Міржақып Дулатұлы (1885 ж. 25 қараша – 1935 ж. 5 қазан ) – қазақ ағартушысы, ақын, жазушы, педагог, қоғам қайраткері. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ мәдениеті мен әдебиетінің көрнекті өкілі.

Өмірбаяны

Міржақып Дулатұлы (1885-1935) – қазақ ағартушысы, қоғам қайраткері, ақын, жазушы. ХХ ғасыр басындағы қазақ мәдениеті мен әдебиетінің көрнекті өкілі.

Міржақып Дулатұлы 1885 жылы 25 қарашада Торғай уезінің Сарықопа болысына қарасты №1 ауылда дүниеге келді (қазіргі Қостанай облысы, Жанкелдин ауданының Қызбел ауылы). Әкесі Дулат арабша оқып, жаза білетін, қолөнермен айналысқан, дәулетті адам болған. Анасы  Дәмеш өнерге жақын адам болды, қазақтың халық әндерін орындады. Міржақып екі жасында анасыз қалып, он екі жасында әкесінен айырылды. Оны үлкен ағасы Асқар тәрбиелеп өсірді.

Әкесі, үлкен ұлы Асқар сияқты Міржақыпты да бірінші мұсылманша, содан кейін орысша оқытып, заң саласында жұмыс істегенін қалады да, алдымен ауыл молдасына оқуға берді.

Міржақып Дулатұлы өзінің балалық шағы туралы былай деп жазды: «Мен Орта Ордаданмын, руым – Арғын. 2 жаста анасыз, ал 12 жаста әкесіз қалдым. 8 жасымда әкем мені ауыл молдасынан сабақ алуға берді. Ол өте надан молда еді. Мен одан не үйренгенім есімде жоқ, бірақ араб тіліндегі дұғаларды жаттаудан басқа ештеңе білмедім» [1, 12 б.].

Молдадан екі жыл сабақ алғаннан кейін ауылдағы орыс мектебінде сабақ берген Мұқан Тоқтарбай есімді ұстаздан сабақ алады. Сөйтіп, Торғай қаласындағы орыс-қазақ мектебіне қабылданды да, бес жыл оқып, 1902 жылы үздік бітірді. Бұл мектеп оның біліміндегі олқылықтарды толтырып қана қоймай, оның тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етті. Мұқан ұстаздың өзі ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин негізін қалаған оқу орнының түлегі болатын.

Алты-жеті жыл мектеп бітірген мұғалім ауыл мектептерінде балаларға сабақ берді. Ол шәкірттеріне терең білім мен тәрбие берді. Міржақып Дулатов өзінің өмірбаянында былай деп жазады: «1897 жылы мен екі жылдық орыс-қазақ мектебіне оқуға түстім, оны бітірген соң мұғалімдер курсында оқып, ауыл мұғалімі мамандығын алдым. Бұл менің оқу орындарындағы білімімді аяқтады. 1902 жылдан бастап ауыл мұғалімі болып жұмыс істей жүріп, бос уақытымды білімімді жетілдіруге арнадым» [1, 12 б.].

Міржақып орыс жазушыларының шығармаларымен танысып, өз бетінше оқып, орыс тілін жетік меңгерген. 6 жыл ұстаздық ету барысында көп нәрсені үйреніп, өз халқының тәуелсіздігі үшін күреске дайындалады. Оның ақындық таланты дәл осы жылдары көрінеді.

Бұл уақыт патша үкіметінің отаршылдық саясатының қазақ топырағында кең қанат жайып, халыққа қатты қысым көрсеткен кезеңі болды. Бұл жағдай қазақ халқының білімді азаматтары мен зиялы қауымының саяси тұрғыда дамуына түрткі болды. Осы кезде патшалық Ресейде алғашқы буржуазиялық-демократиялық революция болды.

Өз бетінше оқып, білімін дамытып, орыс тілін жақсы меңгерген Міржақып бос уақытында тілін жетілдіру үшін көркем кітаптар оқиды, өлең жаза бастайды. Ол Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлы сияқты қазақ зиялыларының өз халқы туралы ойлаған көптеген шығармаларын оқыды.

