ТӘТТІМБЕТ ҚАЗАНҒАПҰЛЫ – Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

Тәттімбет Қазанғапұлы (1815 (1817) – 1859 (1860)) – классикалық домбыра музыкасының негізін салушылардың бірі, ХІХ ғасырдағы көрнекті композитор, «шертпе» күйдің авторы әрі орындаушысы, болыс билеушісі, қоғам қайраткері және дипломат.

Өмірбаяны

ХІХ ғасыр қазақ қоғамы үшін жаңа тарихтың күрделі және өзгермелі кезеңдерінің бірі болды. Кіші, Орта және Ұлы жүз аумағының Ресей империясына қосылу процесі аяқталды. Ресей үкіметі 1820-шы, 1860-шы, 1880-ші және 1890-шы жылдары дәстүрлі қазақ қоғамын трансформациялау мақсатында бірқатар ірі әкімшілік-аумақтық реформаларды қабылдады: хан билігі институтын жойды, билер мен сұлтандар институтының мәртебесін өзгертті, олардың қазақ қоғамындағы рөлін төмендетуге, қазақ дала элитасын басқаруға және т. б. жасауға тырысты. Осы реформалар, қазақ даласын отарлаудың жалғасуы, қазақтардың шұрайлы жерлерін тартып алуы, орыс шаруаларын қазақ даласына қоныстандыруы және т.б. қазақтардың жаппай ұлт-азаттық қозғалысқа шығуына түрткі болды.

Бұл кезең қазақ поэзиясындағы әдеби ағым «Зар заман» деген атауға ие болған болатын. Халықтың қайғы-қасіреті қазақ поэзиясындағы көрнекті ақындар Шортанбай Қанайұлы, Дулат Бабатайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкір Кердері және т.б. шығармаларында көрініс тапты. Олардың шығармаларынан қоғамдық көңіл-күйді, даладағы империялық саясатқа және оның салдарларына қарсы наразылықты көруге болады. Сонымен қатар бұл дәуір ұлы музыканттар мен ойшылдарды да дүниеге әкелді, олардың шығармаларының философиясы күрделі кезеңге қарамастан, қазақ қоғамының болашағына деген зор сенім мен оптимизмге толы болды. Атап айтсақ, олар: Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей, Жаяу Мұса және басқалар. Қазақ дәстүрлі музыка мәдениетінің жарқын өкілдерінің арасында Тәттімбет Қазанғапұлын да есімі ерекше болып табылады.

Тәттімбет есімі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында Сарыарқадан тыс жерлерде де әйгілі болды. 1930-шы жылдардағы қуғын-сүргіннен кейін қазақ дәстүрлі мәдениеті, осы мәдениет өкілдерінің есімдері сияқты, жаңа социалистік әлемнің «идеологиялық және классикалық тұрғыдан сүзгіден өткен» өкілдері тарапынан бірте-бірте ығыстырла бастады. Бүгінде қазақтың көрнекті композиторы, ұлы күйші Тәттімбеттің есімі қазақ музыкалық өнерінің «алтын қорында» сақталып келеді. Сарыарқа қазақтарының генетикалық кодының жарқын өкілі Тәттімбет қазақтың ХІХ ғасырдағы қазақ мәдениетінің саңлақтары арасынан лайықты орын алды.

Тәттімбет феноменінің пайда болуына бірнеше факторлар ықпал еткендігі жөнінде зерттеушілермен келісуге болады. Соның ішінде, композитордың өмірі мен шығармашылығын зерттеуші М.Я. Гамарник соның ішінде үш факторды атап өтеді. Олар: «бұл рулық дәстүр: Тәттімбеттің тікелей ата-бабаларының арасында билер, әншілер-сері, шешендер және т. б. болды»; «Болашақ күйші талантын дамытудағы маңызды орын халықтың тарихын, оның рухани мұрасы мен жоғары дамыған музыкасын, әсіресе аспаптық музыканы сақтаған мәдени орта болды»; «сонымен қатар, Тәттімбет шығармашылығына туған өлкенің табиғаты, Сарыарқаның қайталанбас сұлулығы тікелей әсер етті» деп көрсетеді [1, б. 33].

Біздің ойымызша, Тәттімбет тұлғасын қалыптастыру жағдайларын кеңейтіп, «Тәттімбет феномені» пайда болуының 6 факторын бөліп көрсетуге болады: 1) Тәттімбеттің шығу тегі, ұлы музыканттың генетикалық тамыры; 2) отбасылық тәрбие және отбасылық дәстүрлер; 3) Тәттімбет өскен және дамыған зияткерлік орта; 4) мәдени орта, Шығармашылық орта, талантты, жарқын тұлғалар, оның әкесі Қазанғап отбасының айналасында болған Тәттімбет достары, соның ішінде белгілі музыканттар, орындаушылар, ақындар; 5) Тәттімбет достары; олар күйшіні жан-жақты қолдап, онымен бірге жүрді; 6) Сарыарқа табиғаты, қазақ даласының ұлылығы мен сұлулығы барлық талантты адамдар үшін шабыт көзі болған.

Тәттімбет Орта Жүздің Арғын тайпасының Қаракесек руынан Бектемірдің атасы, Шаншар руынан шыққан. Тәттімбет генеалогиясы келесі шежіре бойынша байқалады: Арғын – Мейрам – Қаракесек – Ақша – Бошан – Таз – Бұлбұл – Шаншар – Бектемір – Мөшеке – Қазанғап – Тәттімбет. Аңыз бойынша Шаншар Сарыарқаға келіп, жеке рулық тармақты таратқан болатын. Шаншарда үш әйел болған: Айбике, Нұрбике және Қыздарбике. Шаншар мен Айбике ұрпақтарының арасында атақты би – Келдібек, Қаз дауысты Қазыбек, Бекболат, Алшынбай, ақын – Мәди. Шаншар мен Нұрбикеден ұлдар дүниеге келеді, олардың бірі – Бектемірден әйгілі серілер Битан мен Шитан, сондай-ақ Дәулет пен Мөшеке дүниеге келді. Мөшекеден Қазанғап дүниеге келді. Қазанғаптың Ырсымбет, Құттымбет, Тәттімбет, Жақсымбет, Ашымбет, Дүйсен деген ұлдары және Мәриям деген қызы болған [1, б. 183].

