Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты

Аты-жөні: АБДИРОВ МҰРАТ ЖЕТКЕРГЕНҰЛЫ

Лауазымы: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Ғылым комитеті Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының жаңа уақыттағы Қазақстан тарихы бөлімінің бас ғылыми қызметкері, Қазақ ұлттық білім академиясының академигі (2006 ж.)

Ғылыми дәрежесі, атағы: тарих ғылымдарының докторы (1998 ж.), ғылыми мамандықтың шифры – 07.00.02 – Отандық тарих (Қазақстан Республикасының тарихы), профессор (2003 ж.)

e-mail: abdirov.murat@mail.ru.

Өмірбаяны:

1943 жылы 14 желтоқсанда Қызылорда облысы Арал қаласында ауыл зиялыларының отбасында дүниеге келген: әкесі – агроном, анасы – мұғалім. 1960 жылы Н.К. Крупская атындағы Орал орта мектебін бітірді. 1960-1962 жылдары Арал кеме жасау зауытында слесарь-монтаждаушының оқушысы және Арал теңіз кеме шаруашылығының матросы болып жұмыс істеді. 1963-1967 жылдары Североморск және Полярск қалаларында Қызыл Ту Солтүстік флотында әскери қызмет атқарды.

Білімі:

1962-1971 ж. – С.М. Киров атындағы ҚазМУ тарих факультетінің бірінші курс студенті (1963-1967 ж. Кеңес Әскері қатарындағы үзіліспен), Қазақ КСР тарихы кафедрасының түлегі, дипломдық жұмыстың жетекшісі белгілі ғалым, Қазақ КСР ҒА корреспондент-мүшесі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Г. Ф. Дахшлейгер болды.

1977-1980 жылдары ҚазМУ-дың аспиранты, 1981 жылы тарих ғылымдарының докторы, профессор А.Р. Ахметовтың жетекшілігімен Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғады.

1998 ж. тарих ғылымдарының докторы, профессор Ж. К. Қасымбаевтың жетекшілігімен Тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғады.

Кәсіби тәжірибе:

1971-1973 жылдары А.С. Пушкин атындағы Орал педагогикалық институтының КСРО тарихы кафедрасының ассистенті, оқытушысы, аға оқытушысы.

1973-1975 жылдары – Қазақстан Компартиясы Орал облыстық комитетінің насихат және үгіт бөлімінің дәріскері.

1975-1977 жылдары – А.С. Пушкин атындығы КСРО тарихы кафедрасының аға оқытушысы.

1981-1987 жылдары – Қазақстан Компартиясы ОК жанындағы Партия тарихы институтының аға ғылыми қызметкері.

1987-1992 жылдары – Алматы жоғары партия мектебінің доценті.

1992-1999 жылдары – Қазақ ауыл шаруашылығы институтында доцент, әлеуметтік-саяси теориялар кафедрасының меңгерушісі.

1996 ж. – Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі.

1999-2002 жылдары – Халықаралық қатынастар, саясаттану және әлеуметтану кафедрасының меңгерушісі, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Халықаралық қатынастар институтының директоры, сонымен қатар осы университеттің халықаралық қатынастар және әлемдік экономика кафедрасының профессоры.

2002-2004 жылдары – Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінің Қазақстан тарихы кафедрасының профессоры, сондай-ақ ҚР халықаралық қатынастар және сыртқы саясат кафедрасының профессоры және Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасының профессоры.

2004-2011 жылдары – Қазақстан-Британ техникалық университетінің Философия және құқық кафедрасының профессоры.

2012-2020 жылдары – Халықаралық бизнес университетінің Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер, журналистика және халықаралық қатынастар кафедрасының профессоры.

2020 ж. қыркүйек – ҚР БҒМ ҒК Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының жаңа уақыттағы Қазақстан тарихы бөлімінің бас ғылыми қызметкері. Шетелдік аудитория үшін Қазақстанның қысқаша тарихын және Қазақстанның 7 томдық тарихын дайындауға қатысады.

Тарих ғылымдарының бес кандидатын дайындады.

Марапаттары: КСРО-ның екі медалімен, ҚР Білім және ғылым министрлігінің грамоталарымен марапатталған.