1904 жылы Міржақып Омбы қаласына келіп, Ахмет Байтұрсынұлымен кездесті. 1905 жылы Міржақып Ахмет Байтұрсынұлымен бірге Қарқаралы қаласында жүргізілген қоғамдық-саяси жұмыстарға қатысты [2, 134 б.].

Ол Орал және Санкт-Петербург қалаларында өткен ұлт-азаттық қозғалыстарға қатысады және конституциялық-демократиялық партия съезінің жұмысына қатысады, 1905 жылғы революциялық оқиғалар кезінде Қарқаралы қаласындағы демонстранттар қатарында болды.

1906 жылы ол көптеген қазақ жастары оқитын Петербург қаласында болды. 1907 жылы Санкт-Петербургте шығатын «Серке» басылымында  оның «Жастық шақ» поэмасы мен «Біздің мақсатымыз» атты мақаласы жарық көрді.

Міржақыптың алғашқы өлеңдер жинағы 1909 жылы Қазан қаласында «Оян, қазақ!» деген атпен жарық көрді. Бұл кітаптың қазақ оқырмандарына әсері өте күшті болды. Кітап жас авторды патша билеушілерінің қудалауына алып келді, оны тергеу органдарының бақылауына алды, содан кейін кітаптың бүкіл таралымы тәркіленді [3, 4 б.].

1909-1911 жылдары ол Қызылжар қаласының сот кеңесінде қызметін жалғастырып, оқу жұмысын жаңартып, қазақ балаларына орыс тілінен сабақ берді. Бұл кезде Мағжан онымен біраз уақыт бірге оқыды. 1910 жылы Каримовтың Қазан қаласындағы баспасында оның «Бақытсыз Жамал» романы жарық көрді.  Ол әртүрлі жерлерде жарияланған қазақ басылымдарына, әсіресе, «Айқап» журналына жиі жазды.

Міржақып 1911 жылы Қызылжардан Семей облысына жіберіліп, халықтың өмірін өз көзімен көру үшін қазақ ауылдарын аралайды. Бұл жерде патшаның құпия полициясының көзіне түсіп, бір жарым жылға қамауға алынды.

1912 жылы ол Орынборға келді. Аз санды қазақ зиялыларымен кеңескеннен кейін, халықтың санасына әсер етуді жалғастыру мақсатында көкейтесті тақырыптарда мақалаларын жариялауды бастайды. М. Дулатұлы А. Байтұрсыновпен бірге алғашқы демократиялық ағартушылық бағыттағы «Қазақ» газетінің (1913-1918) негізін қалайды
 [4, 146 б.].

1914 жылы 14 мамырда Міржақып Дулатұлы Омск қаласында өмір сүрген Ғайнижамал Баймұратқызымен бірге отбасын құрады. Ақынның қызы Гүлнар Дулатованың естеліктеріне сүйенсек, үйлену тойы Омбы қаласының жанындағы Коломзино станциясының мейрамханасында өтті. Үйлену тойынан кейін жаңа үйленген Дулатовтар бірден Орынбор қаласына кетеді [5, 87 б.].

1917-1918 жылдары Міржақып Алаш қозғалысының жұмысына қайта кірісіп, Ресей үшін қиын жылдары ел тәуелсіздігіне қатысты мәселелермен айналысты. 1917 жылы маусым-желтоқсанда өткен жалпы қазақ съездерінің жұмысына қатысты. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін ол біраз уақыт Орынбордағы газет-журналдарда жұмыс істеді.

1920 жылы Ташкентке келіп, сол жерде «Ақ жол» газетінің редакциясында, содан кейін Семей облысының әділет органдарында жұмыс істеді. Сол жылдары Міржақып әдебиет пен арифметика бойынша оқулықтар жазды, Фирдоуси, Крылов, Пушкин, Лермонтов және Шиллердің шығармаларын қазақ тіліне аударды.

1922-1926 жылдары Қазақ халық ағарту институтында оқытушы болып жұмыс істейді. 1922 жылы М. Дулатұлы  заңсыз қамауға алынды. Бірақ бұл әділетсіздік ұзаққа созылмады және ол Семейден Орынборға ауыстырылғаннан кейін қамаудан босатылды. 1924 жылы Міржақып қазақ зиялыларының І съезіне қатысып, сөз сөйледі [6, 12б.].