Белгілі қазақ ақыны Кәкімбек Салықов өзінің мақалаларында: «Орталық Қазақстанның Арғын руында атақты қарақесектер жоңғар тайпаларынан жаулап алған олардың батырларының аттарымен аталған Едірей, Бедрей, Мыржық деп аталатын тауларда өмір сүрген. Жоңғар батыры Мыржықтың Айбике, Нұрбике, Қыздарбике деген үш қызы болған. Қыздар әдемі және ақылды болған, оларға Шаншар жігіттері ғашық болған. Рудың шежіресі осылардан тарайды. Бұл үш әулет патша заманында Айбике-Шаншар және Нұрбике-Шаншар деп аталатын екі болыс уездерінің негізін құрады.

Айбикеден атақты Келдібек дүниеге келді – ұлы «Қаз дауысты Қазбектің» әкесі – Абылай ханның кеңесшісі, бұрынғы қазақ дипломаты мен бидің – әділдік жіберушісі, ол қазақ халқының мемлекеттілігінің дамуына ықпал еткен, көпшілік мойындаған дана көшбасшы болды. Әрі қарай атақты әнші, ақын Мәдидің әкесі Бекболат, Тіленші және Тәттімбеттің замандасы жоғарғы би Алшымбай, Абайдың әйелінің атасы. Нұрбикеден басқа туыстық тармақ: Бертіс, Мөшеке, Мыңбай, Қазанғап, Тәттімбет. Алшынбай Айбике-Шаншар болысының биі, Қазанғап – Нұрбике-Шаншар болсының биі болды» [2, 3].

Тәттімбеттің ата-бабаларының арасында қоғам қайраткерлері мен Келдібек, Қаздауысты Қазыбек, Бекболат, Алшымбай сынды билер және қазақ жерін жоңғарлардан қорғаған ер жүрек жауынгер-батыр – Шаншарұлы Бертіс, әншілер, музыканттар, Битан мен Шитан секілді – серiлер, сол сияқты Қонтай мен Тонтайлар да қазақ даласына танымал тұлғалар болған.

Сондықтан бірінші фактор – ұлы музыканттың тектік, генетикалық тамыры, шынында да, Тәттімбет феноменінің туылуында үлкен рөл атқарды. М.Я. Гамарник диссертациялық зерттеуінде Қарқаралы ақсақалдарының аузынан естіп, жиналған Тәттімбет бабалары туралы бірқатар аңыздар келтірген [1, б. 38-41].

Күйшінің дарынды тұлғасының қалыптасуына ықпал еткен тағы бір фактор-отбасылық тәрбие мен отбасылық дәстүрлер. Атасы, әкесі, анасы, Тәттімбеттің ағасы, отбасы атмосферасы, оның жақын отбасылық ортасы, отбасының абыройы, осылардың барлығы болашақ композитор мен бидің тұлғасы мен дүниетанымын қалыптастырған.

Үшінші фактор – Тәттімбет өсіп, дамыған зияткерлік орта. Тәттімбеттің әкесі Қазанғап Мөшекеұлы шамамен 1775-1845 жылдары өмір сүрген, сол кездегі ықпалды және танымал болыстық билеуші болған. 1820-шы жылдары Орталық Қазақстанға (Сары-Арқа) келген С.Б. Броневский Орта жүздің «сұлтандары» туралы: «обретшие покой и надежное покровительство, нарочито размножились и обогатились; есть теперь между ними и Солтаны, значительнейшие из них: Урусовы, Ташеневы и Чанчаровы» деп өзінің «Жазбасында» Шаншардың ұрпақтары туралы жазады [3, б. 180]. Шаншардың ұрпақтары сұлтан болған жоқ, бірақ тектілік білімділік, байлық пен әсер олардың генерал-майор С.Б. Броневскийге дәл осылай сипаттауға мүмкіндік берді.

Қазанғап 1824 жылы Бектемір руының старшинасы, 1832 – ауыл старшинасы, 1840-1844 (1845) жылдары – Нұрбике-Шаншар болысының болыс билеушісі болып сайланды. Зерттеулерде келтірілген мұрағаттық құжаттар Орта жүз қазақтары мен отарлық билік арасында Қазанғаптың елеулі әсері болғаны туралы айтуға мүмкіндік береді. Атап айтқанда, Қазанғап шақырылған сұлтандар, билер мен старшиналар арасында «Қарқаралы шатқалы маңында округтік басқарудың», яғни, Қарқаралы округінің мекемелері [4, 262-265 б.] ашылуы туралы жариялаған кеңеске қатысқаны белгілі. 1842 жылдың 22 қаңтарындағы Омбы облысының мемлекеттік мұрағатында сақталған құжаттық деректерде: «Казангап, сын Мушикин, от роду имею 67 лет, грамоте ни на каком языке не знаю, Веры магометанской, Каркаралинского округа, Нурбике-Чанчаровской волости бий, а по выбору народа управляю означенной волостью с 1840 года» [5, б. 46] деп жазылған. Қазанғап бұл болысты қайтыс болғанға дейін, яғни, 1845 жылға дейін басқарады.

Ресей отарлық билігі жүргізіп отырған реформаларды жергілікті халықтың қабылдамайтынын түсінді, сондықтан да осы жағдайды тұрақтандыруға дала ақсүйектерінің ең беделді және ықпалды өкілдерін тартты, олардың арасында Қазанғап та болды. Ол халықтың арасында, оның ішінде руластарының ортасында үлкен құрметке ие болды. Қазақтардың дәстүрлі ғұрыптық заңдарын сақтай отырып, руластарының мәселелерін шешуде әділ болды.

