Азиядан келгендерді өзі бақылады. Олар қазақ даласынан өткендіктен, оған үнемі алымдар төлейтін. Бұл олардың жеке бастарының және тауарларының қауіпсіздігіне кепілдік ретінде берілетін. Жәміш бекінісіне қарама қарсы айырбас сауда орталығының құрлысын салуға Сібір корпусының командирі генерал-поручик И.А. Деколонгке 1772 жылдың 13 қыркүйегінде Сұлтанмәмет өтініш жасайды. Онда орыстардың кіруі біршама шектеулі және қауіпті болды, бұл Ташкенттік саудагерлердің келуіне кепілдік берді. Бұған оның «Менің сауда орнын салу жөніндегі өтінішімді қабыл алсаңыздар, онда ташкенттіктер қазақ халқына сауда жасауға келіп тұрар еді» дегені айғақ [17, 180, 180 п. арт]. 1745 жылы Абылай мен Сұлтанмәмет сұлтандар Сібір үкіметіне Жәміш бекінісінде сауда орнын ашу туралы өтінішпен жүгінді. Бұл қазақта нан, мата, пышақ, балталардың жетіспеушілігіне байланысты еді. Өз кезегінде Ертіс бекіністерінің тұрғындары сібір жарасынан қырылатын жылқы, ірі қара малдарының санын қалпына келтіруге мұқтаж болды. Сондықтан сол жылы генерал Киндерман Семей мен Жәміш бекіністерінде сауда жасауға рұқсат берді. Дала тұрғындары саудаға қой терісінен тон, түлкі мен қарсақ, ақбөкен терілерін, киіздермен қоса жылқы, ірі қара және ұсақ малды әкелді. Саудаға қазақтар, орыстар, жоңғарлар және орта азиялық көпестер қатысты. Бірақ жоңғарлардың әскери жорықтары кезінде бекіністермен саудасы уақытша тоқтатылды [18, 399-400 б.].

Сұлтанмәмет сұлтанның хан Абылаймен белсенді өзара іс-қимылдары, оның дипломатиялық бағыттағы ептілігі зерттеушілер үшін үлкен қызығушылық тудырады. Алдыға көз жүгіртсек, Ертіс билеушісі Шыңғыс ұрпағы Сұлтанмәмет өз заманының өте беделді мемлекет қайраткерлерінің бірі болғандығы, оның өз меншігі мен тұтастай қазақ хандығының шекараларын сыртқы экспансиядан қорғаудағы еңбегі зерттеліп отырған аймақтың тарихына сәйкес әртүрлі деректерде көрініс тапты. Ресейліктер Орта жүзде «Абылай мен Сұлтанмәметтің» коалиациясынан тұратын қарсылыққа тап болды, олардың өзара бірлескен іс-қимылдары, ынтымағы қырық жылға жуық созылды. Олар тек Орта жүзді ғана емес, сонымен бірге Ұлы жүздің және тіпті Кіші жүздің іргелес аймақтарын да басқарды. Екеуі де жоңғарларға, Еділ қалмақтарына, қытайларға, қырғыздарға және өзбектерге қарсы қорғану мақсатында жорықтар жүргізіп, үйлестірілген белсенді сыртқы саясат жүргізді.

Абылай мен Сұлтанмәметтің арасында ең жылы және сенімді қарым-қатынастар дамыды, оны бірқатар жағдайлармен түсіндіруге болады. Біріншіден, олар жақын туыстар – немере ағайындылар. Екіншіден, олардың жасы қатарлас және пікірлес болғандықтан ойлары бір жерден шығатын, барлық сыртқы саяси қатынастарда және ішкі істерде әрқашан бір-бірін қолдайтын. Үшіншіден, олардың бірлескен әскери бауырластығы маңызды фактор болып табылады: олар бірге барлық әскери қиыншылықтар мен ауыртпалықтарды бастан кешіп, жоңғарлар мен Еділ қалмақтарына қарсы көптеген әскери жорықтарға қатысты. Ең қиын жағдайларда бір-бірінен кеңес алды, қиын-қыстау кезеңдерде бір-біріне көмектесті. Төртіншіден, олардың балалық шағы қазақ жерінің оңтүстігінде бірге өтті. Ағайындылардың бала кезден басталған достығы, бір-бір ұлыс басқарушылығына тағайындалғанда бірлескен одаққа айналды. Мұны мыналар растайды: 1742 жылдың 27 тамызында Сұлтанмәмет жоңғар тұтқынындағы Абылай сұлтанды тұтқыннан босату үшін Ор бекінісіне келіп, Орынбор комиссиясының басшысы И. Неплюевке қолқа салады, ал, 28 тамызда Орда Ресейдің бодандығын қабылдайды [3, 242-243 б.].