1925-1928 жылдары Міржақып Дулатұлы сол кездегі ел астанасы – Қызылорда қаласында өмір сүрді. Онда ол бірнеше туындылар жазды.

1928 жылы кеңестік тоталитарлық жүйе қайтадан Міржақыпты тұтқындады. Қызылорда түрмесінің көрші камераларында Жүсіпбек Аймауытұлы мен Ахмет Байтұрсынұлы онымен бірге отырды.

Бұл жолы тергеуден кейін М. Дулатұлы өлім жазасына кесілді, бірақ көп ұзамай жаза 10 жылға ауыстырылды. Алдымен Бутырка түрмесінде болды, содан кейін Соловецкий лагеріне жер аударылды.

Мұстафа Шоқай Франциядан келген Карелия сауда кемесіне кірген кезде, Міржақыптың лагерден қашуын ұйымдастырған болатын. Соған қарамастан, Міржақып өз отбасының тағдырынан қорқып, қашудан бас тартты.

1930 жылы ол Ақ теңіз-Балтық каналын салуға қатысты. Қайраткер 1935 жылы 5 қазанда Карелия Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының (Автономиялық Советтік Социалистік Республикасы) Беломорск ауданының Сосновец теміржол станциясында қайтыс болып, сол жерде жерленді [1, 123 б.].

Кеңес өкіметі жылдарында Міржақып Дулатұлы есімі мен оның шығармаларын зерттеуге тыйым салынды. 1988 жылы 27 қазанда Қазақ КСР прокуроры наразылық білдіріп, сол жылдың 4 қарашасында Жоғарғы Соттың Республикалық алқасы оның құрметті есімін толықтай қалпына келтірді. Ал 1991 жылы Міржақып Дулатұлының барлық шығармалары, өлеңдері мен мақалалары жинақталып, жарық көрді.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, 1996 жылы оның мүрдесі отанына қайтарылып, қайта жерленді.

Еңбегі

Міржақыптың шығармашылығы мен саяси қызметін үш кезеңге бөлуге болады. 1 кезең – Ресей патшасының отарлау саясатына қарсы күрес кезеңі, 2 кезең – Алаш қозғалысына қатысу және Кеңес өкіметіне қарсы күрес, 3 кезең – жаңа үкіметтің рақымшылық жасағаннан кейінгі халыққа, елге қызмет етуі.

М. Дулатұлы 1904 жылы Омбыда А. Бөкейханмен және А. Байтұрсынұлымен кездескеннен кейін саяси күреске белсенді қатыса бастайды. 1905 жылы ол императорлық билікке жолданған петицияны жасаушылардың бірі болды [7, 123 б.].

Қарқаралы оқиғаларынан кейін саяси сенімі толығымен қалыптасқан тұлға сол кезде төңкеріс алауына бой алдырған Ресейдің орталығында саяси дайындыққа бет бұрды. Ал 1906 жылы Петербургке Ресей кадеттері партиясының мүшесі ретінде жіберілді. Мұнда ол мұсылман фракциясы мен Еділ және Кавказ жетекшілері ұйымдастырған отырыстардың жұмысына қатысады.

1907 жылы 3 шілдеде патша жарлығымен қазақтар мен Сібір және Орта Азияның барлық жергілікті халықтары Ресейдің Мемлекеттік Думасына қатысу құқығынан айырылды. Бұл шешім ұлттық өзін-өзі басқару мүмкіндігін түбегейлі бұзды. М. Дулатов «3 шілдедегі заң» мақаласында бұл шешімді әділетсіздік деп сынға алды. Оның осы мәселенің әділетсіздігі туралы жарияланған мақаласынан кейін «Серке» газеті жабылды.

М. Дулатұлының «Біздің мақсатымыз» атты келесі мақаласы қазақ халқын оятуға және Ресей империясын әшкерелеуге бағытталған болатын. Осы мақала жарияланғаннан кейін патша полициясы «Серке» газетін тәркіледі. Бұл мақаладан оның қаншалықты батыл болғанын көруге болады [8, 29 б.].