Ол 1830 жылы Санкт-Петербургте Ресей императоры I-ші Николайдың қабылдауда болып, адал қызметі үшін поручик атағын алады [6, б. 129-130]. 1838-1840 жылдары Қазақ билері Қазанғап, Алшынбай және Құнанбай император I-ші Николайдың барельефі бар күміс медальмен марапатталды [1, б. 51; 6, б. 103]. Қазанғаптың отбасы Абай Құнанбаевтың отбасымен жақсы қарым-қатынаста болды: Абайдың анасы – Ұлжан Шаншардың ұрпағы болды , ал, Алшынбай бидің немересі Ділдә Абайдың бірінші әйелі болды. Өзінің үлкен ұлы Мұсатайды Тәттімбет болыс билеушісі Мұса Шормановтың қызына үйлендіреді. Көріп отырғанымыздай, қазақтың дала элитасы өзінің жағдайы мен әл-ауқатын нығайту үшін некелер құрады.

Біржан мен Сары ақындар айтысында қазақ даласында танымал Қазанғап отбасы туралы: «Ұл туған Қазанғаптай ата ұлынан, Тұқымы дегдар шыққан жатынынан, «Полковник» шен алады туа сала, Шырылдап туған бала қатынынан» деген жолдар кездеседі [7, б. 302; 8, б. 126].

Төртінші фактор – мәдени орта, Тәттімбет өскен шығармашылық орта, талантты, жарқын тұлғалар. Қазанғаптың дастарқанында атақты қонақтар – қоғам, саяси, діни қайраткерлер, билер, музыканттар, ақындар және т.б. болды. Олардың шығармашылығы, әңгімелері Тәттімбет сияқты қабілетті, дарынды баланың тәрбиесіне өз әсерін тигізбей қоймады. Осы орта талантты, ойлау қабілеті ұшқыр тұлғаның қалыптасуына әсер етті.

Тағы бір, бесінші фактор. Тәттімбеттің жанында оның талантын, шығармашылығын құрметтейтін тұлғалар мен достары үнемі бірге жүрді. Олар күйшіге дем беріп, үнемі қолдау көрсетіп отырды. Олардың көпшілігі белгілі, бірегей тұлғалар болды. Олар Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Варнава Ботов (Қоянды жәрмеңкесінің негізін қалаушы) және басқалар болды.

Әрине, алтыншы фактор – Сарыарқа табиғаты, қазақ даласының ұшы-қиыры жоқ иен даласы, жусан иісі, желдей ескен табын-табын жылқылар. Осының барлығы музыкант үшін керемет шабыт көзі болды, үйлесімді табиғатта және таңғажайып музыкада композитордың бірнеше күйлері туған өлкенің сұлулығын бейнелейді.

Қоғам қайраткері және болыс билеушісі Қазанғап Мөшекеұлы сияқты бай және ықпалды бидің отбасында, Керей руынан шыққан Ақбөпе деген әйелінен, Мыржық ауылының Қызылжал қыстағында (қазіргі Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданы) Тәттімбет дүниеге келді. Оның туған жылы түрлі деректерде әртүрлі болып: 1813, 1815, 1816 немес 1817 жыл деп көрсетіледі. Бірқатар авторлар (Тәттімбеттің тікелей ұрпақтары А.К. Жұбанов, К.С. Мұсатаева) оның туған жылын 1817 жыл, басқалары (У. Бекенов, А. Сейдімбеков) – 1815 жыл деп көрсетеді.

Қарқаралы округі Нұрбике-Шаншар болысының билеушісі қызметі туралы 1852 жылғы формулярлық тізіміне сәйкес би Тәттімбет Қазанғапұлы – 39 жаста деп жазылған (осы құжат бойынша оның туған жылы 1813 жыл болып табылады). Кейбір авторлар 1816 жыл деп те көрсетеді [9, б. 12]. Бірақ Тәттімбеттің туған жылына қатысты барлық болжамдар және тіпті мұрағаттық құжаттар да туған күні туралы нақты мәлімет бере алмайды (қазақ даласында 12 жылдық циклдік жыл санау күнтізбесі болды, осы күнтізбені дұрыс түсінбеген орыс шенеуніктері кейбір даталарды шамамен көрсетіп отырды).

Тәттімбеттің балалалық шағы бейбіт, мамыражай, бай ортада өтті, деп жазады К. Салықов. Тәттімбеттің балалық шағы Сарырақаның кең-байтақ даласында, Қарқаралының әсем табиғаты ортасында өтті. Отбасында ерекше дарынды бала бола отырып, Тәттімбет ойының ұшқырлығымен, зеректігімен, алғырлығымен, музыкалық дарынымен басқалардан ерекшеленді. Аңыз-әңгіме, ертегілерді, халық әндерін жақсы білетін анасы Ақбөпе Тәттімбетке ерекше ықпал етті. А.Қ. Жұбановтың кітабы бойынша, «ол Тәттімбетті оның аға-інілері мен апа-қарындастарын ерекше жақсы көруі мүмкін, себебі Қазанғаптың сегіз баласынан ешкім өнерге жақын болмаған» [10, б. 166].

Даладағы қазақ даласының қыр елінде сот істері, әділдік, әкімшілік тәжірибесімен әкесі Қазанғап, туысы Алшынбай би бөлісіп отырды. Тәттімбеттің тұлға ретінде қалыптасуында оның атасы Мөшеке үлкен рөл атқарды. Жас кезінің өзінде Тәттімбет әр түрлі шағымдарды қарастырып, округке танымал бола бастайды.