Ғылыми қызығушылықтары: қазіргі гуманитарлық ғылымның ең өзекті мәселелеріне назар аудару және зерттеудің әлемдік деңгейіне сәйкестік. Оның ғылыми қызығушылықтарының негізгі шеңбері Қазақстанның жаңа уақыт тарихымен (XVIII – XX ғғ. басы), өлкенің әскери-казак отарлауын зерттеумен, патшалық Ресейдің Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуымен, бұл процесстегі ресейлік казак әскерлерінің – Орал, Орынбор, Сібір және Жетісудың рөлімен байланысты. Отандық тарих ғылымында алғаш рет патша казак әскерлерінің тарихы және аймақтың әскери-казак отарлауы тәуелсіз ғылыми проблема ретінде анықталды, осы тақырыпта ол бес жеке және ұжымдық монографиялар жариялады. Соңғы жылдары жаңа археологиялық, антропологиялық, этнографиялық және лингвистикалық материалдар негізінде қола дәуіріндегі Қазақстанның үнді-еуропалық (үнді-арийлік) тайпаларының тарихын, олардың қазақ этносының қалыптасуындағы, “қазақ” этнонимінің пайда болуындағы рөлін белсенді зерттеді.

Жарияланымдары:

Отандық және шетелдік басылымдарда жарық көрген 11 кітаптың және Қазақстан тарихы мен әлемдік саясат бойынша 100-ден астам мақаланың авторы. Бұл еңбектер: “Қазақстан казактарының тарихы” (1994 ж.), “Хан Кучум: белгілі және белгісіз” (1996 ж.), “Қазақстанды патшалық Ресейдің жаулап алуы және қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресі” (2000 ж.), “Жетісу казактары әскерінің тарихы. 1867-1917 жж. (2011 ж.) және “Сібір казактары және XVIII-XIX ғғ. Дала өлкесіндегі қазақтар” (2016 ж.).

Тарих ғылымдарының докторы, профессор Ә.Қ. Құсайыновпен бірге “Қазақстанның тарих ғылымының инновациялық дамуының өзекті мәселелері” (2013 ж.) және “Қазақстан тарихы Дүниежүзілік тарихнама ағымында: жетістіктер, мәселелер, перспективалар, ойлар, күмәндар мен үміттер…” (2015 ж.) монографиялары жарияланды. Онда тәуелсіздік жылдарындағы отандық тарихи ойдың жетістіктері, ұлттық тарих саласындағы жаңа мемлекеттік саясаттың мазмұны, мақсаттары мен міндеттері талданған.

Қазіргі әлемдік саясат және халықаралық қатынастар мәселелері бойынша екі ірі монографияның авторы: “Басқа Американың, Қытайдың, Ресейдің және Қазақстанның ашылуы” (2011 ж.) және “Қазіргі жаһандық әлемдегі Қытай” (2013 ж.). Бұл кітаптар АҚШ Конгресінің кітапханасына, Иллинойс университетінің кітапханасына және АҚШ-тың басқа университеттеріне сыйға тартылды.

Отандық және әлемдік тарих проблемалары бойынша баспасөзде белсенді түрде сөз сөйлейді, Алтын Орда және Қазақ хандығы дәуірінің көрнекті тұлғаларының тарихи портреттерін зерттеумен және жариялаумен айналысады. 2021 жылы ол Қасым хандығының орыс мемлекетіндегі алғашқы қазақ билеушісі болған қазақ сұлтаны Ораз-Мұхаммед Онданұлының тағдырына арналған “Қазақ ханы Орыс мемлекетінде” атты монографиясын жариялады.

Мәскеу, Омбы, Бішкек және ТМД-ның басқа да қалаларында өткен Халықаралық ғылыми конференцияларда баяндама жасады. 2014-2016 жылдары “Халық тарих толқынында” бағдарламасы бойынша “Сібір казактары және XVIII – XIX ғғ. Дала өлкесіндегі қазақтар” тақырыбында ҚР БҒМ ғылыми жобасының кеңесшісі болды. Осы жобаны іске асыру қорытындысы бойынша 2016 жылы “Сібір казактары және XVIII-XIX ғғ.Дала өлкесіндегі қазақтар” атты ұжымдық монографиясы жарияланды (Астана, 2016).