1913 жылы өз көзқарасын еркін білдіруге арналған алаңға айналған және қазақ қоғамының күн тәртібіндегі өзекті мәселелерді қамтитын «Қазақ» газеті құрылғаннан кейін Ахмет Байтұрсынұлы бас редакторы болды, ал Міржақып Дулатұлы оның орынбасары болды. Осы жылы әйгілі «Оян, қазақ!» жинағын шығарды [3, 4 б.].

Міржақып Дулатұлы сол кездегі ғылыми-техникалық жетістіктер туралы көп жазды. Дулатұлы осындай мақалалар арқылы қазақ жастарын білімге, ғылымға қызықтырғысы келді [6, 43 б.].

1916 жылы М. Дулатұлы, А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейхан 25 маусымдағы қазақтарды майданға шақырған патша жарлығына қарсы шықты [9, 9 б.].

Ақын 1916-1920 жылдары Алаш қозғалысының ортасында болды: ол Ресейдің арғы бетіне – қазіргі Беларуссияға жетіп, қара жұмысқа жіберілген қазақ жігіттерін отандарына қайтаруға қатысты, азамат соғысы кезінде қолына қару алды.

Міржақып Дулатұлы – бірінші дүниежүзілік соғыста азап шеккендерге және босқындарға айналған адамдарға көмек көрсеткен қазақ тарихында алғашқылардың бірі болған «Жанар» көмек комитетін құрушылардың бірі. Ол әртүрлі жерлерде майдангерлерге жіберілген қазақтарға көмек көрсететін орталықтар ашты, үнемі олардың жанында болды. Ол тілді білмейтіндерге қамқорлық жасап, оларды қажеттінің бәрімен қамтамасыз етті. Осындай зор еңбектерге қарамастан, 1919 жылы Міржақып Дулатұлы Кеңес өкіметінің орнауына қарсы күрестің белсенді қатысушысы – Амангелді Иманұлының өліміне қатысы бар деп айыпталды [10, 115 б.].

Дулатұлының тағдырды мемлекеттік және әлеуметтік тұрғыдан қарастырғанының дәлелі – оның «Қазақ» газетінде жарияланған «Қазақ халқын басқарған адамдар», «Жер мәселесі», «Қазақтар туралы», «Қазақ мүфтиятының мәселелері», «Земство деген не?» мақалалары. Осы тақырыта сегіз мақала жазу оның билікті сол кездегі халықтың экономикалық жағдайын бейбіт жолмен жақсартуға шақыруды ойластырғанын білдіреді [8, 287 б.].

Жаңа үкімет құрылған кезден бастап, елдің жарқын болашағына деген үміт пайда болғанымен, қазақ халқының жер бетінен жойылып кету қаупі сақталып қалды. Дәл осы уақытта қазақтарды құтқару үшін Алаш көсемдері жағдайды өз бақылауына алды.  Алаш көсемдері – ауқатты отбасылардан шыққан, жоғары білімді Әлихан Бөкейханұлы, Ахмет Байтұрсынұлы және Міржақып Дулатұлы сияқты ұлт зиялылары еді. Олар 70-ке жуық бүкілқазақ съезін өткізіп, өте маңызды мәселелерді талқылады [9, 25 б.].

Осындай оқиғалардан кейін Әлихан Бөкейханұлы басшылығымен 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен жалпы қазақ-қырғыз құрылтайында Алаш автономиясы жарияланды. Ішкі демократиялық режимнің күшеюінен және дүниежүзілік соғысқа қатысып, әбден әлсіреген Ресейдің жеңілісі, патшаның тақтан түсуі Алаш көсемдері үшін жағымды жаңалық болды. Беларусь тылындағы қазақтардың арасында болған Бөкейханұлы мен Дулатұлы Ақпан төңкерісінен кейін бірден Петроградқа келді. Патша құлдырап, билік Уақытша үкіметтің қолына өткеннен кейін, олар астана көшелерінде салтанатты шерулер өткізген адамдардың қатарында болды. Олар билікке келген революционерлердің Ресей халықтарына бостандық жарияланғаны туралы жаңалығын үлкен қуанышпен қарсы алды.

Отандарына оралғаннан кейін Әлихан, Мұстафа, Міржақып үшеуі қазақ газетінде «Алаш ұлына» деген атпен хат жариялады. Бұл хатта Алаш көтерілісі көсемдері саяси оқиғаларға көзқарастарын білдіріп, баға береді және алдағы іс-шаралар жоспарларын жариялады [4, 147 б.]. Осыған байланысты қызу және қарқынды жұмыс басталды.