Тәттімбеттің алғашқы музыка мұғалімі Қазанғаптың кіші інісі Әли болды (сол кездегі орындаушылық шеберлігі үлкен құрметке ие болған), ол оны домбырада халық күйлерін ойнауды және әнге аккомпанементті іріктеуді ерте кезден үйретті, сондықтан Тәттімбетті халық «Күйші бала» деп атады [2, 3 б.]. Тәттімбетке күй орындау шеберлігін сол кездегі белгілі күйші Байжігіттің шәкірті Қуандық үйреткен. Тәттімбет Арқа дәстүріндегі «шертпе» домбыра стилін меңгерген болатын. Өнертанушылардың зерттеулеріне сәйкес бұл стилдің тамыры ежелгі заманда жатыр. Бұл стиль Сарнияз төре мен Байжігіттің шығармашылығында классикалық жағынан көрініс тапқан болатын. Бұлар Тәттімбеттің күйші ретіндегі негізгі ізашылары болып табылады. Сарнияз төре туралы мәліметтер өте аз, Байжігіт туралы мәліметке келетін болсақ, XVIII ғасырда Шығыс Қазақстан (қазіргі Семей облысы) аумағында өмір сүрген, қазақ-жоңғар соғыстарының куәгері болған. Ол өз күйлерінде ерлік, патриотық және батырлық рухты өрнектеген. Байжігіттің шәкірттері ішінде белгілі домбырашы Қуандық болған, ол өзінің домбырада орындау мен күй шығару өнерін өзінің шәкірттері Кенжебай мен Тәттімбетке үйретеді [1, б. 51-52].

Жас кезінің өзінде Тәттімбет кемел күйші, үлкен репертуары бар тамаша орындаушы ретінде қалыптасты. Тәттімбет өмірі туралы көптеген аңыздар бар. Мінез-құлқы ерекше, талантты, дарынды, тапқыр, текті, әдемі жас жігіт Тәттімбет сол кездері көрерменнің сүйіктісі болды. Жарқын және бірегей сері (әнші, музыкант, импровизатор, әртіс) бола отырып, жас жігіт жүрген жерінде мерекелік көңіл-күйді сыйлаған. Әдемі киімде, бай ат-әбзелдері бар атқа қонған жігіттердің ортасында жүрген күйші қыздарға ұнайтын, қазақ даласындағы барлық мерекелердің құтты қонағы болған.

Қазақ қоғамындағы серілердің рөлін зерттеушілер келесідей көрсетеді: «эпикурлік мәндегі экстравагантты адамдар» – А.В. Затаевич [11, б. 83]; «дала актері» – А.К. Жұбанов [10, б. 166]; «әмбебап дарынды», серілердің мәрттігі мен бекзаттығы, олардың шығармашылығында махаббат тақырыбы басым болған – Е. Исмаилов [12]; «қыдырма әнші-музыкант», «олардың репертуары тек аңыз-әңгімлермен шектеліп қойған жоқ, сонымен қатар әртістік қойылымдармен ерекшеленді, олардың ішінде әзіл-әңгімелер, кейде сиқыр көрсету маңызды орын алған» – Ә.Х. Марғұлан [13, б. 71]; «серілердің бекзаттығы, сал-серілерді шексіз қадірлеу және аса дәріптеу, оларға ақсақалдар, билер, сұлтандардан жоғары құрметті орын берген» – Е. Тұрсынов [14, б. 56]; сал-серілер қоғамда «жастар саясатын» жүргізіп, олардың қызметі тек қана ойын-сауық емес, сонымен қатар жастарды тәрбилей отырып, жастардың бойында дала мәдениетін қалыптастырған – А.И. Мұхамбетова [15]. Тәттімбет тек сері болып қана қойған жоқ. Тәттімбет бірегей, біртума адам болған, өз бойында ақындықты, әншілікті, серілікті, дарынды домбыра орындаушысы және әйгілі композиторлықты ұштастыра білген.

Тәттімбет пен оның күйлері туралы көптеген аңыздар сақталып қалған. Кейбір аңыздардың бірнеше нұсқалары бар. Аңыздардың бірінде Тәттімбет өзінің тұлпары Бозжорғаны «Қара жорға» күйін орндау арқылы домбыра әуеніне билеуге үйреткен деп айтылады. Осы аңыздың басқа нұсқасында ол тіпті осы өнерін дала генерал-губернаторына көрсетіп, одан сыйлыққа қолшатыр алып [10, б. 165-166], ол қолшатырды Тәттімбет қолынан тастамаған деп айтылған. (ХІХ ғасырда қазақ даласында ат үстіндегі қолында күннен сақтайтын қолшатыры бар сал аттыны көз алдыңызға елестетіп көріңізші). Тәттімбеттің аяғының үлкен бақайымен домбырада ойнай білу аты аңызға айналған тәсілдердің бірі болды. А.Қ. Жұбанов, музыканттар сайысы кезінде Тәттімбет «Былқылдақ» күйін ойнап, оны аяқтың үлкен бақайымен аяқтағанын жазады [10, б. 167].

Келесі бір аңыз бойынша Тәттімбеттің күйі мен оның домбырасы дертке дауа болған екен. 18 жасар жас музыкант Тәттімбет жалғыз баласы қайтыс болған Күшікбай байға келеді. Қайғыдан қан жұтқан ақсақал өмір сүргісі келмейді. Тәттімбет байдың киіз үйінің табалдырығында отырып, домбырада күй ойнайды. Аңызда ол 2 күн және 2 түн тоқтамай күй тартады. Алғашқыда қайғылы әуендерден бастап, жасампаз әуезге ауысады. Аңызды айтушылар, Тәттімбеттің 62 күй орындағанын бұл көшпенділер ұғымы бойынша адамда 62 тамыр бар деп есептеген, Тәттімбет әр күйді орындай отырып, 1 тамырға жан беріп, қайғырған әкенің өмірге деген құлшынысын оятқан. 62 күйді орындап, жас күйші өмірдің мәнін жоғалтқан адамды өмірге қайта әкелген деседі. Бұл аңыздың бірнеше нұсқаларын бірқатар авторлар жазып алған екен.