Уақыт өте келе олардың достығы барған сайын нығая түсті, әсіресе Абылай қазақтың үш жүзінің ханы болғаннан кейін де жалғасын тауып күшейді. Бұл одақ Ресей әкімшілігін алаңдатты, өйткені олардың әрқайсысы империяға қауіпті еді. Олар біріккен кезде ресейлік әскерилерге қиын тиетіндігі аңғарылды. Сондықтан жергілікті орыс билігі екі беделді ел билеушілерінің арасындағы байланыстардың барысын мұқият қадағалап отырды, мәселен, Абылайдың сұлтанға барған сапарының себептері мен көтерген тақырыптарын білуге тырысты. Атап айтқанда, 1772 жылы 16 қарашада Железинск бекінісінің қолбасшысы, премьер-министр С. Красноперов, Сібір корпусының қолбасшысы, генерал-лейтенант И.А. Деколонг Сұлтанмәмет сұлтанның Абылай ханға екі ұлымен келу мәселесі туралы былай деді: Сол қырғыз-қайсақтың (қазақтар – автор.) мәліметіне сәйкес, Абылай хан және оның екі ұлы Сұлтанмәмет сұлтанға келді. Старшын қырғыздардың (қазақ. Автор) дәлелдеуінше, орыс бекіністеріне шабуыл жасау үшін емес, қылмыстыларды жауапқа тартып жазалау үшін келді, басқа еш нәрсеге келген жоқ дейді» [17, 304 п. арт.]. Көріп отырғанымыздай, Ресей билігі қазақ даласының екі ықпалды билеушісі арасындағы қарым-қатынас, орыс бекіністеріне шабуылдарды ұйымдастыруға күш біріктіруі мүмкін деп алаңдаушылық білдірді.

Абылай көптеген маңызды шаруаны іске асырмас бұрын Сұлтанмәметпен жиі ақылдасатын. Мәселен, қырғыздарға қарсы кезекті жорығы басталар алдында ол өзінің сенімді інісімен кеңескені жайлы Петропавл бекінісінің қолбасшысы, генерал-майор С. Станиславскийдің Сібір корпусының командирі, генерал-лейтенант И.А. Деколонгке жіберген 1772 жылғы 16 қарашадағы Абылай ханның «жабайы қырғыздарға» қарсы алдағы жорығына байланысты баяндамасынан көрінеді: деректі түпнұсқа түрінде келтірсек «Кулсары-батыря сын ево Кулебак и сотник Сигис между разговоров ему, Страшникову, объявили, что владелец их Аблай-султан недавно из своего улуса уехал на реку Иртыш к Салтамаметь-султану для совета (!), а какого, они, Кулебяк и Сигис, будто бы не знают. А только-де двум своим сыновьям он, Аблай, приказал в поход убиратца на киргисцов (казахов. – Авт.), живущих к Дарье-реке в горах, по той якобы причине, что-де они многим ево, Аблая, владения киргисцам (казахам. – Авт.) причинили обиды и разорения. И тем детям велел оной Аблай-султан из улусов своих в поход выступить как молодой ныне месецродитца» [17, 311 п.].Алайда,Шыңғыс ұрпақтарына орнатылған бақылау, Абылай хан мен Сұлтанмәмет сұлтанның ойын білу үшін басқан ізін аңдыған құпия аңдулар мен тыңшылық, сол бір уақыттың шиеленіскен ахуалын айқын көрсететін деректер түрінің ерекшелігін білдіреді. Сонымен қатар, екеуара сенімді келісімнің негізінде мәліметтерді тексеруден өткізіп, солтүстіктегі қазақ жерлері үнемі бақылауда болғандықтан билеушілер бір уақытта оңтүстік шекарадағы қазақ жерлеріне көңіл бөлді. Орыс билігімен жалпы бейбіт қарым-қатынаста болған Абылай мен Сұлтанмәмет өз ықпалын оңтүстікте одан әрі нығайтуға дайындық жасады.

1772 жылдың 15 қарашасындағы Сібір корпусының қолбасшысы, генерал-поручик И.А. Деколонгке Сұлтанмәмет сұлтанның қарамағындағы татар молдасы Әбдікәрім Әбсәлімовтің келесі рапорты Абылайдың Сұлтанмәметке келуінен толық мәлімет береді: «осы жылдың 13 қарашасында Абылай сұлтан екі баласы және елу нөкерімен Пещанск тұрағынан төмен көшіп-қонып жүрген Орта жүздің старшинасы Сұлтанмәмет сұлтанға келді. Бұған қатысуға маған рұқсат етпегендіктен толық білмеймін, бірақ басқа қазақтар арқылы қылмыс жасағандарды тергеп жазалау үшін келгенін білдім. Бұдан бөлек, кеңестің нәтижесі бойынша екеуі бірігіп, кек алу үшін қырғыз және өзбекпен соғысуды көтерді… қырғыз-қайсақтың (қазақтың-авт.) мәліметі, дәлелдеуі бойынша ол тікелей бағытталмаған, ал, басқалардың айтуыншаоның дәл қазір қоныс аударуға ниетті екендігін, ал басқалары жорықтан соң өздерінің ұлыстарына қайтып оралатындығын айтқан. Шынайы жағдайды әлі біле алмаймын. Алайда, мен бұдан былай сіздерге ескертетін боламын, жоғары мәртебелі» [17, 327 п.]. Көріп отырғанымыздай, Сұлтанмәмет пен Абылай түрлі мәселелер бойынша ақылдасып отырған. Соның ішінде ең алдымен шекара бойындағы Алатаудағы қырғыздар мен өзбектерге қарсы жорық мәселесін талқылаған. Сонымен бірге Абылай хан осы сапарында Ұлы Жасақ қатаң тыйым салған Орыс сұлтанды ұрған қыпшақтарға үкім шығарды. Сол кезде Абылай қылмыстыларға ірі көлемде құн төлетіп, жетеуінің қолын шауып, біреуін өлім жазасына кесу сынды қатал шаралар қабылдауға мәжбүр болды [3, 436, 436 п. арт.].