Алдымен Алаш комитеттерін құрып, облыс орталықтарында қоғамдық комитеттер ұйымдастыруға тура келді. Осы ұйымдарда елдің болашағы туралы пікірталастар мен пікір алмасулар өтті, Бүкілқазақтық съезге делегаттар сайланды. Сол жылдың 20 шілдесінде Орынборда тарихта тұңғыш Бүкілқазақ съезі ашылды. Алты күнге созылған айтулы жиынның күн тәртібіне он төрт сұрақ қойылды. Олардың ішінде мемлекеттік билік, қазақ автономиясы, қазақтың ұлттық партиясын құру, әскер құру, елордада өтетін Құрылтай жиналысына дайындық туралы маңызды сұрақтар болды. Ә. Бөкейханұлының ұсынысы бойынша, алғашқы екі мәселеде Ресейдің демократиялық федералды және парламенттік республикасының құрамында қазақ ұлттық-аумақтық автономия құру туралы шешім қабылданды.

Съезде ұлттық зиялы қауым өкілдері белсенді талқылап, бар ынта-жігерімен шешкен мәселесі – қазақ ұлттық партиясын құру болды. Оған «Алаш» есімі берілді. Алдағы Құрылтай жиналысына сайланған депутаттарды «Алаш» партиясының атынан ұсыну туралы шешім қабылданды. Жоспарланғандай, Қазақстан территориясындағы үш партиядан депутаттарды сайлау кезінде басым көпшілігі «Алаш» партиясы мүшелері болды [9, 26 б.].

Бірақ бұл уақытта бүкіл Ресейдегі саяси жағдай күрт өзгерді. Ақпан төңкерісі кезінде шетте қалған большевиктер қазан төңкерісін жасады, билікті басып алып, Уақытша үкіметті таратып жіберді. Олар елде жаңа режим орнатылатынын мәлімдеді.

Ел екіге бөлінді, Азамат соғысы басталды.

Ақпан-қазан төңкерістері арасындағы қиын-қыстау сәтте Міржақып өзінің күш-қуатын жоғалтпады, Алаштың ісі мен гүлденуіне бағыт-бағдар беруде, әсіресе, съездер арасында жүргізілген науқан кезінде белсенділік пен нәтижелілік көрсетті. Төңкерістің басында мәжбүрлеп таратылған «Қазақ» газеті 1918 жылдың күзінде қызылдардың қолын аздап босатқан кезде қайта шығарыла бастады [11, 354 б.].

Үлкен мақсат жолында жанқиярлық танытқан адам, ешқандай қауіптен қорықпай, үкіметтің бұйрығымен халық арасында әскер жинай бастады және оларды жабдықтау үшін қару-жарақ жинап, соғысқа кірісті. Осы оқиғадан кейін, бірнеше жыл өткен соң, большевиктердің үстемдігі толығымен орныққан кезде, Дулатұлы Кеңес өкіметінің жағына өтіп, әскерлерін таратқан ұлтшылдарға рақымшылық жасау туралы жаңалықты естіді.

Өзінің сенімділігі мен абыройына берік болған Міржақып сияқты азаматтардың басқа саяси жолға түсуі өте қиын болды. Бірақ олар үстем биліктің қол астында діттеген мақсаттарына бұрынғы жоспар бойынша жете алмайтындарын түсінді. Сондықтан олар Кеңес үкіметінің жағына шығып, өз халқына қызмет етудің жаңа тәсілі деп шешім қабылдады.

1921-1922 жылдардағы ашаршылық кезінде Алаш зиялыларының өкілдері аштыққа көмектесу үшін қаражат жинай бастады, бұл істі Міржақып Дулатұлы мен Жүсіпбек Аймауытов басқарды. Бірнеше айдың ішінде олар 15 мың ірі қара жинап, аштыққа ұшыраған елге таратып берді [12, 140 б.].

Міржақыптың Қожа Ахмет Яссауи, Абылай хан, Абай, Ш. Уәлихановқа қатысты тарихи деректерді, аңыздарды, шежірелерді жақсы білді. Міржақыптың Қожа Ахмет Яссауи мешітінің жай күйіне арнайы тоқталып өткені де оның қайраткерлігін білдірсе керек [8, 222 б.].