Тағы бір аңызда Тәттімбетің белгілі домбырашымен жарысы туралы айтылады. Бұл жарыста олардың әрқайсысы 39 күй орындаған. Тәттімбет аяқ киімін шешіп соңғы 40-шы күйді аяғының үлкен бақайымен орындап, жеңіске жеткендігі туралы Тәттімбет атындағы Қарағанды қазақ ұлттық аспаптар оркестрінің дирижері, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері А. Шоқанбаев айтып өтеді [9, б. 12]. Кәкімбек Салықов бұл аңыздың басқа нұсқасы туралы айтады. Онда «Сылқылдақ» күйінің шығуы туралы айтылады. Бұл да Тәттімбеттің 40 күй орындауымен байланысты болып табылады. Автордың айтуынша бұл тарихи аңыз Қазақстанның барлық жерлерінде белгілі. Абайдың шешесінің Малқара есімді кіші сіңілісі болған. Тұрпан байдың қызы Малқара жас кезінен домбырада қазақ күйлерін, оның ішінде Тәттімбеттің күйлерін де шебер орындай білген. Күйшінің шығармалары қазақ даласында танымал болғаны соншалықты, тіпті оның бір күйін үйрету үшін кейбір домбырашылар жылқы талап еткен. Екі жас музыкант Қоянды жәрмеңкесінде күй айтысында кездесіп қалады. Жәрмеңкеде ақындар, әншілер, күйшілер жиналып өнер көрсеткен, өмір қайнап жатқан жерде олардың өнерін көріп тамашалайтын көрермендер де көп болған. Малқара мен Тәттімбет арасында күй айтысы болып, олардың әрқайсысы 40 күй орындаған, Малқара Тәттімбет ойнаған күйлерді қайталау керек болған. Шеберлік жағынан Малқара Тәттімбеттен кем түспеген, бірақ, 41-ші «Сылқылдақ» күйін Тәттімбет сол жерде шығарып ойнаған екен. Бұл күйді бірінші рет естіген Малқара, оны қайталай алмай, өзінің жеңілгендігін мойындаған деседі. [2, 3 б.]

Тәттімбеттің жас шағында шығарған күйлері («Өкше күй», «Сылқылдақ» және т.б.) күйшінің музыкалық шығармашылығын зерттеушілерге оны композитор-лириктер қатарына жатқызуға мүмкіндік берді. Тәттімбет шығармашылығы бойынша түрлі жарияланымдармен таныса отырып, біз, тек бір ғана «Сылқылдақ» күйінің шығуы туралы аңыздың он шақты нұсқасының бар екендігіне көз жеткіздік, бұл композитор-күйші тұлғасымен қатар оның шығармашылығының да өз заманындағы танымалдығы мен аты аңызға айналған тұлға болғандығын көрсетеді. Тәттімбет Қоянды жәрмеңкесінде жиі өнер көрсетіп, «Сарыжайлау», «Балбырауын» және т.б. күйлерін орындаған. Оның өнерін құрметтеушілердің қатарында сол кездегі атақты жәрмеңкенің негізін салушы Варнава Ботов та болған [16, б. 10].

Жас кезінен бастап Тәттімбет әкесіне әкімшілік және сот қызметінде, күрделі сот істерін шешуде көмектеседі. Әділ би және жоғары парасатты адам, мұқтаждарға көмектескен жомарт адам бола отырып, Тәттімбет жерлестерінің арасында үлкен құрметке ие болды. Ресей әкімшілігінің алдында өз руының мүддесін қорғады. Көшпелілердегі малдың жаппай қырылуына әкеп соққан 1840-1841 жылдардағы ауыр жұт кезінде бірқатар болыс билеушілері патша әкімшілігінің өкілі, Қарқаралы округінің заседателі Неговскийге малдарды қайта санауды өтінеді (1840 жылдың мал санағы 1840-1841 жылдардың қысында болған жағдайды ескермеді). Мәселенің шешімі ұзаққа созылады. Сол кезде жазда, 1841 жылдың 26 шілдесінде Тәттімбет пен Берді Тіленшин округтік приказға өз болыстарындағы мұқтаж қазақтар туралы мәселені шешу үшін Омбыға баруға рұқсат беруді өтінеді. Мұрағаттық құжаттарға сәйкес олар Омбы қаласына барып, көмекке қол жеткізді [5, б. 82]. Осы оқиғаларға байланысты Тәттімбет «Нар шөккен» күйін шығарады [12, б. 234].

Тәттімбеттің тікелей ұрпағы К.С. Мұсатаева Тәттімбет, оның ұлдары мен немерелері өз өлкесінің ең білімді адамдары болғанын айтты. Күйшінің өзі Мекке мен Мединаға қажылық жасап, араб және орыс тілдерін білген (Ресей биліктерінің мұрағаттық құжаттарында ол сауатсыз және орыс тілін білмеген деп жазылады, бірақ, шамасы онда кириллицаны білмеуі туралы айтылған болуы мүмкін, ал орыс тіліне қатысты, Тәттімбет орыс тілін жетік білмесе де, орыс тілін меңгерген).

К. Мұсатаева: «Күйші кітап оқығанды жақсы көрген, – оның үйінде тұтас бір кітапхана ретіндегі орын болған, ол жерде мұқабасы алтындалған том-том кітаптар қойылған. Оның ұрпақтарын қуғындау жылдарында Тәттімбеттің жеке заттарының барлығы жоғалды» – деп жазады [17, б. 12].

Табиғат Тәттімбетті жан-жақты дарын иесі ретінде жаратты. Аңыз-әңгімлерге сәйкес Тәттімбет аңшы, зергер, домбыра шебері, қару-жарақ шебері болды, сонымен қатар қылыш пен қамшыны еркін меңгерген [18]. Тәттімбет қонақжай, кең пейілді адам болған. Жер аударылған поляк А. Янушкевичтің күнделігінде оның Тәттімбеттің үйінде өзінің серіктерімен 4 күн қонақ болғандығын жазып кеткен.