Монографиялар тізімі:

1. История казачества Казахстана. Алматы: Казахстан, 1994. 160 с.
2. Хан Кучум: известный и неизвестный. Алматы: Жалын, 1996. 176 с.
3. Завоевание Казахстана царской Россией и борьба казахского народа за независимость (Из истории военно-казачьей колонизации края в конце XVIII – начале XX вв.). Астана: Елорда. 2000. 304 с.
4. Открытие другой Америки, Китая, России и Казахстана. Алматы: Қазақ университеті, 2011. 440 с.
5. Семиреченское казачье войско. Из истории военно-казачьей колонизации Жетысу в 1867-1917 гг. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. 362 с. (совместно с З.С.Актамбердиевой).
6. Китай в современном глобальном мире (наступит ли в XXI веке эпоха Pax China как осуществление вековой китайской традиции?): научно-популярное исследование. Алматы: Қазақ университеті, 2013. 422 с.
7. Актуальные проблемы инновационного развития исторической науки Казахстана. Астана: ТОО Мастер ПО, 2013. 149 с. (совместно с А.К. Кусаиновым).
8. История – судьба моя. Алматы: Қазақ университеті, 2014. 296 с.
9. История Казахстана в потоке всемирной историографии: достижения, проблемы, перспективы, размышления, сомнения и надежды… Астана: ТОО Мастер ПО, 2015. 317 с. (совместно с А.К. Кусаиновым).
10. Сибирское казачество и казахи Степного края в XVIII-XIX вв. Астана: Мастер ПО, 2016. 373 с. (совм. с Аубакировой А.Х., Бижигитовой К.С., Каженовой Г.Т.).
11. Казахский хан в Русском государстве. Алматы: ТОО «Литера М», 2021. 542 с.

Мақалалар мен баяндамалар (2019-2021 жж.):

1. Казахстан до казахов: индоиранцы и индоарии в древнейшей и древней истории Казахстана // Материалы Международной научно-практической конференции «Вопросы персоналистики казахстанской истории: Малик-Айдар Хантемирович Асылбеков», посв. 90-летию академика НАН РК, доктора исторических наук, профессора М.-А.Х. Асылбекова. 23 мая 2019 г. Алматы, 2019, С. 5-24 (283 с.).
2. Быть впереди сторонников мира // Мысль. 2019. № 2. С. 26-30.
3. ПраКазахстан: арии в нашей истории // Мысль. 2019. № 8. С. 38-44.
4. Старший султан Акмолинского округа Коныр-Кулжа Кудаймендин – основатель Акмолы (к вопросу об историческом возрасте столицы Республики Казахстан – города Астаны) // Исторический ежегодник-2019. Алматы, 2019. С. 171-186.
5. Казахский царь в Русском государстве (Касимовский хан Ораз-Мухаммед Ондан-улы в зеркале альтернативной истории) // Исторический ежегодник-2020. Алматы, 2020. С. 67-86.
6. Мухаммед-Ханафия (Чокан) Чингисович Валиханов об этимоне «казак», этнониме «қазақ» и этногенезе казахского народа // Сборник материалов Респ. науч.-практ. конф., посв. 90-летию доктора исторических наук, профессора Д.И. Дулатовой. КаНУ имени Аль-Фараби. 29 января 2021 г. (электронный вариант).
7. Казахский хан в Русском государстве // Сборник материалов Межд. научной конференции, посв. 90-летию д.и.н., профессора Омского государственного университета Н.А. Томилова. 14 августа 2021 г. Омск, изд-во ОмГУ, 2021. С. 156-160.
8. ПраКазахстан: предки казахов в древнейшей и древней истории края // Сборник материалов Респ. науч.-практ. конф. «Актуальность разработки Краткой истории Казахстана для иностранной аудитории в рамках практической реализации статьи К.-Ж.К. Токаева «Независимость превыше всего». 28 сентября 2021 г. Алматы, 2021. С. 7-14.
9. М.К. Козыбаев и вопросы изучения истории российского казачества в Казахстане: правда и мифы о формировании границ современного Казахстана // Сборник материалов Межд. науч.-теор. конф. «Академик Манаш Козыбаев и современная концептуализация отечественной истории», посв. 90-летию со дня рождения выдающегося ученого-историка, академика НАН РК Манаша Кабашевича Козыбаева. 16 ноября 2021 г. Алматы, 2021. С. 51-60.