Бірақ тағдыр Міржақыпқа да, Алаштың басқа өкілдеріне де әділетсіз болды. Оның өмірінің соңғы кезеңдері қуғын-сүргін және қиын сынақтардан өтті. Бірақ жағдай қаншалықты қиын болса да, ол өз халқының игілігі үшін қызмет етуді тоқтатқан жоқ.

Соловецкий лагеріне жер аударылған кезде М. Дулатұлы түрік-орыс сөздігін құрды. Ол бұл шығарманы мыңдаған қазақтарға, қырғыздарға және түркі тілдес халықтардың басқа өкілдеріне арнап жазған. Тұтқындар оны қолымен көшіріп, таратып жіберді, өйткені олардың көпшілігі сол кезде өмірлік маңызы бар орыс тілін білмейтін. «Әзірбайжандардың, татарлардың, башқұрттардың және өзбектердің орыс тілін білу деңгейі өте төмен болды. Міржақып орта түрікше-орысша сөздік жазды. Сонымен бірге ол сотталғандардың өмірін жеңілдету үшін қылмыстық терминологияны да енгізді», – деп жазады ғалым Марат Әбсеметов [6].

Міржақып Дулатұлы лагерьде қазақ мектептеріне арналған геометрия оқулығын жазды. Ол өзінің емшілік қабілеттерін байқаған кезде, ол басқа тұтқындарды емдей бастады.

Сонымен бірге ол қазақ тілінің жай-күйіне алаңдаушылық білдірді және былай деп жазды: «Егер біз қазақ тілін сақтап, қазақ әдебиетін нығайтуды қаласақ, онда алдымен сандық емес, сапалық ерекшеліктерін ескеруіміз керек. Ол үшін қазақ сөздерінің орфографиясындағы кемшіліктерді жойыңыз. Оларды жою үшін алдымен қандай кемшіліктер мен қателіктер бар екенін білу керек» [8, 197 б.].

Міржақып Дулатұлы – түрлі әдеби жанрларда жазған қалам шебері. Оның көптеген әңгімелері Азамат, Мадияр, Таймінер, Түрік баласы және  Арғын ұлы сияқты лақап аттармен жарық көрді.

Оның алғашқы кітабы – Петербургте «Оян, қазақ!» деген атпен шыққан өлеңдер жинағы. Содан кейін 1913 жылы Орынборда «Азамат» кітабы, 1915 жылы «Терме» өлеңдер кітабы жарық көрді. Ақын өлеңдерінің негізгі тақырыбы – халықтың тағдыры болды. Оның «Оян, қазақ!» атты алғашқы кітабы халық арасында тез тарады. Осыған байланысты қайта басылып шығарылды. Кітаптың негізгі мазмұны халықты оятып, әділетсіздікпен күресуге шақыратын өлеңдерден тұрады. Осы себепті тиражы тәркіленіп, автор қудаланды [3, 5 б.].

Еңбек жолын поэзиядан бастаған Міржақып проза жанрында жаза бастайды. 1910 жылы Қазанда оның осы жанрдағы шығармасы – «Бақытсыз Жамал» романы жарық көрді. Ол прозада жазылған қазақ әдебиетіндегі алғашқы роман. 1914 жылы кітап қайта басылды.

Сол жылдары Міржақып бірнеше мақалалар мен фельетондар жазды. 1922 жылы Ташкентте екі бөлімнен тұратын «Арифметика туралы анықтамалық» оқулығы жарық көрді. «Балқия» пьесасын жазады.

Көптеген өлеңдерінде ол отаршылдықтың қамқорлығындағы қиын-қыстау кезеңдегі қазақ халқының жағдайы туралы баяндай отырып: «Ххалықтың мүддесі үшін қызмет ету – әр азаматтың міндеті», – деп тұжырымдайды. Атап айтқанда, «Қазақ халқының өткені мен қазіргі жағдайы», «Қиындықтар туралы шағын үндеу», «Сайлау туралы», «Жастар», «Қазақ кландарының билеушілері», «Алаяқ шенеуніктер» еңбектерінде ол қазақ қоғамының бет-бейнесін, адамдардың психологиясын суреттейді.