Тәттімбет пен оның отбасы туған өлкесінің байлығы мен табиғатын сақтауда үлкен рөл атқарды. Тәттімбеттің өзі Сарыарқаның пайдалы қазбаларын барлауда белгілі үлес қосты. Геологтармен және орыс көпестерімен-өнеркәсіпшілермен танысып, олармен байланыста болды. Сарыарқа шаруашылығының дамуына Тәттімбеттің ағайындары ықпал етті. Құттымбет жылқы, соның ішінде элиталық тұқымдарды өсірумен айналысты. Зерттеуші М Гамарник ол да императордың қабылдауына барғанын және медальмен марапаттағанын айтады. Ырсымбет өлкедегі ағарту ісімен айналысты. Татарстан мен Башқұртстаннан молда шақырып, руластарының білім алуына жағдай жасады.

Тәттімбеттің бірінші әйелі Ақбөпеден (Қалайы) үш ұл туған – Мұсатай (1836-1920), Қысатай (1838-1921), Исатай (1840-1860). Исатай өте дарынды болған, бірақ ол жас кезінде қайтыс болған (20-21 жасында). Күйшінің бірінші әйелі балаларының жас кезінде өмірден өткен, Тәттімбет оның қазасына қайғырып сағынышы ретінде «Акбөпе» күйін шығарған (бірақ, зерттеушілер бұл күйдің сақталмағынын және бізге жетпегендігін жазады). Кейін Тәттімбетке Бауыр Бошан руынан Есім атты 17 жасар қызды айттырып береді. Ол Тәттімбеттің ұлдарына ана болып, күйшіге Сәуле атты қыз туып береді. Сәуле әкесінің жолын қуып домбырашы болған. Бірақ, ол ерте 16-17 жаста қайтыс болады. Тәттімбеттің ұлдары жерлестерінің естеліктерінде адамгершілгі мол, рухани дүниелері бай, жаны таза, қабілетті азаматтар болған. Олар Мекке, Мединеге қажылыққа барып, халық арасында оларды «қажы» атаған [17, б. 12].

Еңбегі

Тәттімбет тақырыбы бойынша әртүрлі 40-тан астам күйлердің авторы («Қосбасар», «Көкейкесті», «Былқылдақ», «Қорамжан», «Алшағыр», «Боз айғыр», «Сары өзен», «Бозторғай», «Балбырауын», «Жетім қыз» және т.б.), музыкалық шығармашылықта лирик ретінде бекітіледі. «Сылқылдақ» дебютті күйі жас күйшіні бүкіл далаға танымал етті. «Сары жайлау» күйінде табиғат пен өмір туралы философиялық көңіл-күй айқын көрсетілген.

Өнертанушылар былай деп жазады: «музыкалық ойдың ауытқуы, композицияның мәнерлілігі мен ауқымдылығы бойынша бұл туындыны керемет деп атауға болады» [1, 94 б.]. Оның шығармалары нәзік лиризм, терең психологизм, ерекше бейнелі күшімен ерекшеленеді. Тіпті жас шағында Тәттімбет терең философиялық мағыналы, толқынды қаһарымен және кемел адамның ой-өрісі бар эпикалық тектегі күйлерін туындатты («Қосбасар», «Алшағыр» және т.б.), олар оның серэ авторлық стилінің шығармаларынан полярлы ерекшеленді. Дала аңызы 18 жасар Тәттімбетке «Мен өзіме бүкіл халқымның қайғысын жинап алдым» деген сөздерді телиді. Тәттімбет шығармаларында тек жергілікті сары-арқалық дәстүр ғана емес, онда Қазақстанның басқа да аймақтарының музыкалық дәстүрлері көрініс тапты.

Тәттімбет күйлері жалпы орындаушылық тәсілдердің көп санымен, форманың ауқымдылығы мен монументтілігімен, тақырыптардың, сюжеттер мен бейнелердің әртүрлілігімен таң қалдырады. Тәттімбет тамаша орындаушы және импровизатор болды. 1838 жылы Омбыда Тәттімбет билердің кеңесіне келіп, генерал-губернатордың қабылдауына шақырылды. Ол кездесуде өзінің атақты «Қосбасар» күйін орындап, қазақ домбырасында ойнайтын музыканттың тамаша шеберлігін көрсетті [20, б. 3].

Өнертанушылар Тәттімбеттің ауызша дәстүрдің кәсіби музыканты болып табылатындығына бірауыздан келіседі, оның шығармашылығы Арқаның шертпе-күй мектебінің шыңына айналған. «Айырмашылық ең алдымен «Тәттімбет мектебіне» тән ерекше ойын техникасымен түсіндіріледі. Жібектей нәзіктік, дыбысталудағы ықтияттылыққа шектерді барлық саусақпен (төкпе) тартып емес, саусақтардың шертпелі тәсілмен (шертпе) талғампаздықпен тартуымен, сонымен қатар бір және басқа жаққа да, дыбысталуға қол жеткізіледі» [21, б. 355]. Музыканттар жазғандай, «сырт көзге қарапайым болғанымен, Тәттімбеттің күйлері әуендік суретінің зергерлік дәлдігі, әсем нюанстары және дыбыс шығарудың ерекше техникасы орындау үшін жеткілікті қиын болады. [21, б. 356-357]. Тәттімбет шығармашылығының шыңы – композитор өмірінің соңғы жылдарында шығарылған «Көкейкесті» («Ең құрметті») күйі болып табылады, аңыз бойынша өмірінің соңғы күндерінде шығарылған және Тәттімбеттің халін сұрауға келген достарына арналған. «Соңғы күйлерінде кешінде жеңіл мұңның, белгілі бір психологиялық шоғырланудың, нәзік лиризмнің және ашық жүректің ұстамды эмоцияларының интонациялары пайда болады» [21, б. 361].

Тәттімбет Қазанғапұлы жоғары адамгершілік қасиеттерімен, әділеттілігімен және басқаларға көмектесу қабілетімен әйгілі болған, Қарқаралы ауданының Нұрбике-Шаншар болысының басқарушысы болды (1842-1854 жж.). Оның бұл қызметті атқарғандығы туралы мұрағаттық деректер бар: «жүзбасы Тәттімбет Қазанғапов дәрежесі бойынша өзінің жеке басының абыройын қолданады, бірақ саудагерлер гильдиясында тіркелмеген. Ол 1842 жылдың 20 қаңтарынан 1854 жылдың 25 қаңтарына дейін Қарқаралы ауданының Нұрбике-Шаншар болысының билеушісі болған және 1853 жылғы 29 шілдедегі шыққан бұйрықпен отбасылық жағдайлар бойынша сұранысқа байланысты бұл қызметтен босатылған, ол сотта және тергеуде жоқ және болмаған» [22, б. 89]. Басқа деректерге сүйенсек, Тәттімбет 1844 жылы болыстық басқарушы болып сайланады және 1845 жылы әкесі қайтыс болғаннан кейін қызметіне бекітіледі [22, б. 83-84]. Мұнда Тәттімбеттің Ресей әкімшілігіне жазған және оның қазақтарды сауда-саттықта қиыншылықтар немесе шығындардар әкелетін адамдардан қорғағысы келгендігін растайтын құжаттары бар.

1851 жылы 22 қазанда Қарқаралыда болыстық билердің бірлескен жиналысы өтті, оған Абайдың әкесі Құнанбай, Тәттімбет және тағы басқалары қатысқан, жиналыстан кейін Қарқаралы ауданының бірнеше болыс басқарушылары (соның ішінде Тәттімбет те болған) Омбыға аттанған, бұл орыс әкімшілігінің көз алдында болыстық басқарушы ретінде Тәттімбеттің барынша жоғары беделге ие болғандығын көрсетеді.

Сәбит Мұқанов Тәттімбеттің бұл тізімге енгенін келесідей деп жазады. Делегация құрамында орын алу үшін аға сұлтандар Құсбек пен Жамантайдың бақталастығына байланысты екеуі де осы мүмкіндіктен айырылды, ықпалды қазақтар бұл орынға Құнанбай Өскембаевты (Абайдың әкесі) ұсынды. Бірақ Құнанбай Меккеге қажылыққа дайындалып, Петербургке барудан бас тартып, өзінің орнына Тәттімбетті ұсынды. Соңғысынің беделі жеткілікті болды, оның кандидатурасы мақұлданды. Қазір шындығында солай болды ма, айту қиын, бұл тарихи факт немесе жазушының ойдан шығарғаны ма, анықтау қиын. Бірақ, Тәттімбет қазақ делегациясы құрамына қосылып, Петербургке кетті.

1855 жылы 23 наурызда Александр I делегацияны қабылдады. Қабылдауда Тәттімбет өзінің бірнеше күйлерін орындады және марапатталды: орындау шеберлігі үшін «таспадағы Анна» күміс медалімен мадақталды,сонымен қатар әкімшілік қызметі үшін Ресей армиясының жүзбасы атағын алды. Отбасылық дәстүр бойынша, патша Тәттімбетке тұтқасында изумруд тасы бар және «Қырғыз-қайсақ Тәттімбетке императордан» деп нақышталған болат пышақ сыйлады [17, б. 12]. Бұл патшалық сыйлықтардың бір бөлігі, өлкетанушы Ю. Поповтың көрсетуінше, оның ұрпақтарында сақталған [8]. Отбасылық аңыз бойынша, К.С. Мұсатаева айтып берген, Тәттімбет Николай І қабылдауында болған.

Тәттімбет туралы, оның дипломатиялық қызметі туралы аңыздар бар. Жас кезінде Құнанбайдың (Абайдың әкесі) нұсқауларын орындай жүріп, қазақтардың екі мемлекетте (Ресей империясы мен Қытай) екіге бөлініп кетпес үшін Шығыс Түркістандағы орыс бодандығын қабылдау туралы келіссөздер жүргізу үшін барған. Аңыз бойынша ол шығарған «Алшағыр-Шаған» және «Қорамжан» күйлері осы елшіліктің оқиғаларын бейнелейді. Тәттімбет жүргізді деп айтатын тағы бір елшілігі – Кенесары ханға сапары. Аңыз бойынша Тәттімбеттің «Азына» («Жылау») күйі оның қайғылы өліміне арналған.

«Тұранның ақсүйектері» топтық суреті. 1862 жыл. (Тәттімбет жоғарғы қатарда солдан екінші.

Кіру режимі: https://ru.wikipedia.org/wiki

«Тұранның ақсүйектері» деген суретте Тәттімбеттің қайтыс болғанға дейінгі суреті берілген. Сондай-ақ, суретте қазақтар арасында танымал қоғам қайраткерлері бар. Жоғарғы қатарда сол жақтағылардың бірі – Абайдың ағасы Халиолла Өскенбайұлы; төменгі қатарда (солдан оңға қарай) Атбасар округінің аға-сұлтаны Ерден Сандыбайұлы, Көкшетау округінің аға сұлтаны Шыңғыс Уәлиұлы (Шоқан Уәлихановтың әкесі), Баянауыл сыртқы округінің аға сұлтаны Мұса Шорманов, Қарқаралы округінің аға сұлтаны Құсбек төре.

Тәттімбет өзінің округінде кен орындарының жақсы білген. XIX ғасырдың ортасынан бастап аймақты индустриалдық игеру басталады. Орыс көпестері қазақ даласына барлау және кен орындарын игеру үшін барады, тау-кен зауыттарын салады. Тәттімбет олардың кейбірімен, атап айтқанда С.И. Поповпен таныс болған. 1857 жылы Тәттімбет «алтын өндіру» өндірісіне куәлік алды. Тәттімбет болашақта аймақтың өндірістік дамуы сөзсіз болатынын жақсы білді.