Міржақып өлеңдерінің азаматтық және қоғамдық рухтағы тақырыптары, ол арқылы жеткізгісі келетін ойлар, олардың құрылысы мен айтылу ерекшеліктері алауан түрлі. Ақын халықтың тағдырын, олардың өткені мен болашағын мадақтайды, сосын жастарды оқуға, білімге шақырады немесе күнделікті өмірге қатысты адамзат тақырыбына тоқталады, кейде патша үкіметінің басып алу саясатын және билеушілердің әділетсіздігін сынға алады.
          Міржақыптың қаламынан шыққан туындылардың бірі – «Алашқа» өлеңі. Ақын өзінің өткен өмірі туралы ойлары мен естеліктерін халыққа жеткізеді, жаман мен жақсыны, өткен мен бүгінді салыстырады, бірқатар әлеуметтік проблемаларды ашады.

Қорытындылай келе, Міржақып өзінің саналы өмірін өз халқына қызмет етумен өткізді деп айта аламыз. 1929 жылы жауап алу кезінде Міржақып Дулатұлы өзінің соңғы сөзін: «Менің халқымның болашағы үшін мен қолымнан келгеннің барлығын жасауға міндеттімін. Егер мен қателессем, онда адамдармен бірге. Ерте ме, кеш пе, ақиқат жеңіске жетеді» депайтты [13].

М. Дулатұлының еңбектері ел тәуелсіздік алғаннан бері үлкен көлемде шыға бастады. 1991 жылы шығармалар жинағының  бір томдығы жарық көрді, ал 1996-1997 жылдары жинақтың екі томдық шығарылымы жарық көрді. М. Дулатұлы өмірі мен шығармашылығына ғылыми зерттеулер жүргізіліп, бірнеше кітаптар мен мақалалар жарық көрді.

Міржақып Дулатұлы – алғашқы қазақ Конституциясы авторларының бірі. Тұңғыш қазақ математигі. Міржақып Дулатұлын ұстаз ретінде құрметтеген және бостандық пен теңдікті армандаған адамдардың бірі – Түркияның тұңғыш президенті Мұстафа Кемал Ататүрік болды. Ол 1917-1918 жылдары билікке келген кезде өзінің досы, профессор Тахир Шагатайға түрік тіліне аударып, «Оян, қазақ!» кітабын шығаруды тапсырды. Осы уақытта осы кітапқа еліктей отырып, «Түріктер, оян!» кітабы шығарыла бастады. Міржақыптың кітабы әлем халықтарына қатты әсер етті. Олардың қатарында Жапония да бар. Міржақып өзінің өлеңдерінде жапон халқының ерлігі мен ұлтжандылығын бірнеше рет дәріптеген. Осыған байланысты кейбір жапондықтар Міржақыпты рухани тәлімгер деп санайды. Сондай-ақ олар Міржақып Дулатұлына еліктеп, «Оян, жапон!» кітабын шығарды [14].

Ұлықталуы

М. Дулатұлының есімі қалпына келтіріліп, оның барлық шығармашылық мұралары қайта жарық көргелі бері, қоғамдық-саяси және әдеби-публицистикалық шығармаларын зерделеу мен оларды қоғамдық игілікке айналдыру үшін жеткілікті жұмыстар атқарылды.

Бұл бағыттағы алғашқы маңызды қадамдар ретінде Қазақ КСР Жоғарғы Сотының 1988 жылғы 4 қарашадағы шешімімен оның азаматтық құқығының қалпына келуі және Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті шешімінің қорытындысы бойынша жүзеге асырылған жазушының шығармашылық мұрасын идеялық және саяси тұрғыдан ақталуын  атауға болады.

Осыдан кейін Міржақып Дулатұлының және Алаштың басқа қайраткерлерінің қоғамдық-саяси, әдеби-шығармашылық мұраларын кеңінен насихаттау бойынша белсенді жұмыс басталды. Тоқсаныншы жылдардың басында бірінші томдық, содан кейін екі томдық басылым жарық көрді. Тарихшылар мен әдебиеттанушылар оның қоғамдық-саяси және әдеби-публицистикалық жұмысын зерттей бастады. Мерзімді баспасөзде оның өмірі мен шығармашылығы туралы мақалалар жарияланды. Алғашқы ғылыми монографиялар жариялана бастады. 1997 жылы жапон ғалымы Уямо Томохико өз тілінде Міржақыптың саяси көзқарасы туралы ғылыми диссертация қорғады.

Оның жалғыз мұрагері Гүлнар Міржақыпқызының ерен еңбегінің нәтижесінде оқырмандарға «Шындық шырағы» атты екі томдық естелік ұсынылды.

Осындай жүйелі жұмыстардың нәтижесінде 2002-2004 жылдары Алаш ардагерлерінің арасында бірінші болып М. Дулатұлы еңбектерінің академиялық басылымы бес том болып басылды. Сонымен қатар 1993, 1994 және 2009 жылдары режиссер Қ. Омаров «Қазақтелефильм» киностудиясында «Міржақыптың оралуы», «Алаш туралы сөз», «Алашорда» фильмдерін түсірді.

Осындай игі істердің және бір топ еріктілердің күш-жігерінің нәтижесінде, алыс Сібірдегі Карелия жерінде жатқан М. Дулатұлының мәйіті Торғай облысындағы туған жеріне қайтарылып, құрметпен жерленіп, қазақтың салт-дәстүріне сай басына кесене тұрғызылды.

Әдебиеттер мен деректер тізімі:

1. Әбсеметов М. Міржақып Дулатовтың өмірі мен шығармашылығы. – Алматы, 1995,
      – 215 б.
2. Смағұлова С. Міржақып Дулатов отарлау саясатына қарсы күрескен қайраткер //«Елім деп соққан ұлы жүрек»: (Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, ағартушы, публицист  Міржақып Дулатұлына арналады) Құраст. В.Қ. Күзембаева; Орталық ғылыми кітапхана. – Алматы,  2002. – 362 б. 
3. Дулатов М. Оян, қазақ! Роман, өлеңжырлар, әңгімелер. – Алматы: Атамұра, 2003.
    – 192 б.
4. Иманбаева С. Ұлттық баспасөздің ұйтқысы // «Елім деп соққан ұлы жүрек»: (Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, ағартушы, публицист  Міржақып Дулатұлына арналады) Құраст. В.Қ. Күзембаева; Орталық ғылыми кітапхана. – Алматы, 2002. – 362 б.
5. Дулатова Г.М. «Алаштың сөнбес жұлдыздары» Естелік эссе. – Алматы: Мектеп, –2010.
     – 360 б.
6. Әбсемет М. «Міржақыптың ағартушылық қызметі» // «Ақиқат» журналы 2003 ж. – № 7.
7. Өзбекұлы С., Байгелова Н. Қарқаралы петициясы және Қазақстан конституционализімінің дамуы. – Алматы, 2007 ж. – 152 б.
8. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы (Көркемсөз, әдеби сын, зерттеу мақалалары, қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткіштері). М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. 3 том. – Алматы: Мектеп, 2013. – 369 б.
9. Қазақстанның тарихы (1914-2009 ж.): Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. Арнайы редакторы С. Мәжитов. – Алматы: Мектеп, 2009. – 240 б. 
10. Иманбаева С.С. М. Дулатұлының азамат соғысы жылдарындағы қайраткерлік ұстанымы // Ғасырлар тоғысындағы алаш идеялары атты халықаралық ғылыми теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2017. – 30-31 қазан.
11. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Мектеп, 2003. – 388 б.
12. Иманбаева С.С. Ұлт зиялыларының 1921-1922 жылдардағы ашаршылық тұсындағы қызметі // Ғасырлар тоғысындағы алаш идеялары атты халықаралық ғылыми теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2017. – 30-31 қазан. – 138-145 б.
13. Тулегенова А.Ж. Міржақып Дулатұлының қоғамдық саяси қызметі// «Заманауи әлемдегі ғылым мен білім» атты халықаралық ғылыми теориялық конференция материалдары.
     – Қарағанды: Болашақ, 2015. – 30-31 қазан. – 162-169 б.
14. Құмырзақұлы А. Мұстафа Кемал Ататүрік ұстаз тұтқан алаш арысы. – Міржақып Дулатұлы // e-history.kz

Авторы: Жеңіс Ж.Ж., т.ғ.к.