Ұлықталуы

Тәттімбеттің шығармашылығы мен тұлғалық бейнесіне арналған кітаптар, өлеңдер, жүздеген мақалалар, диссертациялық жұмыстары қорғалған (Гамарник М.Я., 1996). Ол туралы фильмдер түсірілді, Тәттімбеттің өмірі мен шығармашылығы туралы алғашқылардың бірі болып «Ғасырлар жолдары» атты телевизиялық фильм 1968 жылы Қарағанды телестудиясында түсірілген. 1998 жылы қазақ ақыны Кәкімбек Салықов жұмысын аяқтап, «Тәттімбет» поэмасын жариялады, кейін бірнеше рет басылып шықты. Ұлы күйші көркем суреттерде, мүсіндерде және т.б. бейнеленген.

Тәттімбеттің ұрпақтары мен жерлестері ұлы күйші Тәттімбеттің мұрасын тарихи жадыда сақтау үшін қолдан келгеннің бәрін жасауда (Қ.С. Мұсатаев, Т. Түсіпбеков, Т. Әсемқұлов, А. Брагин, Ю. Попов және т.б.). Француз тарихшысы Гзавье Аллес әйгілі композитордың туындыларын зерттейді, ол музыкалық баспагерлерге Тәттімбеттің шығармашылық мұрасының бірегейлігіне көздерін жеткіздірді, оның бастамасы мен оның көмегімен Париждегі әлемдегі әйгілі музыкалық «Buda Musique» студиясында ұлы композитордың шығармаларынан тұратын альбом шығарылды [23].

Тәттімбет кесенесі.

Кіру режимі: https://nv.kz/НовыйВестник

Тәттімбеттің күйлері Қазақстанның барлық оркестрлерінің репертуарында кеңінен ұсынылған, Тәттімбеттің күйлері жазылған жазбалар мен дискілер шығарылды. Музыкалық мектеп, филармония және Қарағанды қаласындағы қазақ халық аспаптар оркестріне Тәттімбет есімі берілген.

Егіндібұлақ ауылында мемориалдық ескерткіш-стелла (барельеф), мемориалдық тақта орнатылған, Алматы және Қарағанды қалаларында көше атауларына Тәттімбет есімі берілген. 1962 жылы Ақтасты ауылы маңындағы Тәттімбет қабіріне кесене тұрғызылды. 1990 жылы Егіндібұлақ ауданының Арқалық совхозы Тәттімбет болып аталды.

2016 жылдың 11 наурызында Анкарада (Түркия) композитор Тәттімбеттің құрметіне оның атындағы саябақ ашылды.

Әдебиеттер және деректер тізімі:

Гамарник М.Я. Жизнь и творчество Таттимбета. Диссертация на соискание ученой степени кандид. искусствоведения. – Алма-Ата, 1996. – 183 с.
Салыков К. Он умножил славу народа // Подробности. – 2005. – 13 декабря (№ 190). – С. 3.
Броневский С.Б. Записки Генерал-майора Броневского О киргиз-кайсаках Средней Орды // Отечественные записки. – 1830. – Август, кн. CXXI, ч. XLII. – С.162-192.
Дело об открытии Каркаралинского и Кокчетавского округов. Государственный архив Омской области (ГАОО). Ф. 3. Оп.1. Д. 299. Л. 660.
Дело о незаконных поступках бывшего заседателя Каркаралинского Окружного Приказа Неговского. Ч. I. ГАОО. Ф.3. Оп.2. Д. 1988. Л. 500.
Бейсенбаев М. Абай және оның заманы. – Алматы: Жазушы, 1988. – 136 б.
Муканов С. Промелькнувший метеор. Кн.II. – Алма-Ата: Жазушы, 1976. – 411 с.
Попов Ю. Золотая домбра Таттимбета / Нива. – 2001. – № 12. – С. 126-132.
Машнина А. Загадки Таттимбета / Новый Вестник. – 2016. – 13 апреля (№ 15). – С.12-13. Режим доступа: http://www.nv.kz/2016/04/16 (дата обращения 9.09.2019)
Жубанов А.К. Струны столетий. – Алма-Ата: Казгослитиздат, 1958. – 396 с.
Затаевич А.В. 500 казахских песен и кюйев. – Алма-Ата: Наркомпросс Каз.ССР, 1931. – 312 с.
Исмаилов Е. Акыны. – Алма-Ата: Казгослитиздат, 1957. – 340 с.
Маргулан А.Х. О новителях древней поэтической культуры казахского народа // Ауэзов М.О. Сборник статей к его шестидесятилетию. – Алма-Ата: Наука, 1959. – С.70-89.
Турсунов Е.Д. Происхождение древних типов носителей казахской устнопоэтической традиции. Автореферат диссерт…доктор. философ. наук. – Алма-Ата, 1976. – 79 с.
Мухамбетова А.И. Жанровая система и типы носителей казахской традиционной музыкально-поэтической культуры. – Алма-Ата, 1989. – 78 с.
Могильницкий В. Сто родников Таттимбета // Темиртауский рабочий. – 2015. – 1 апреля (№ 13). – С. 10.
Гамарник М. Генеалогия Таттимбета: новые материалы // Индустриальная Караганда. – 2000. – 16 сентября. – С. 12.
Асемкулов Т. Все прекрасное имеет единый исток. 20.05.2010. Режим доступа: http://otuken.kz (дата обращения 12.09.2019)
Сейдімбек А. Қазанғапұлы Тәттімбет// Орталық Қазақстан. – 2001. – 31 қазан. – Б.5.
Рыжкова Н. Наследие выдающегося шиши // Индустриальная Караганда. – 2004. – 30 ноября. – С. 3.
История казахской музыки. В 2 т. Т.1 Традиционная музыка казахского народа: песенная и инструментальная / Отв. ред. Т. Джумалиева, А. Темирбекова. – Алматы, 2000. – 424 с.
Материалы к биографии Таттимбета // Памятники истории и культуры Казахстана. – Вып. 4. – Алма-Ата: Казахстан, 1989. – С. 83-90.

Тарақты Ақселеу. Күй шежіре. – Алматы: Крамдс-АЯЯАУИ, 1992. – 488 б.

Автор:Сактаганова З.Г., т.ғ.д.